Mizah ve Siyasi Otorite Eleştirisi

Mizahın ifade özgürlüğünde bir araç olarak kullanılması sadece toplum içindeki tabuları yıkmakla ifade edilemeyecek kadar büyüktür. Siyasi hayatta da mizah ifade özgürlüğü işlevi görmektedir. Özellikle siyasi otoriteyi eleştirme ve ona başkaldırmada mizah pasif bir direniş aracı olarak görülmektedir. Freud’un

(1905/1960) savunduğu gibi, mizahi eylemler kültürün baskıladığı düşünceleri açığa çıkarmak ve otoritenin baskısından kurtulmak için yapılır. Mindess’in (1971) özgürlük teorisi de mizahın; sosyal normların tekdüzeliğinden sapmak aracılığı ile oluşan özgürlük algısı tarafından tetiklenen bir duygusal rahatlama şekli olarak oluştuğunu söyler. Bazı teorisyenlerin savunduğu gibi bireyler siyasi olarak baskılayıcı şartlarda yaşıyorlarsa, öfke ve hüsranlarını mizah ile dışa vurur (Dundes, 1971; Brunvand, 1973; Obrdlik, 1942). Katılımcılarımız da bu argümanları doğrulayacak örnekler vermişlerdir ve mizahı baskıdan kaçma ve otoritenin yasaklarını delerek kendilerini ifade etme aracı olarak gördüklerini belirtmişlerdir:

Amaç… Hem karşı tarafı güldürmek hem de düşündürmek bazı konular için. Yok, işte mesela siyaset üzerine yapılan esprilerin ben karşı tarafın, yani söylenen sözlerin insanları düşündürmesi amacıyla da bu konu üzerinde espri yapılabilir. Mesela günlük olaylar, yok işte Ankara’yı su basması üzerine Melih Gökçek’e yapılan capsler, yani bunların hepsi düşündürmek amaçlı hem komik hem de düşündürmek amaçlı anlatılıyor (Yeliz, Araştırma Görevlisi, 25).

Neden özellikle siyaset? Sanırım sanat daha dünyaya karşı şey bir şey. Sanat şimdi genelde ne için yapılır, aslında sanatçılar estetik yapısı yüksek, güzel diye düşünen insanlar, dünyayı güzel görmek isteyen, ütopik görmek isteyen insanlar bence. Dünyanın daha kötü olmasını isteyen bir sanatçı olacağını ben zannetmiyorum. Şimdi o açıdan bakarsak, mizahı kullanan bir sanatçı da gördüğü olumsuzluklara karşı, özellikle de siyasi ortamda olumsuzluğun olduğu ortamlarda ne olacak? Mizahi yönü daha siyasi-politik anlamda olacak, yani eleştirisini bu anlamda yapabilecek, kötü gördüğü için bu şekilde kendini anlatacak. Nasıl normal bir insan kötü gördüğü bir şeyi kendi diliyle hakaretvari söylüyorsa, o da mizahını kullanarak yapacak (Güler, Araştırma Görevlisi, 24).

127

Asıl bence burada sorulması gereken şey neden her zaman hükümete karşı olan haberlerle ilgili mizah yapılıyor da hükümeti savunan mizahla ilgili şeyler yazılmıyor. Ben şu an hükümete bayılmıyorum açıkçası, o yüzden bu yazılanlar hoşuma gidiyor, çünkü ben de böyle düşünüyorum. Bence Türkiye’nin çoğunluğu zaten şu anki hükümet yanlısı olmadığı için böyle şeyler yazıyorlar, çiziyorlar. (Hükümet yanlısı mizah) Yapılmamasının sebebi de; şu an hükümeti destekleyen kişilerin yapması lazım bu mizahı, destekleyen kişiler de hallerinden memnun oldukları için, belki de kendilerini sistemde gördükleri, hataları ifade etmelerine gerek kalmadığı için belki de yazılmıyor. Biz sistemde hata görüyoruz ve bunu ciddi bir dille söyleyemiyoruz, çünkü belirli yasaklar var ve bunu mizahla söylüyoruz. Çünkü söylediğimizde başımıza bir şeyler geliyor. Twitter’da bir şey yazsan adam diyor ki “Twitter’da benim hakkımda böyle bir şey yazmışsın” diyor, tak sana dava açıyor. Bu tarz yaptırımlar olduğu için, yani artık sopa gösteriyorlar yani. Mizah bu noktada ifade özgürlüğünü kullanamayan insanların kendilerini ifade etme aracı oluyor bence (Defne, Araştırma Görevlisi, 25).

