4. Tacikistan Analizi
4.5. Ekonomik Yapısı
Tacikistan, Orta Asya’nın en fakir ülkesidir.437 Tacik hükümeti, iç savaşın ardından
ülkedeki ekonomik çöküntüyü iyileştirememiştir. 2007 yılında yapılan bir araştırmaya göre, halkın çoğunluğunun gelir seviyesinde önemli bir derecede artış gözlenmiş olsa da, 2008-2009 yıllarındaki istatistiklere göre, nüfusun yüzde 53’ü fakir ve yüzde 17’si aşırı derecede fakir olarak belirlenmiştir.438 Devletin toplam milli geliri; 2010 yılına göre,
5.000.000.000 dolar, 2011’de ise yaklaşık 4.000.000.000 dolar idi.439 2012 yılında bu
gelir, 4.112.000.000 dolar olarak belirtilmiştir.440 Ülkede kişi başına düşen milli gelir;
870 dolardır.441 Asgari gelir ise, 100 dolardan azdır. Tacikistan’ın para birimi
somonidir.442 2013 itibarıyla 5 somoni, yaklaşık olarak 1 dolara eşdeğerdir.443
Tacikistan’da başlıca doğal kaynaklar; altın, kömür, hidroelektrik enerji, gümüş ve antimondur.444 Bedehşan bölgesinde altın ve mücevher yapımında kullanılan çeşitli
madenler bulunmaktadır.445 Tacikistan kömür üretiminde Orta Asya’nın lideri
konumundadır. Burada yaklaşık olarak toplam 4.000.000.000 ton kömür rezervi vardır.446 Ülkede maden kaynaklarının önemli bir kısmı Pamirler’de yer almaktadır.
Dolayısıyla Pamiriler, madencilikten geçim sağlamaktadırlar. Ayrıca, burada çobanlık mesleği yaygındır. Ülkenin önemli hayvancılık ürünleri, keçiler ve koyunlardır.447
Ancak, Tacikistan’da genel olarak başvurulan faaliyet, çiftçiliktir. Ülkenin temel tarım ürünleri; pamuk, tahıl-buğday, çeşitli meyveler (en önemlisi üzüm) ve çeşitli sebzelerdir.448 Tacikistan’da işlenebilir toprağın yüzde 85’i üzüm ve pamuk yetiştirmek
437Fakirlik sınırının altında yaşayan nüfus oranı Kazakistan’da yüzde 12, Özbekistan’da yüzde 26,
Türkmenistan’da yüzde 30, Kırgızistan’da yüzde 40 ve Tacikistan’da yüzde 60’dır (bkz. Tayyar Arı ve Ertan Efegil vd., Orta Asya ve Kafkasya Rekabetten İşbirliğine, MKM Yayıncılık, Bursa 2010, s.22).
438Linke ve Naumkin, a.g.e., s.31-34.
439Arı ve Efegil, a.g.e., s.22; http://www.indexmundi.com/tajikistan/economy_profile.html, 17.03.2013. 440https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html, 17.03.2013.
441Dünya Bankası raporuna göre; bu sayı 2010’da 700 dolar olarak açıklanmıştır. 2011 yılı itibarıyla 170
dolar artmış oldu (bkz. http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-16201033, 22.11.2012).
442Somoni ismi İsmail Samani’den alınmıştır. Taciklerin geneli, köklerinin Samani İmparatorluğuna
dayandığına inanmaktadır. Bu yüzden Tacikler, Samani İmparatoru İsmail Samani’yi kendi kurucuları olarak görmektedirler (bkz. Akyol, a.g.e., s.345).
443http://fx-rate.net/TJS/USD/, 20.06.2013. 444Aynı yerde, s.4.
445Rashid, Jihad, s.87.
446United Nations Development Programme Project, a.g.e., s.4. 447Rashid, Jihad, s.87.
