Modern Bir Düşünür Olarak Spinoza ve Politik İnceleme

Pozitif yasa ile dini otorite siyasal otoriteye tabii kılınır; Teolojik-Politik İnceleme’nin bu tavrı, Spinoza düşüncesinin modern yanı olarak değerlendirilmektedir519. Modern düşüncenin başlangıcında Spinoza, Hobbes gibi

515_{Spinoza, Teolojik-Politik İnceleme, XX, s.283-285.} 516_{Spinoza, Etika, III.Önerme.2.Scolie, s.132.} 517

Akal, Varolma Direnci ve Özerklik, s.196.

518_{Bu bağlamda da Teolojik-Politik İnceleme’nin “sözleşme” kavramı, demokratik siyasi bütünün}

kurulumuna denk düşebilir. Hatırlanacağı üzere, hak-güç bakımından tutkulara göre yaşamak ya da aklın kılavuzluğu altında olmak arasında Spinoza bir fark görmemektedir. Ancak biri Spinoza için köleliği ve diğeri özgürlüğü ifade eder. Ethica’nın “İnsanın Köleliği ya da Duygularının Güçleri Üzerine” başlığını taşıyan IV. bölümü içerisinde ortaya konulan duygularda dönüşüm projesi, tutkuların denetlenmesi olarak siyasi bütünün demokratikleşme projesine tekabül edebilir.

dini, devlet otoritesi içine yerleştirir; asa ve kılıç aynı eldedir. İnanç özgürlüğü520 (içsel ibadet) konusunda taviz verilmezken ibadet özgürlüğüne (dışsal ibadet) müdahalenin önünün açılması, bu yönüyle seküler ulus-devlet modelini imgeler. Dini uygulamalara ve görevlere ilişkin düzenleme yapma hakkına sahip olan üstün güç, bu hakkını mutlak biçimde kullanır. Bu hakkına dayanarak kutsal işleri idare eder, din görevlilerini seçer, dışsal ibadet biçimlerini denetler. Spinoza’nın örneği içerisinde; Hıristiyan dinini yasaklayan bir siyasi toplumda bireyler, dini ibadetlerinden vazgeçmek durumundadır. Çünkü dini ibadetlerin insanın kutluluğu ile bir ilişkisi yoktur ve bu nedenle hedef bakımından tamamen işlevsizdir521. Teolojik-Politik İnceleme’nin XIX. bölümü, ibadet özgürlüğünün sınırlandırılmasına ilişkindir ve Spinoza Teolojik-Politik İnceleme’nin XIX. bölümünün başlığında açık bir biçimde düşüncesini dile getirir: “Kutsal sorunlara ilişkin hak bütünüyle üstün gücü kullananlarındır ve Tanrıya doğru dürüst itaat etmek istiyorsak, dinin dışa yönelik uygulamaları devletin huzuruyla bağdaşmalıdır.” Dini uygulamaların, siyasi bütünün huzuru ve korunmasına uyumlu olması beklenirken, herhangi bir dini kuralın yasa gücü kazanabilmesi, üstün gücü yönetenlerin ya da elinde tutanların karar gücü altındadır.

Son olarak çalışma içerisinde Politik İnceleme içeriğindeki, modern olarak değerlendirilebilecek düşünce çizgisine kısaca değinilebilir. Teolojik-Politik İnceleme’den Politik İnceleme’ye geçilirken özgürlük kaygısının yerini güvenlik

520 _{Kimsenin inanç konusunda zorlanamayacağı temelinde yükselen inanç özgürlüğü savunusu,}

Rosenthal’a göre bir “hoşgörü siyaseti” olarak Locke’un Hoşgörü Üzerine Bir Mektup eserinde izlenebilir. Söz konusu çalışmada Locke, Spinoza düşüncesi ile paralel biçimde inanç konusunda kimseyi zorlamamanın daha istikrarlı bir siyasi bütün yaratacağına inanır. Üstün gücü kullanan, hiçbir kimseyi bir inanca zorlama girişiminde bulunamaz. Aksine, dinsel çeşitliliğe bir ölçüde imkân sağlanmasına çalışmalıdır. Kaldı ki Spinoza’nın liberalizmine ilişkin yorumların da temel noktası bu konu olacaktır. Bu bağlamda, Teolojik-Politik İnceleme’nin, modern liberal-demokratik bir kuramı ortaya koyduğunu düşünen Smith, Spinoza’nın inanç konusunda kimsenin zorlanamayacağını söyleyerek bu bağlamda seküler ulus-devlet modelini imlediğini belirtir (Michael A. Rosenthal, “Spinoza on Why the Sovereign Can Command Men’s Tongue But Not Their Minds”, Toleration and Its Limits (ed. Melissa S. Williams, Jeremy Waldron), New York University Press, New York/London, 2008, ss.54-77, s.55-56, 55 dipnot 3’te bulunan John Christian Laursen, “Arming the State and Reining in the Magistrate”, Difference and Dissent: Theories of Toleration in Medieval and Early Modern Europe (ed. Cary J. Nederman, John Cristioan Laursen), Rowan and Littlefield, Lanham, 1996, s.194; Smith, s.23-24).

