İslami Yeniden Doğuş Partisi

İYDP, Haziran 1990’da Rusya’nın Astrahan bölgesinde bir grup genç radikal tarafından kurulmuştur. İYDP’nin Tacikistan kolunu Seyit Abdullah Nuri,297 _Devlet

Osman ve Muhammet Şerif Himmetzade,298 _{Özbekistan kolunu ise Abdullah Utayev,}

294_{Farsça bir kelime olan Leşker asker veya ordu demektir (bkz.http://tdkterim.gov.tr/bts/, 31.03.2013).} 295_{Baran ve Starr, a.g.e., s.17; Kalanov ve Alonso, a.g.e., s.178-179.}

296_{International Crisis Group, ‘‘Is Radical Islam Inevitable In Central Asia? Prioriteries for Engagement’’,}

ICG Asia Report, No:72, Osh 22 Aralık 2003, s.i.

297_{15 Mart 1947 tarihinde Tavildere’nin Aştiyan köyünde dünyaya gelen Nuri, ortaokulu 1964 yılında}

bitirmiştir. Akabinde Nuri, babasının yanında dini eğitim almaya başlamıştır. 1953’te ailesi zorla Vahş Vadisi’nden göç ettirilmiştir. 1964 yılında Deobandi lideri Muhammet Hindustani’nin öğrencisi olan Nuri, 1983’te radikal İslami hareketlere katılmıştır. Nuri bu dönemde güvenlik güçleri tarafından ilk uyarısını almıştır. 1974’te Orta Asya’da İslami bir eğitim organizasyonu olan Nahzar-i İslam’a yardım etmeye başlamış ve kısa bir süre komünist rejim aleyhtarı broşürler dağıtmıştır. Daha sonra Nuri tarafından 1982’de İslam Gerçeği (İslamskaya Pravda) isimli bir gizli gazete çıkarılmıştır. Nuri, 1986 yılında Nahzar-i İslam’ın diğer 40 üyeleri ile üzerinde uyuşturucu bulundurmak suçundan tutuklanmıştır. Bu dönemde radikal İslami hareketlere olan desteğini Afgan mücahitlerine yardım ederek göstermiştir. Hikmetyar’ın Hizb-i İslami Örgütü, Panj’dan Afganistan üzerine 1987’de bir roket saldırısı düzenlemiştir. Akabinde bu olayın sorumlusu olarak Nuri 18 ay hapis cezasına çarptırılmıştır. Nuri, 1988’de serbest kaldıktan sonra, siyasal faaliyetlerine devam etmiştir. Minber-i İslam gazetesine baş editör olan Nuri, iç savaş dönemini Afganistan ve İran’da geçirmiştir (bu konuda bkz. Fahri Türk, Tacikistan’da Siyasal Partiler, Yayınlanmamış Kitap Metni, Edirne 2013, s.1-97; Rashid, Jihad, s.97-98; Akçalı ve Efegil, a.g.e., s.153; Rashid, Orta Asya’nın Dirilişi, s.204).

298_{Çiftçi bir ailenin çocuğu olarak 1953’de dünyaya gelmiş olan Himmetzade, gençlik yıllarında Nuri ile}

dostluk yapmıştır. Himmetzade, 1980’li yıllarda yer altında faaliyet gösteren radikal İslami hareketlerin kilit isimlerinden biri olmuştur. 4 Aralık 1991 tarihinde İYDP’ye başkan olarak seçilen Himmetzade, Haziran 1992’de Nabiyev karşıtı olan 8.000 kişilik bir gücü yönetmekteydi. Ancak bu dönemde sürgüne gönderilmiş ve günlerini İran, Pakistan ve Suudi Arabistan arasında günlerini geçirmiştir. 1993’te

Namangani ve Yoldaş temsil etmişlerdir. Özbekistan’da ‘‘İslami Uyanış Partisi’’ olarak faaliyete geçen İYDP, Abdullah Utayev başkanlığında hareket etmiştir. Fergana kökenli bir din adamı olan Utayev, Aralık 1992’de ortadan kaybolmuştur. Bu konuda yaygın görüş, Utayev’in Özbek polisi tarafından kaçırıldığı yönündedir. Bu süreçte kötü çocuklar olarak adlandırılan, Yoldaş ve Namangani öne çıkan isimler olmuşlardır.299

