Çin Halk Cumhuriyeti

1991’den sonra, ÇHC ve SSCB arasındaki çekişmeler sona ermiştir. ÇHC, Rusya ile Tacikistan’ın bağımsızlığını ilk tanıyan ülkelerden birisi olmuştur. Tacik iç savaşının ardından, ÇHC bu topraklarda güvenlik konularına çok önem vermiş ve politikalarını bu doğrultuda belirlemiştir. ÇHC, burada yaygınlaşan radikal İslami hareketleri engellemek ve Orta Asya’daki pazar ihtiyacını gidermek için ŞİÖ işbirliğine öncülük yapmıştır.752

ŞİÖ, ÇHC’nin Orta Asya’da daha elverişli koşullar ve yeni fırsatlar elde etmesine yol açmıştır. Bu sayede ÇHC, Orta Asya ülkeleri ile ikili ilişkilerindeki sorunları753

azaltmıştır.754 _{Örneğin; Nisan 1996’da ÇHC, Tacikistan, Rusya, Kırgızistan ve}

Kazakistan’ın katılımlarıyla sınır bölgelerindeki askeri güvenliği derinleştirme anlaşması imzalanmıştır.755 _{Bu dönemde ÇHC başkanı olan Jiang Zemin (1989-2002)}

şirketinin Orta Asya ülkelerinde yaptığı anket sonuçlarına göre, Taciklerin yüzde 94’ü Rusya yanlısıdır. Orta Asya’da Rusya’nın politikalarını en çok destekleyen ülke Tacikistan’dır. Akabinde, yüzde 84 ile Kırgızistan, yüzde 81 ile Özbekistan Rusların politikalarını desteklemektedir (daha geniş bilgi için bkz. http://www.eurasianet.org/node/66602,20.05.2013;http://www.timeturk.com/tr/2011/08/09/tacikler-in-yuz de-94-u-rusya-yanlisi-cikti.html, 03.11.2013).

750_{Hasgüler ve Uludağ, a.g.e., s.43.} 751_{Ghufranov, a.g.e., s.1-5.}

752_{Erkin Ekrem, ‘‘Çin’in Orta Asya Politikaları’’, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayınları, (ed.) Murat}

Yılmaz, No:04, Ankara 2011, s.20-387.

753_{ÇHC’nin Orta Asya ülkeleri ile öncelikli sorunu toprak paylaşımıdır. 19. yüzyıldan itibaren Rus}

İmparatorluğu, ÇHC topraklarında yer alan Kaşgar Devleti ile toprak paylaşmıştır. 16 Mayıs 1871 tarihinde Doğu Türkistan için bağımsızlık mücadelesi veren Yakupbek hayatını kaybetmiş ve Kaşgar Devleti’de sona ermiştir. Bundan sonra, Tacikistan-ÇHC arasındaki sınırlar sömürgeci ülkeler tarafından belirlenmiştir. SSCB döneminde Bedehşan bölgesi ile Sincan bölgesi arasında anlaşma yapılmasına rağmen, bu mesele tekrar gündeme gelmiştir (bu konuda bkz. Saken Yessirkepov, Çin’in Orta Asya Politikası, (İstanbul Üniversitesi Tarih Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2010, s.139).

754_{Sun Zhuangzi, ‘‘The Relationship Between China and Central Asia’’, Slavic Research Center Hokudai}

University, No:16, Japan 2007, s.42.

755_{Nargis Kassenova, ‘‘China As An Emerging Donor in Tajikistan and Kyrgyzstan’’, IFRI Russie Nei}

Orta Asya’da Rusya ve ABD ile askeri rekabete girmekten kaçınmıştır. Buna paralel olarak ÇHC, Rusya ile stratejik ortaklık kurmuş ve ABD’nin Afganistan müdahalesine destek olmuştur.756 _{Bunun en önemli nedeni, ÇHC’nin Sincan bölgesinde Uygurlar ve}

Han Çinlileri arasında 18. yüzyıldan beri süregelen çatışmalardır. 2009’da iki etnik grup arasında yaşanan çatışmalarda 200 kişi ölmüştür. Ardından 26 Haziran 2013’te gerçekleşen olayların sonucunda 27 kişi hayatını kaybetmiştir.757 _{ÇHC’ye göre,}

Uygurlar ÖİH ve El Kaide ile bağlantı halindedir. Üstelik Taliban, Afganistan’da 1000 Uyguru eğitmiştir. Bu yüzden ÇHC, Afganistan müdahalesi sayesinde radikal İslami hareketlere darbe vurulmasını desteklemiştir. Böylelikle ÇHC, Uygurların milliyetçi hareketlerini şiddet kullanarak bastırma fırsatı elde etmiştir. Bu durum, ÖİH ve HT’nin Sincan bölgesini yeni hedef olarak belirlemesine neden olmuştur.758