Katılımcılar mizahın siyasi otoriteyi ve mevcut düzeni rahatlıkla eleştirme imkânı sağladığı için toplumsal farkındalık yaratacağına inanmaktadır. Kültürel sermayesi yüksek olan ve hâkimiyeti bu yönde devam ettirmek istyeen bireylerin toplumsal farkındalığa önem vermesi kaçınılmazdır. Mizahın bu kadar fazla alt türü olmasına rağmen siyaset alanındaki mizah çalışmalarının özellikle hicive (satire) odaklanmalarının sebebi de bu eleştiriyi yapma ihtiyacıdır (Scott, 1990; Sorensen,

2008; Lee ve Kwak, 2014; Jones, 2010; Hmielowski vd. 2011; Yang ve Jiang, 2015; Test, 1986; Gray vd. 2009):

Bu herhalde açıkça eleştirilseydi belki o kadar etki uyandırmazdı toplumda ya da onu okuyan bir kitlede, okuyucu kitlede. Ama mizahla eleştirildiğinde daha çok akılda kalıyor o eleştiriler, insanların zihninde ve daha çok akılda kaldığı için de daha çok tepki uyandırabiliyor toplumda (Yasemin, Araştırma Görevlisi,25).

Ya Zaytung gerçek olayları absürtleştirip biraz daha geyiğe vuruyor işi, aslında amaçları bence biraz daha fazla dikkat çekmek hani de o olaylara, zaten o tip haberlere yöneliyorlar, işte yolsuzluk olsun ne bileyim, hani kaldıracaklarına inansalar bence cinsel istismar üzerine de yaparlar ki hani böyle bir insan gülerken bir dursun baksın ki şey olsun. Yani bence onların çizgisi üste bunların nasıl deyim, görünmezlik pelerini vardı ya Harry Potter’da, onun gibi, asıl yapmak istediklerini gizlemek için onlar mizahı kullanıyor. Onlar çok net bir şekilde gündemde dikkat çeken şeylere vurgu yapmak için onları yapıyor. Yanlış gördüklerine haber yazıyorlar, yani o şekilde, bana öyle geliyor, arada birkaç tane de geyik ekliyorlar hani de şey olmasın (Onur, Araştırma Görevlisi, 25).

128

Şey faydası olabilir sadece mizahın, onu okuyan sıradan insanların, sıradan derken siyasetçi olmayan insanlar, halktan insanlar onu okudukça bilinçlenebilir yani “aa doğru lan bu böyle, harbiden bak şöyle yapmış, şöyle demiş” diye… Siyasetçi gücünü çünkü oradan alıyor, ne kadar oy verirsen o kadar adam şey yapıyor yani o farkındalığı yaratmak şeklinde şey yapıyor yoksa siyasetçi onu okudu, gördü, tamam, kendini çeki düzen verdi, olmuyor yani öyle (Cemil, Araştırma Görevlisi, 25).

İletişim demeyeyim çünkü iletişim olarak yasal olmayan yollar dedikleri yollar kullanılmaya çalışıldı (Gezi olaylarında) ama insanlar içinde bulunduğunuz durumu anlamayanlar için, hep kafasını çevirenler için, artık kafasını çeviremeyeceği bir hale getirdi mizah yoluyla. Hani evet farkındalık belki çok kullandığım bir kelime oldu ama farkındalık arttı. İşte her gün okuduğu işte “Jamiryo defansa gel”, “Allah’ını seven varsa defansa gelsin” gibi her zaman kullandığın bir kelimeyi, halı sahada, halı sahayla hiç ilgisi olmayan birisi aldı ve güldü, gülümsedi. Gülümseyerek bir şekilde ön yargısı kırıldı, o anlamda bütünleştirici olduğunu düşünüyorum ben (Bengü, Araştırma Görevlisi, 25).