için kullanılmaktadır.449 Tacikistan pamuğu, Türkmenistan’la birlikte dünyanın en
kaliteli pamuğu olarak nitelendirilmektedir.450 Tacikistan nüfusunun yüzde 67’si
tarımdan geçimini sağlamaktadır. Halk, elindeki tahıl ile ekmek üretip Duşanbe pazarlarında satmaktadır. Bunun dışında, Duşanbe’den 180 kilometre uzakta yer alan Raşt Vadisi’nin tarım kaynakları az miktardadır. Bu bölgede özel olarak arıcılık faaliyetiyle uğraşılmaktadır. Bu halkın geneli, Duşanbe pazarlarında bal ticareti yapmaktadır.451 Geriye kalan yüzde 25’lik kesim ise sanayi alanlarında çalışmaktadır.452
Bu alanda Tacikistan’ın önemli ürünleri; alüminyum, çimento ve sebze yağıdır.453
Uluslararası Para Fonu (IMF) verilerine göre, özel sektörde çalışanların ortalama maaşı 60 dolardır. Halkın alım gücü oldukça düşüktür.454 Tacikistan’da 1999 yılının enflasyon
oranı yüzde 22 olarak açıklanmıştır. Bu sayı, giderek azalmaktadır.455 2011 yılında ülke
genelinde enflasyon seviyesi hükümet tarafından yüzde 7 olarak hedeflenmiş olmasına rağmen yıl sonunda bu seviye yüzde 11 olarak açıklanmıştır. Tacik hükümeti, 2012’de enflasyonu yüzde 10,5’lerde tutmaya çalışmıştır. Tacikistan Milli Bankası (TMB) Genel Müdür Yardımcısı; Melahat Halikzade yurtdışından ithal edilen ürünlerdeki fiyat artışının enflasyon artışını etkilediğini belirtmiştir. Yakıt malzemeleri, buğday, bitkisel yağlar gibi ürünlerdeki fiyat artışı, enflasyonu çok etkilemektedir.456 TMB’nin raporuna
göre, Mart 2013’te ülkedeki enflasyon yüzde 6,5 olarak belirlenmiştir.457 Tacikistan,
yurt dışından gelen para hacmine göre, dünyanın ilk sırasında yer almaktadır. Gayri Safi Milli Hâsıla (GSMH)’nın yarısı yurt dışından sağlanmaktadır. Bu durum, ülkedeki işsizlikten kaynaklanmaktadır.458 Tacik hükümeti, ülkede işsizliği azaltmak ve
ekonomiyi geliştirmek amacıyla 2005’ten 2015 yılına dek sürdürülmesi planlanan bir ‘‘Milli Gelişim Stratejisi’’ uygulamaya koymuştur. Bu plana göre, en büyük yatırımlar 2007-2009 arasında enerji, banka sektörü, sivil yapılanma ve iletişim alanlarında yapılmıştır. Bu yıllarda Tacikistan ekonomisine 419.000.000 dolar (enerji), 201.400.000
449Library of Congress, a.g.e., s.4.
450DEİK, Tacikistan Ülke Bülteni, www.deik.org.tr/Contents/FileAction/2913, 21.04.2013. 451http://depts.washington.edu/jsishelp/ellison/2009/fall-winter/rasht-valley, 23.06.2011. 452http://www.finca.org/site/c.6fIGIXMFJnJ0H/b.6088577/k.2146/Tajikistan, 18.03.2013. 453https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html, 17.03.2013. 454Akyol, a.g.e., s.351. 455http://motherearthtravel.com/tajikistan/economy.htm, 12.02.2012. 456http://www.stargundem.com/ekonomi/eko-gundem/1260607-tacikistanda-2012de-beklenen-enflasyon- 105.html, 06.01.2013. 457http://www.tradingeconomics.com/tajikistan/inflation-cpi, 19.04.2013. 458http://turkish.ruvr.ru/2012_11_21/tajikistan-gsyhnin-yarisi-yurt-disindan/, 22.11.2012.
dolar (inşaat), 194.400.000 dolar (banka), 188.900.000 dolar (iletişim) değerinde yatırım gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda Rusya, Kazakistan, Kıbrıs, ÇHC, Kanada, ABD ve İngiltere tarafından bu ülkeye bir yatırım ağı kurulması öngörülmüştür. Petrol ve doğalgaz arayıp çıkarmak için Gazprom ile Tethys Petrol, enerji üretiminde Rusya Birleşik Enerji Sistemleri, altın ve gümüş çıkarmak için Zijin Mining, tekstil endüstrisinde Adjind International ve turizm alanında otel zincirleri Hyatt tarafından Tacikistan’a yatırım planları yapılmıştır.459
Grafik 3: Tacikistan’ın 2010/2011 Yılları Arasında İthal Ettiği Ürünlerin Yüzde Olarak Dağılımı (Kaynak:
Shokhboz Asadov, ‘‘Tajikistan’s Transit Corridors’’, University of Central Asia Working Paper, No: 6, 2012, s.9).