Hatırlanacağı üzere, 1999 ve 2000’de ÖİH tarafından gerçekleştirilen saldırılar bölge güvenliğini tehdit etmekteydi. Buna paralel olarak, Tacikistan ile ÇHC arasında 1999’da bir anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşmaya göre, ÇHC-Tacikistan sınırı yeniden belirlenmiştir. Akabinde Tacikistan, Pamirleri kapsayan topraklarda ÇHC lehine 1.000 kilometrekare tavizde bulunmuştur.759 _{Tacikistan ve ÇHC arasında sınır direkleri dahi}

kaldırılmıştır.760 _{Böylece, iki ülke arasında ticari akışı hızlandırmak ve tarihi İpek Yolu}

bağlarını yeniden sağlamlaştırmak amaçlanmıştır. Ancak bu durum, kayıt dışı bavul ticaretinin artmasına yol açmıştır. Bunun dışında ÇHC, Türkmenistan, Özbekistan ve Pakistan arasında Tacikistan toprakları üzerinden ticaret sağlanmaktadır. Söz gelimi, Özbekistan’dan ÇHC’ye gerçekleştirilen ticaretin yüzde 40’ı Tacikistan’dan kanun dışı yapılmıştır. Tacikler, bu ürünlerin çoğunu ÇHC’den ithal ederek Özbekistan’a geri satmışlardır.761 _{Tacikistan’ın ithalat yaptığı ülkeler arasında düşük seviyelerde bulunan}

ÇHC, ihracat dağılımında zirvede yer almaktadır. Tacikistan-ÇHC arasında dış ticaret

756_{Selçuk Çolakoğlu, ‘‘11 Eylül Sonrası Değişen Avrasya Dengeleri ve Çin Orta Asya İlişkileri’’, USAK}

Yayınları, Cilt:1, Sayı:2, Ankara 2006, s.45.

757_{Turgut Demirtepe ve Selçuk Çolakoğlu, Orta Asya & Kafkasya Güç Politikası, USAK Yayınları,}

Ankara 2008, s.148-154.

758_{Çolakoğlu, a.g.e., s.42-43; Dewardric L. McNeal, ‘‘China Relations With Central Asian States And}

Problems With Terrorism’’, Congressional Research Service Report, No: RL31213, December 2001, s.11.

759_{Çolakoğlu, a.g.e., s.42-43; http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-12180567, 01.10.2013.} 760_{Taraflar birbirlerine güven duyduklarını göstermek için sınır bölgelerindeki kuvvetlerin sayılarını}

azaltmışlardır. ÇHC ve Tacikistan, arasında 1999 ve 2002’de yapılan anlaşmalardan sonra, 2011’de 100 yıldır süregelen bir anlaşmazlığa son verilmiştir. Tacikistan, 142 kilometrekare toprağını daha ÇHC’ye devretmiş ve ÇHC, dünyanın yüzölçüm olarak en büyük üçüncü ülkesi olmuştur (bkz. Kassenova, a.g.e., s.11;http://www.presstv.ir/detail/2013/04/17/298742/china-advances-further-into-tajikistan/, 01.10.2013).

hacmi 1992-1996 yılları süresince inişli-çıkışlı bir grafik sergilemiştir.762 _{Lakin ŞİÖ,}

ÇHC’nin Orta Asya ithalat-ihracat hacmini doğrudan etkilemiştir. Sincan bölgesinde 1995’te 1.400.000.000 dolar olan toplam dış ticaret hacmi, 2008 yılında 22.217.000.000 dolara ulaşmıştır.763 _{Bu bağlamda Tacik Devlet İstatistik Komitesinin raporuna göre,}

2002-2008 döneminde iki ülke arasında ithalat ve ihracat hacminin önceki yıllara nazaran 50 kat yükselişe geçtiği belirtilmiştir. 2001’de 9.700.000 dolar olan ÇHC-Tacikistan arasındaki dış ticaret hacmi, 2008’e dek 466.000.000 dolara yükselmiştir. Bu miktarın yüzde 80’ini Tacikistan’ın ihraç ettiği ürünler kapsamıştır. ÇHC, bu dönemde Tacikistan’dan yaklaşık olarak 384.000.000 dolar değerinde ürün ithal etmiştir.764 _{2012 itibarıyla, ÇHC-Tacikistan arasında dış ticaret hacmi 670.000.000}

dolara ulaşmıştır. Buna rağmen, ÇHC’nin Tacikistan’a yaptığı ihracat diğer ülkelere kıyasla çok düşüktür.765 _{Afganistan eroini, Tacikistan’dan ÇHC’ye ulaştırılmaktadır.}766

ÇHC, Hu Jintao (2002-2013) döneminde ‘‘iyi komşuluk’’ ilkesi doğrultusunda politikalar belirlemiştir.767 _{Buna paralel olarak, Tacikistan-ÇHC arasındaki ilişkiler}

genellikle yatırımlar ve yardımlar çerçevesinde ilerletilmiştir. Örneğin; ÇHC, ŞİÖ’ye 900.000.000 dolar özel ayrıcalıklı kredi vermiştir. Bunun 600.000.000 doları Tacikistan tarafından alınmış ve ÇHC, 2007’den itibaren Tacikistan’a 30.000.000 dolar bağış yapmıştır.768 _{Buna ek olarak ÇHC, Tacikistan’a Rusya’dan sonra en fazla yatırım yapan}

