Amerika Birleşik Devletleri

ABD’nin Orta Asya politikaları enerji, güvenlik ve demokrasi unsurları dikkate alınarak belirlenmektedir. Buna paralel olarak Orta Asya’nın büyük petrol ve doğalgaz potansiyeli ABD’yi buraya yönlendirmiştir. Tacikistan, ABD’nin bu yöndeki yatırım hedeflerinin dışında kalmış olsa da, ülkenin Afganistan ile sınır olması önem arz etmiştir.705 _{ABD, Tacikistan’ın istikrarını kaybedip ikinci bir Afganistan olmasını}

istememekteydi. Bu yüzden, Tacikistan’da gelişen Rusya bağlantısı706 _{ABD’yi pek}

rahatsız etmemiştir. Fakat, 11 Eylül 2001’e kadar durağan seyreden ABD-Tacikistan ilişkileri, bu tarihin ardından bir hareketlilik kazandı.707 _{Çünkü, El Kaide tarafından}

Pentagon ve Dünya Ticaret Merkezi’ne George W. Bush (2001-2009) döneminde tüm dünyayı sarsan bir saldırı gerçekleştirilmiştir. Akabinde ABD, küresel terörizme ve radikal İslami hareketlere savaş ilan etmiştir.708 _{Bu noktada radikal İslam, ABD dış}

politikasında terörün kaynağı olarak kabul edilmiş ve ABD tarafından kızıl tehdidin yerini yeşil tehdidin aldığı duyurulmuştur. Radikal İslam’ı küresel bir dava olarak görmeye başlayan ABD, bu strateji doğrultusunda Afganistan’a savaş açmıştır.709 ₇

704_{Rashid, Jihad, s.205-227; Jonson, a.g.e., s.4; Arı ve Efegil, a.g.e., s.49-255. Nogayeva, a.g.e., s.93.} 705_{Nogeyava, a.g.e., s. 175-237; Arı ve Efegil, a.g.e., s.304-312.}

706_{ABD, Tacik iç savaşı sürecinde Tacikistan’a müdahil olmamış idi. Bunun nedeni olarak, Bill Clinton}

(1993-2001) döneminde ABD’nin Orta Asya’da ‘‘İlk Rusya’’ politikası izlemiş olması gösterilebilir. Diğer bilinen adıyla Russia First politikası; ABD’nin Orta Asya’da izlediği politikaları, Rusya’yı önceliğe alıp uygulamasıdır. İlk olarak Rusya’da nükleer silahların azaltılması, ekonomik ve demokratik reformların uygulanması, ikinci olarak bunların Orta Asya ülkelerinde hayata geçirilmesi amaçlanmıştır (bkz. Arı ve Efegil, a.g.e., s.41; Rashid, Jihad, s.189).

707_{Arı ve Efegil, a.g.e., s.304-312.}

708_{http://www.foreignaffairs.com/articles/57806/graham-e-fuller/the-future-of-political-islam, 27.06.2011.} 709_{Mehmet Şahin, Din-Dış Politika İlişkisi ABD Örneği, (Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,}

Ekim 2001’de ABD kuvvetleri tarafından Kabil bombalanmış ve dünyanın gözü, Tacikistan’a çevrilmiştir. Söz konusu dönemde, Tacikistan-Rusya ilişkileri yoğunluğunu kaybetmişti. Tacikistan, diğer büyük devletlerle ilişkilerini geliştirmeye çalışıyordu.710

Grafik 11: 1992/2009 Yılları Arasında ABD’nin Tacikistan’a Yaptığı Milyon Dolarlık Yardımlar (Kaynak:

Save The Children, ‘‘Insight From The Field: Tajikistan’’, Save The Children Modernizing Foreign Assistance, US/UK, May 2009, s.5).

*2008 ve 2009’da yapılan yardımlar tahminidir.

Bu süreçte, ABD’nin Orta Asya politikası değişti ve Tacikistan’a yapılan yardımlarda bir büyüme sağlandı. 1992-2009 yılları arasında ABD, Tacikistan’a 680.000.000 dolar değerinde genel olarak, yiyecek ve diğer parasal içerikli yardımlar göndermiştir.711