Grafik 3’te görüldüğü gibi, Tacikistan’da ithal edilen başlıca ürünler; petrol, doğalgaz, alüminyum oksit, makine araç-gereçleri, taşıtlar, buğday, un, gıda maddeleri, ağaç ürünleri, ilaçlar, çimento ve diğer çeşitli maddelerdir. Tacikistan’ın dış ticaret hacmi giderek artmaktadır. Ülkenin toplam ithalatı 2011 itibarıyla 3.000.000.000 dolardır. Fakat, aynı dönemde ülkenin toplam dış borcu 2.500.000.000 dolar olarak hesaplanmıştır. Tacikistan, doğalgaz ve petrol ithalatının önemli kısmını Rusya ve Özbekistan üzerinden karşılamaktadır. Tacikistan ile Özbekistan arasında 549 kilometrelik doğalgaz, 38 kilometrelik de petrol boru hattı vardır. Akaryakıt ithalatının yüzde 90’lık kısmı Rusya’dan yapılmaktadır.460 Rusya, 2009-2011 yılları arasında
kısıtlı üretimi nedeniyle Tacikistan’a yapacağı akaryakıt ithalatını azaltarak yüzde 30 oranında fiyat artışına gideceğini açıklamıştır. Bu durum, yansımalarını yiyecek
459United Nations Development Programme Project, a.g.e., s.11.
460Kırgızistan ve Türkmenistan’dan bu yönde ithalat gerçekleştirilmesine rağmen, Rusya ve Özbekistan’a
olan bağımlılık yüzünden ülkede halk, fiyat artışları ve akaryakıt kesintileriyle karşılaşmaktadır. Özbekistan, Eylül 2009’da Tacikistan’ın ödenmemiş borçlarından dolayı üç günlük doğalgaz kesintisi yapmıştır (bkz. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/country_profiles/1297913.stm, 01.08.2011).
fiyatlarındaki artışlarda göstermiştir.461
Grafik 4: 2010/2011 Yılları Arasında Tacikistan’ın Ülkelere Göre Yüzde Olarak İthalat Dağılımı
(Kaynak: Asadov, a.g.e., s.10).
Tacikistan’ın ithalat yaptığı başlıca ülkeler; Rusya, Kazakistan, Özbekistan, ÇHC, Ukrayna ve İran’dır. 2011’de ülkenin gerçekleştirdiği toplam ihracat 1739.000.000.000 dolardı. 2012 yılında bu sayı, 1746.000.000.000 dolar olarak tahmin edilmiştir.462
Tacikistan’da genel olarak ihraç edilen ürünler; ham alüminyum, pamuk, meyve, tekstil, hidroelektrik gücü ve diğer maddelerdir.463
Grafik 5: Tacikistan’ın 2010/2011 Yılları Arasında İhraç Ettiği Ürünlerin Yüzde Olarak Dağılımı
(Kaynak: Asadov, a.g.e., s.9).
Grafik 5’te yansıtıldığı gibi alüminyum, ihracat alanında en büyük paya sahiptir. Alüminyum ihracatının büyük bölümü İran’a yapılmaktadır. ÇHC, Tacikistan, Pakistan ve Afganistan arasında stratejik değeri olan bir ticaret ağı kurulmuştur. ÇHC, Rusya ve Türkiye’ye Tacikistan’dan alüminyum ve pamuk ihraç edilmektedir. Ülkede liman olmayışı, dış ticaretin önünde önemli bir engeldir. Bu durum, ihracat konusunda uyuşmazlıklara yol açmaktadır. Ayrıca, sınır bölgelerinde kaçakçılığın önlenemeyişi
461http://www.eurasianet.org/node/63364, 06.01.2013.
462http://www.indexmundi.com/tajikistan/economy_profile.html, 17.03.2013. 463United Nations Development Programme Project, a.g.e., s.6.
ihracat artışını yavaşlatmaktadır.464
Grafik 6: 2010/2011 Yılları Arasında Tacikistan’ın Yüzde Olarak İhracat Dağılımı (Kaynak: Asadov,
a.g.e., s.10).
Tacikistan’ın ihracat ürünleri Grafik 6’da görüldüğü üzere, ÇHC, Türkiye, Rusya, İran, Afganistan ve diğer ülkelere gönderilmektedir. Tacikistan’da ihracat ve ithalatı etkileyen en önemli unsur düşük standartlara sahip olan ulaşım koşullarıdır. Bu altyapı eksikliğinden dolayı, pazar turizminin gelişimi oldukça zorlaşmıştır.465