kaygısına bıraktığı belirtilmektedir522. Zira metin içerisinde devletin (imperium) erdeminin güvenlik olduğu ifade edilmektedir523. Bu tavrın, Spinoza’nın yaşadığı hayal kırıklığının bir ürünü olduğu, siyasetteki kaygılarının da bu nedenle değiştiği ileri sürülür524_{. Bu tavrı, 1670’li yıllarda Birleşik Eyaletlerin içinde}

bulunduğu siyasi huzursuzluk dönemi içerisinde anlamaya çalışmak doğru olabilir. Witt kardeşlerin öldürülmesinin ardından gelen baskıcı rejim ve 1672’de Fransız ve Alman ordularının çeşitli şehirleri istila etmesi, Spinoza’yı Politik İnceleme’yi yazmaya götürmüş olabilir. Yapılan yorumlarda, Politik İnceleme’de Spinoza’nın yönetim rejimlerini toplumsal zihin ile doğruladığı ve geleneksel anlamda sözleşmeci bir anlayışı izlediği ileri sürülmektedir. Karşı okuma, Politik İnceleme’nin sözleşmeci bir terminolojiden uzak durduğunu ileri sürer525. Politik İnceleme öncelikle Spinoza’nın ütopya eleştirisini ortaya koyar ve “olan” (is) üzerinden başlangıç noktasını belirler. Filozofların, bir deneyim alanı olan siyasete getirmiş oldukları bakışı uygunsuz bulan Spinoza, uygulanmayacak şeyler öğretmedikleri için devlet adamlarını tercih eder. Çünkü her şeyden önce siyasette, siyasi sorunların nesnel insan tabiatından çıkarılarak, somut gerçekliğe uyarlanabilir olması gerekir526. Metin içerisinde Spinoza devletin en iyi biçimde nasıl yönetilmesi gerektiği sorusunu sorup, sırasıyla monarşik, aristokratik ve (tamamlanmayan bölümde) demokratik rejimler içerisinde inceleme gerçekleştirir, bu rejimleri temel prensipleriyle ortaya koyar. Ancak bu izleğin, ütopya geleneğinden ne kadar uzaklaşabildiği de sorulabilir. Misrahi, en iyi rejim arayışının bir ideal düzen arayışı olarak ele alınabileceği ve bu bağlamda Politik İnceleme’nin ütopya geleneği içerisine yerleşebileceğini belirtir527. Kaldı ki metnin terminolojisi, onu Ethica ve Teolojik-Politik İnceleme’nin yaklaşımından temel biçimde ayırmaktadır.

522

Balibar, s.58.

523_{Spinoza, Tractatus Politicus, I.6, s.14.} 524_{Akal, Varolma Direnci ve Özerklik, s.31.}

525 _{Ergün, Akal, “Teolojik-Politik İnceleme’den Politik İnceleme’ye, Özgürlük ve Güvenlik}

Bilmecesi”, s.64-65.

526_{Spinoza, Tractatus Politicus, I.2-4, s.12-13.}

527_{Akal, Özgürlüğün Geleceği Yoktur, s.17, dipnot 9’da bulunan Robert Misrahi, L’Etre et la joie.}

Politik İnceleme’nin “Tabii Hak” başlıklı II. bölümünde Spinoza, insanı eylemde tutan gücün, Tanrının gücünün bir parçası olduğunu belirtir. İnsan tabiatı gereği; aklın kılavuzluğu altında yaşamaya değil, tutkulara tabiidir. Tabiatta varolan her şey şu ya da bu şekilde varolmaya belirlenir. Bu bağlamda insan da her zaman varlığında kalma çabasını gösterir; bu çaba içerisinde yapmış olduklarını, tabii hakkı uyarınca yapar. Özgürlük bir yetkinlik derecesine tekabül eder, olumsallıkla karıştırılamaz. İnsanın özgürleşmesi ise tabiatın sabit düzenini ortadan kaldırmak değil, duygulanışlar içerisinde upuygun nedenleri kavramayı ve eylemde bulunmayı ifade eder528. Ancak Spinoza, geleneksel bir sözleşmeyi düşündürtecek biçimde, hakların bu sözleşmeye (contractus) devrini ifade etmektedir: Multitudo tabii haklarını bir sözleşme ile meclise ya da bir kişiye devreder. Bu sözleşme ancak Multitudo’nun ortak çıkarı oluştuğu anda, egemen gücün kararı ile ihlal edilmelidir. “Gövdesi ve zihniyle bütün” (body and mind of the state) olan ve “tek bir zihinmişçesine hareket eden” (guided as on mind) siyasi bütün karşısında uyrukların, “ortak yasanın kendisine bahşettiği kadarıyla” hakka sahip olmaları mümkün olur. İnsan tabii halde ve sivil halde de tabiatı gereği eyleme belirlenirken, onu yöneten hep bir umut ya da korkudur. Tabii halden529 farklı biçimde, sivil halde herkesin korkuları ve güvenlik nedenleri aynıdır. Homojen bir çıkarı olan ve tek bir bedenmiş gibi birleşen (unite in one body) siyasi bütün karşısında yurrtaş, barışı buyuran aklının kılavuzluğu doğrultusunda