Afganistan’da gelişen durumun Tacikistan’a gönderilen yardım miktarını nasıl etkilediği, yukarıdaki grafikte ortaya çıkmaktadır. Tacik iç savaşında ABD tarafından düşük seviyede sağlanan yardımlar, Afganistan müdahalesinin sürdüğü dönemde tavan yapmıştır. Akabinde gitgide azalan bu yardımlar, 2007’de tekrar artmıştır.712 _ABD

kuvvetleri, 2006-2007 yılları arasında Afganistan’da askeri harekâtların komutasını NATO’ya devretmeye başlamıştır. Bu süreçte, Afganistan sınırlarında en şiddetli çatışmalar yaşanmaktaydı. Taliban’ın intihar eylemlerinin sayısı artmış ve Afganistan’da uyuşturucu üretimi zirve yapmıştır.713 _{Hatırlanacağı üzere, Taliban iktidarda iken afyon}

ve eroin üretimi yüksek seviyelerdeydi. Bu üretimde, 2001’den itibaren kısa süreli bir düşüş olmuştur. Fakat, 2002 sonrasında durum değişmemiş ve uyuşturucu üretim alanları genişlemeye devam etmiştir.714 _{Diğer yandan, 2013 itibarıyla Ocak ayından}

Mayıs’a kadar Tacikistan’a 36 ülke tarafından 39.000.000 dolar yardım yapılmıştır. Bu

(Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi), Sivas Haziran 2008, s.81-82).

710_{Jonson, a.g.e., s.4.}

711_{Save The Children, a.g.e., s.5.}

712_{http://en.rian.ru/world/20070413/63593460.html, 11.09.2013.}

713_{http://www.bbc.co.uk/turkce/ozeldosyalar/2009/08/090812_afghanistan_timeline.shtml, 07.09.2013.} 714_{Cornell, a.g.e., s.580.}

miktarın yüzde 69,7’sı ABD tarafından verilmiştir. ABD’yi yüzde 7,8 Rusya ve yüzde 3,6 ile ÇHC takip etmiştir.715 _{Bunun dışında, ABD ve Tacikistan ticaret ortağı değildir.}

İki ülke arasında dış ticaret hacmi çok düşük seviyededir.716 _{Söz gelimi, 2012 itibarıyla}

ABD, Tacikistan’a 54.200.000 dolarlık ilaç ve yiyecek ihraç etmiştir. Buna karşın, Tacikistan’dan 26.800.000 dolarlık ürün ithal etmiştir.717 _{Bu bağlamda ABD, sadece}

Kulyap’daki ithalat kargo ulaşım alanının faal olmasında rol oynamaktadır. Kulyap’da ABD ve NATO’ya bağlı olarak faaliyetleri yürütülen bir kargo ulaşım yeri vardır. Afganistan’dan buraya günde 250.000 kargo malzemesi gönderilmektedir.718 _{Daha önce}

belirtildiği gibi, Tacikistan’da uygulanan milli gelişim stratejisi doğrultusunda ABD, Tacikistan’a yatırımlar yapmıştır. Lakin, bunlar ülkedeki işsizliği ve fakirliği gidermek yerine farklı alanlara hizmet etmiştir. Örneğin ABD, Tacikistan’ın Panj Nehri üzerinde 2005’te yapımına başladığı köprüyü 2007 yılında kullanıma açmıştır.719 _{Ancak bu bölge,}

Tacikistan’da önemli bir eroin üretim ve uyuşturucu ticaret yeridir. ABD, bu köprü ile yasadışı bir ticaretin akışına kolaylık sağlamıştır. Bu durum şu şekilde gelişmiştir; 2001’de ABD Savunma Bakanı Donald Rumsfeld ile Rahman, Tacikistan-Afganistan sınırına askeri bir hava üssü inşa etme konusunda anlaşmışlardır. Fakat daha sonra, ABD tarafından Kırgızistan Manas’ta böyle bir üs hazırlandı ve Rumsfeld, bu projeyi köprü yapımı olarak değiştirdi. Bazı haber kaynaklarında ABD’nin buna istemeden yol açtığı öne sürülmüştür.720 _{Fakat, 2001’den 2013’e dek Panj Nehri’ne toplamda beş adet}

köprü inşa edilmiştir.721 _{Diğer yandan Amerikalı araştırmacılara göre, Tacikistan’da}

uyuşturucu ticareti sosyal yapıyı tahrip ediyor olsa da ülkede istikrarı meydana getirmektedir. Esasında bu durum, tarihi bir süreçle bağlantılıdır. ABD, 1979-1989 yılları arasında Tacikistan’da radikal İslami örgütlerin kök salmasını istemiş ve onların uyuşturucu politikalarını desteklemiştir. Bu dönemde Taliban ve El Kaide, ABD’den aldığı silah ve para yardımları sayesinde çok gelişmiştir. ABD, Afgan ve Tacik

715_{http://studies.aljazeera.net/en/reports/2013/06/201362082342345467.htm, 11.09.2013; Arı ve Efegil,}

a.g.e., s.304-312.