ülkedir. ÇHC, Tacikistan’a kültürel, askeri ve eğitim konuları başta olmak üzere sosyal yaşamı etkileyen birçok alanda destek vermektedir.769 _{Dolayısıyla ÇHC, Tacikistan’ın}

en fazla borçlu olduğu ülkedir. Söz gelimi, ÇHC şirketleri tarafından Tacikistan’da

762_{James P. Dorian ve Brett H. Wigtorz vd., ‘‘China and Central Asia’s Volatile Mix: Energy, Trade and}

Ethnic Relations’’, East-West Center, No:31, May 1997, s.4-5.

763_{Arı ve Efegil, a.g.e., s.404.}

764_{http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=09DUSHANBE954, 06.10.2013.}

765_{ÇHC, Orta Asya ülkeleri ile yaptığı ticaretin yüzde 70’lik kısmını Kazakistan ile gerçekleştirmektedir}

(bkz. Sebastian Peyrouse, ‘‘Chinese-Central Asia Rapprochement’’, Central Asia-Caucasus Institute Silk Road Studies Program, Sweden September 2007, s.1-1; Nichol, Tajikistan Recent Developments and US. Interests 2013, s.10; Ekrem, a.g.e., s.33).

766_{http://www.chinadaily.com.cn/china/2013-05/21/content_16513575.htm, 04.10.2013.}

767_{François Godement ve Jerome Doyon vd., ‘‘The New Great Game in Central Asia’’, China Analysis of}

Asia Centre, London 2011, s.3.

768_{Diğer Orta Asya ülkeriyle kıyaslandığında ortaya büyük farklılıklar çıkmaktadır. 1992-2002 yılları}

arasında ÇHC tarafından Kazakistan’a 39.600.000.000 dolar, Özbekistan’a 12.900.000.000 dolar, Kırgızistan’a 2.200.000.000 dolar, Tacikistan’a 3.300.000.000 dolar, Türkmenistan’a 300.000 dolar yatırım yapılmıştır (bkz. Çolakoğlu, a.g.e., s.53).

769_{ÇHC’nin Tacikistanda’ki başlıca yatırımları; Duşanbe-Chanak kara yolu, Shar-Shar ve Shahristan}

tüneli, kuzey ve güney bölgeleri arasında elektrik dağıtımını kolaylaştırmak için yüksek gerilim gücü tesislerinin kurulmasıdır (bkz. Kassenova, a.g.e., s.13-17).

birçok proje uygulanmaktadır. Bu projelerin geneli ise, ÇHC bankalarının sağladığı kredilerle gerçekleştirilmektedir. ÇHC Export Import Bankası tarafından toplam borç miktarı 603.550.000 dolar olarak açıklanmıştır. Bu borcun yüzde 43’lük kısmı, yani yaklaşık olarak 260.000.000 doları Tacikistan’a yapılan yatırımlarla ilgilidir. 28 Ağustos 2008 tarihinde Juntao, Tacikistan’a ziyarette bulunmuştur. Juntao, Tacikistan’a yapılacak yeni projelerde kullanılmak üzere, Export Import Bankası’nın 400.000.000 dolar daha ödeme kolaylığı sağlanmış kredi vereceğini duyurmuştur. Her ne kadar bu yardım, ülkenin gelişimi için yapılmış olsa da borç miktarı çoğaltılmış oldu.770 ₂₀₁₃

itibarıyla ülkenin toplam dış borcu 2.100.000.000 dolar olarak açıklanmıştır. Bu borcun 862.000.000 doları ÇHC’ye aittir.771 _{Diğer yandan ÇHC, Tacikistan’da yürüttüğü}

projelerde Taciklerin yerine Çinlileri çalıştırmaktadır. ÇHC’ye göre, Çinliler Taciklerden daha çalışkan ve ucuz paraya uzun saatler çalışmaktadırlar. Söz gelimi, bir Çinli mühendis ayda 340 dolar (3.000 yen), bir işçi ise 100 dolar maaş almaktadır.772

Bu noktada, ülkede artan Çinli göçmenler yer yer çatışmalara yol açmaktadır. Kulyap’ta Tacikler ile Çinli işçiler arasında çatışmalar yaşanmıştır. Bu durum, Tacik haber kaynakları tarafından Çinli tehlikesi olarak bildirilmiştir.773 _{ÇHC’ye göre, Sincan}

bölgesindeki Tacikler burada ayrılıkçı hareketlere destek olmaktadır. Buna rağmen ÇHC, Tacikistan yönetiminin yanında yer almaktadır. ÇHC’nin Tacikistan’a yaptığı yatırımlar, genellikle seçim dönemlerine denk getirilmektedir. Böylece ÇHC, Rahman iktidarına yardımcı olmaktadır.774