İYDP, ilk kongresini 6 Ekim 1990’da Duşanbe’de gerçekleştirmiştir.300 _İYDP

Tacikistan’da örgütlenmiş olmasına rağmen, öncelikle kendisine merkez olarak Moskova’yı belirlemiştir.301 _{İlk bildirisinde, Rusların Orta Asya Müslümanlarını}

görmezden geldiğini belirtmiştir. Buna paralel olarak, SSCB’yi tamamen kuşatan ve Kur’an prensipleri doğrultusunda bir İslam devleti meydana getirmeyi amaçlamıştır. Bu hedefle yola çıkan İYDP, üye yetiştirmek amacıyla yer altında dini eğitim okulları faaliyete geçirmiştir. Bu okullarda eğitilen üyelerin sayısı, 4 Aralık 1991 tarihinde 20.000 civarındaydı. Bu sayının 1992’de 30.000 ila 70.000 arasında olduğu açıklanmıştır. Bu üyeler, düşük eğitimli ve kırsal kesimlerdeki işsizlerden oluşmuştur.302

İYDP’nin Orta Asya’daki ilk eylemi, 12 Şubat 1990 tarihinde yaşanmıştır. Bu olay, Dağlık Karabağ’daki savaştan kaçan Ermenilere Duşanbe’de konut tahsis edileceğinin duyulmasıyla ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı halk isyanları başlamış ve şehirde olağanüstü hâl ilan edilmiştir. ‘‘Tacikistan Komünist Partisi’’ (TKP)’nin de desteğini alan protestocular, çatışmalara neden olmuşlardır. Beş kişinin ölümü ve yetmiş kişinin yaralanmasıyla sonuçlanan bu çatışmalar, daha sonra giderek yayılmıştır. Bu süreçte İYDP liderleri, hükümetten; çevreyi kirleten tesislerden Tacikistan’ın arındırılması, ülkede domuz eti satılan kasapların kapatılması, daha fazla cami yapılması ve halkın iskân koşullarının iyileştirilmesi gibi taleplerde bulunmuşlardır.303 _{Bu durum, Tacik iç}

savaşının adımlarını meydana getirmiştir. Bu savaşta, Birleşik Tacik Muhalefeti

Tacikistan’a geri dönen Himmetzade, başkan yardımcısı olarak İYDP’de görevine devam etmiştir. Akabinde 1999’a dek İYDP başkanı olan Himmetzade, 1999’da bu görevi Nuri’ye devretmiştir (bkz. Türk, Tacikistan’da Siyasal Partiler, s.1-97).

299_{Haluk Alkan, Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Siyasal Hayat ve Kurumlar, USAK Yayınları, Ankara}

Temmuz 2011, s.139-140.

300_{Türk, Tacikistan’da Siyasal Partiler, s.1-97.} 301_{Alkan, a.g.e., s.139.}

302_{İhsan Yılmaz, ‘‘An Islamist Party: The Tajik Case’’, Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt:5, Sayı:18,}

2009, s.137-138; Akçalı ve Efegil, a.g.e., s.153.

(BTM)’nin304 _{merkezi olan İYDP, 1993’ten sonra ‘‘Tacikistan İslami Yeniden Doğuş}

Partisi’’ (TİYDP)305 _{adını kullanmıştır.}306 _{Bu dönemde İYDP’nin bazı üyeleri 1993’te}

Afganistan’da kurulan Taliban’ın çekirdek kadrosunda yer almıştır.307 _{Burada kuvvet}

kazanan İYDP üyeleri, daha sonra Tacikistan’ın Garm ve Karategin bölgelerinde konuşlanmışlardır.308 _{Orta Asya’da yerel otoriteler, İYDP’ye asla onay vermemişler ve}

engel olmak istemişlerdir.309 _{Buna rağmen 1997’den sonra İYDP, sosyal ve siyasal bir}

fenomen olarak Tacikistan’da yerini almıştır. İYDP, Orta Asya ülkelerinde yasal olarak seçimlere katılabilmiş tek İslami partidir.310 _{Son 2010 seçimlerinde beklentinin altında}

oy almış olan İYDP, bugüne dek mecliste yalnızca iki sandalye elde edebilmiş ve parlamentoda tam anlamıyla söz sahibi olamamıştır. 2015 parlamento seçimlerine yeni sosyal projeler eşliğinde hazırlanan İYDP, değişen politikalarından dolayı radikal kesimin desteğini kaybetmiştir.311