716_{http://www.economywatch.com/world_economy/tajikistan/export-import.html, 29.06.2013.}

717_{Jim Nichol, ‘‘Tajikistan Recent Developments and US. Interest’’, Congressional Research Service,}

Washington, 25 September 2013, s.10.

718_{Luke Falkenburg, ‘‘Trafficking Terror Through Tajikistan’’, Military Review New York University’s}

Center Global Affairs, US. July-August 2013, s.10.

719_{http://www.princeton.edu/~achaney/tmve/wiki100k/docs/Transport_in_Tajikistan.html, 09.08.2013.} 720_{http://www.eurasianet.org/node/66698, 29.06.2013.}

721_{http://www.strategic-culture.org/news/2011/04/20/washington-strengthens-positions-in-tajikistan.html,}

Müslümanların İslami duygularını radyo yayınları aracılığıyla kamçılayarak SSCB’ye karşı kışkırtmıştır.722 _{ABD’nin bu stratejileri ileride kendi ideolojisine karşı işlemiştir.}

Söz gelimi 1979-1989 döneminde Ronald Reagan Ladin’i ‘‘özgürlük savaşçısı’’ olarak kabul etmişti. Daha sonra Ladin, ABD’nin baş düşmanı bir militan haline gelmiştir. Bu kapsamda ABD, Afganistan’da sömürgeci hedeflerine ulaşmışken, diğer taraftan radikal İslami örgütlerin amaçlarına hizmet etmiştir. ABD, Fergana Vadisi’nde gelişen radikal İslami hareketlere seyirci kalmış ve herhangi bir müdahalede bulunmamıştır.723

2000-2004 yılları arasında ABD, Tacikistan’a yaklaşık olarak 15.000.000 dolar askeri yardım yapmıştır. Fakat, 2002’ye kadar ABD’nin Tacikistan’a gönderdiği yardımlar çok düşük seviyelerdeydi. Bu yıldan sonra, ülkeye yüksek miktarda silah desteği verilmiştir. Tacikistan ise Kurgan Tepe, Kulyap ve Hoçent’deki hava üslerini ABD’ye açmıştır.724

Grafik 12: 2000/2004 Yılları Arasında ABD’nin Tacikistan’a Dolar Olarak Yaptığı Askeri Harcamalar

(Kaynak: Adam Isacson ve Nicole Ball, ‘‘US Military And Police Assistance To Poorly Performing States’’, US Military And Police Assistance, No:13, US. (ty.), s.415).

Grafik 12’de görüldüğü üzere, Tacikistan’a yapılan askeri yardımlar genel olarak Afganistan-Tacikistan sınırı odaklı gerçekleşmiştir. Başka bir örnek vermek gerekirse ABD, Tacikistan’ı 14 Şubat 1992’de tanımış ve büyükelçilik binasını Mart 1992’de Duşanbe’de açmıştır. Buna karşın Tacikistan, Washington’a ilk büyükelçiliğini ancak 2002’de açabilmiştir. 28 Haziran 2006’da ABD tarafından Duşanbe’de yeni bir büyükelçilik binası daha yapılmıştır. Bu dönem hatırlanacağı gibi, ABD’nin Afganistan’ı NATO’ya bırakmaya başladığı süreçtir.725 _{Böylece Afganistan faktörünün,}

Tacikistan’a yapılan bütün yardımlarda temel bir rol oynadığı görülmektedir. ABD,

722_{Falkenburg, a.g.e., s.13; Nogeyava, a.g.e., s.237.}

723_{Matthew Crosston, ‘‘The Hizb Al Tahrir In Central Asia: How America Misreads Islamist Threats’’,}

MERIA, September 2007, s.4; Bulut, a.g.e., s.84-87.

724_{Özbekistan; Tirmiz ve Karshi Hanabad, Kırgızistan; Manas ve Kant hava üslerini ABD’nin hizmetine}

açmıştır (bkz. Susan L. Clark, US Bases In Central Asia, Institute Defense Analyses, No:2907, Virginia USA September 2003, s.2-10).

2014’te Afganistan’dan güvenlik güçlerini geri çekeceğini belirtmiştir. Bundan dolayı, Rusya ile ÇHC’nin Tacikistan ve Afganistan’da faaliyetlerini arttıracağı söylenebilir.726

Temmuz 2013’te ABD generali Lloyd Ostian, Tacikistan’a iki günlük ziyarette bulundu. Rahman’la görüşen Ostian, ABD’nin yine de Tacikistan-Afganistan sınırını korumayı sürdüreceğini açıkladı.727 _{Rahman ise, çekilme sürecinde sınır geçişleri için ABD’ye ve}

uluslararası güç askerlerine her türlü desteğin sağlanacağının sözünü vermiştir.728