528_{Spinoza, Tractatus Politicus, II.2-5-6-7-8-9-11, s.15-20.} 529

Murat Erşen’in çevirisinde “doğal hal” olarak karşılanan statu naturali, Samuel Shirley’nin İngilizce çevirisinde state of nature biçiminde karşılanmaktadır. Bu kullanımın, natural state yerine tercih edilme sebebi olarak; natural state biçiminde yapılacak ifadenin Locke ve Rousseau’nun toplumsallık öncesi tabii haline denk düşeceği biçiminde anlaşılabileceği endişesidir. (Spinoza, Complete Works, s.686, 687’de dipnot 19). Tabii halin metin içerisinde nasıl ele alındığına bakacak olursak; II.18’de tabii hal, günahın olmadığı, iyi, kötü gibi kavramların sadece insanın mizacına göre belirlendiği bir hal olarak belirtilir. Ancak II.15’de bu tabii hal kimsenin kimseye boyun eğmediği, hakkın muhafaza edilmediği ve aslında tabii hakkın yok hükmünde görüldüğü hal olarak karşımıza çıkar. Bu çerçeve de ister istemez okuyucuya Hobbes’un savaş halini ya da Locke’un tedirginlik halini anımsatmaktadır. III.5’te Hobbes ve Locke düşüncesinde yer aldığı gibi, iki commonwealth’in, aralarında tabii hali sürdürdükleri ileri sürülür (two states are two men in a state of nature), III.11’de iki commonwealth’in tabiatları gereği birbirlerinin düşmanı oldukları belirtilir. Tıpkı insanlar gibi… III.14’te insanların tabiatları gereği birbirinin düşmanı (by nature enemies) olduğunun söylenmesi ile Hobbesçu bir düşünce çizgisi izlenmeye başlanabilir: “En büyük düşmanım, benim için en korkunç olan ve kendisinden en çok korkmak gerekendir” (Ibid., s.22, 21, 27, 30, 31). Geleneksel tabii hal-sivil hal ayrımının Politik İnceleme’de izlendiğini düşündürtecek bir başka hususun, mülkiyetin bir hak olarak commonwealth yaratısı olarak sunulması olduğu da söylenebilir (Ibid., VII.19, VII.25; s.62, 65).

üstün gücün kararlarına uymakla yükümlüdür. Kimsenin kimseye boyun eğmediği ve herkesin tabiat gereği birbirinin düşmanı (by nature enemies) olduğu tabii hal karşısında akıl, siyasi bütünün yararını açık biçimde göstermektedir530. Spinoza’nın hak sorununu ele alış biçimindeki farklılık, mülkiyet sorunu üzerinden de görülebilmektedir. Politik İnceleme metninde mülkiyet bir hak olarak commonwealth yaratısı olarak sunulmuştur. Bu önerme, öncelikli olarak geleneksel tabii hal-sivil hal ayrımının Spinoza tarafından izlendiğini düşündürtmekle birlikte, hakkın pozitif bir çerçevede kaldığını da göstermektedir. Akal’a göre mülkiyet hakkının yararlılık ölçütüne bağlanması, Spinoza ve Locke düşüncesi arasında bu konuda paralellik kurulabileceğini düşündürtebilir531. Ancak yararcı bir mülkiyet düşüncesinin dışında Politik İnceleme’de sunulan mülkiyet hakkı, Spinoza’yı Locke’dan ve modern tabii hukukçu (ya da hak temelli tabii hukukçu) gelenekten büsbütün koparır. Çalışmanın birinci bölümünde sunulmuş olduğu üzere, Locke düşüncesinde mülkiyetin kaynağı emektir; bu bağlamda, mülkiyet hakkı tabiidir. Tabii halde mülkiyet elde edilir ve tabii halden sivil hale geçiş mülkiyetin korunması esasına bağlanmaktadır. Spinoza’nın Politik İnceleme içeriğinde sunduğu düşüncede ise, tıpkı Hobbes’da olduğu gibi, mülkiyet ancak devletli toplum içerisinde gündeme getirilebilir. Bu bağlamda hakkı tanımlayan hukuktur. Mülkiyet sahibi olmayı hukuka bağlayan Spinoza, miras hakkının kaynağını da sivil hal olarak değerlendirir532.

Sonuç olarak, tabii hakların devredilmesini öngören sözleşme ve hak düşüncesi, Teolojik-Politik İnceleme’nin düşünce çizgisinden büsbütün ayrılmaktadır. Teolojik-Politik İnceleme’nin ortaya koymuş olduğu hak kuramı, biz modernlere kavramsal alanımızı göstererek eleştiri getirirken533_{, siyaseti}

yeniden tanımlama imkânı sunabilir.

530_{Ibid., II.16, III.5, II.15, III.13; s.21, 27, 21, 31.} 531_{Akal, Varolma Direnci ve Özerklik, s.223.}

532_{Spinoza, Tractatus Politicus, VII.19, VII.25, s.62, 65.}