Karikatürlerin, komedi filmlerinin ve diğer mizah unsurlarının çoğunun hükümet karşıtı olmasının ve mevcut düzeni eleştirmesinin altında da yatan neden belki de ifade özgürlüğünü elde etme çabasıdır. Hmielowski vd.’nin (2011) savunduğu gibi siyasi elit, insanları benzeşmeyen ideolojilerle birleştiren ortak düşman olarak işlev görür ve mizah da bu ortak düşman ile savaşmak için kullanılan

silahlardan biridir:

Yani penguen deyince aklıma ilk olarak siyasi şeylerin eleştirildiği bir karikatür dergisi geliyor. Yani özellikle işte hükümetlerin başındaki aktörlerin komik bir şekilde resmedildiği ve onların işte o dönem söylediği bir sözün veya yaptığı bir davranışın biraz daha eleştirilerek, ana sayfada özellikle resmedilerek anlatıldığı bir dergi ilk başta aklıma gelen Penguen (Yasemin, Araştırma Görevlisi,25).

Karikatür dergilerinin ortak yanları bence yasaklara karşı bir şey söylemeleri; yani mesela burada kızlı-erkekli, o bir yasaksa, onlar yasakla dalga geçmeyi veya yasaklanan şeylerin saçma olduğunu düşündükleri için bununla ilgili kendi düşüncelerini ifade ediyorlar (Defne, Araştırma Görevlisi, 25).

Karikatür dergilerine baktığımızda; hepsi şu anki Türkiye’yi eleştiriyor ya. Eleştiri üzerine bence kurgulanmış. Evet, hepsi Türkiye, siyaset falan filan... Ortak noktası siyaset diyebiliriz belki (Erdem, Reklam Yazarı, 26).

Karikatür dergilerinin hepsi muhalif şeyler, siyasi bir alt yapısı var hepsinde. Hepsinin hükümete karşı şeyleri var, hükümete karşı mizahla, mizahı kullanarak bir eleştiri var. Daha etkileyici oluyordur normal eleştiriye göre. Hem güldürüyor ekstradan, insan direkt siyasi şeyden çok, iki şeyi birden kullanmışlar yani. Hem

129

güldürüyorlar hem de siyasi bir mesaj veriyorlar. Daha güzel, mizahtan daha etkili (Güler, Araştırma Görevlisi, 24).

Uykusuz’un, Penguen’in vesaire, bildiğim kadarıyla doğrudan egemen ideoloji ile ilgili sıkıntıları var. Benim de, hemen hemen hepimizin, Türkiye’deki gençlerin %80’inin belki de böyle gülüp “evet ya” diyebileceği şeyler... Yani ama dediğim gibi artık aynı şeylerin tekrarı oluyor, gündemle ilgili oluyor; yani ağlanacak halimize de gülemez hale geliyoruz artık. Tadının kaçtığını düşünüyorum. Hepsinin ortak noktası galiba hükümetle ilgili problemleri var (Bengü, Araştırma Görevlisi, 25).

Kemal Sunal’ın çok farklı filmleri var yani. Hani tek bir mizah şeyi yok, sürekli de böyle Türkiye’nin acı olaylarına, zamanın böyle problem var dediğin olaylarına sürekli parmak basmış. Zübük mesela, hala Zübük’ü tekrar izle, mevcut siyasi düzenle yine eşleşir yani o tiple. Hani çok güzel yazılmış, o da çok iyi oynamış (Onur, Araştırma Görevlisi, 25).

Bu fabrika şeyleri falan çok dikkatimi çekmişti. Mesela orada da öyle adam o fabrikayla dalga geçiyor ama aslında divison of labor ile de dalga geçiyor. Anlatabiliyor muyum yani, onun öyle bir alt mesajı var. Onu seviyorum (Zeynep, Akademisyen,39).