Mimari öğeler .1 Kapılar

Mahmut Muhtar Paşa Köşkü’nün kapıları, köşkün plan özelliklerinin anlatıldığı bölümde (3.5) ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Bu bölümde köşkün özgün kapılarıyla ilgili kısa bir değerlendirme yapılacaktır. Mahmut Muhtar Paşa Köşkü’ne ait kapıların çoğu ahşap olmakla birlikte kazan dairesine ait giriş kapısı demirdir. Yapıda kullanılan ahşap kapılar tek ve çift kanatlı olmak üzere iki tiptir. Köşkün ana giriş kapısı ve balkon kapısı tepe pencereli çift kanatlı kapılardır. Bunlar dışında tepe penceresi bulunan çift kanatlı kapılar, çarpma kapıdır. Çarpma kapıların kenarlarında, döşemeye tespit edilmiş ve üzerinde İngilizce ‘Smiths patent’ yazılı yuvarlak metal levhalar bulunur (Şekil C.360). Çift kanatlı oda kapıları, 21-22 cm arasında değişen profilli bir pervazla çevrilidir. Zemin ve birinci katta yer alan kapılar ortalama 300 cm yüksekliğinde ve 120-132 cm arasında değişen genişliktedir. Birinci ve ikinci katlarda bulunan tek kanatlı kapılar, banyo ve ara hol gibi ikincil mekanlara aittir. Bunlar ortalama 302 cm yüksekliğindedir ve profilli pervazla çevrilidir.

Bodrum ve ikinci katın kapıları, mekan yüksekliklerine bağlı olarak daha alçaktır. Bodrum kattaki kapılar ortalama 225 cm, ikinci kattakiler 221 cm yüksekliktedir. Çift kanatlı kapı genişlikleri, bodrum katta 123-130 cm arasında değişmektedir. 2.katta ise ortalama 134 cm’dir. Aynı katlarda yer alan tek kanatlı kapılar, banyo ya da daha küçük boyutlardaki mekanlara aittir.

3.8.2 Pencereler

Bu bölümde, Mahmut Muhtar Paşa Köşkü’nün özgün pencereleriyle ilgili genel bir değerlendirme yapılacaktır. Yapıda tek kanatlı, çift kanatlı, giyotin, vasistaslı ve vitraylı olmak üzere beş tip pencere görülmektedir. Yaygın biçimde çift kanatlı pencere kullanılmıştır. Zemin ve birinci katlara ait odalar, dikdörtgen biçimindeki çift kanatlı ve ispanyoletli pencerelerle aydınlanmaktadır (Şekil C.361). Özel bir mekanizmayla açılıp kapanan bu pencerelerin yüksekliği dikkat çekicidir. Pencerelerin yüksekliği ortalama 325 cm’dir. Pencere genişlikleri ise 139-143 cm arasında değişmektedir. Kanatlar yatay ara kayıtlarla ikiye bölünmüştür. Aynı katların giriş holü ve orta sofa gibi orta mekanlarını aydınlatan kemerli pencereler ise

tek kanatlıdır. Köşkün Z04 ve Z06 mekanlarında, giyotin tipi düşey sürme pencereler kullanılmıştır. Ahşap iç denizliği bulunan giyotin pencerelerin alt kanatlarına iki adet metal tutamaç yapılmıştır. Zemin kata ait servis mekanlarını aydınlatan çift kanatlı pencereler basık kemerlidir (Şekil F.18).

Köşkün bodrum ve ikinci katlarında çift kanatlı ve vasistaslı olmak üzere iki tip pencere kullanılmıştır. Bodrum kata ait vasistaslı pencereler, orta sofanın batı kanadını oluşturan mekanları aydınlatmaktadır ve eğrisel desenli demir parmaklıkları bulunmaktadır (Şekil C.362). Bu pencereler 134 x 79.5 cm boyutlarındadır. Diğer mekanlarda yatay ara kayıtlarla ikiye bölünmüş, çift kanatlı ispanyoletli pencereler kullanılmıştır. Drenaj boşluğuna açılan pencerelerin (Şekil C.363) sade demir parmaklıkları bulunmaktadır. İkinci katta kullanılan vasistaslı pencereler ise orta sofanın doğusunda ve batısında yer alan odaları aydınlatmaktadır. Söz konusu pencerelerin yalnızca üst kanatları vasistaslıdır, alt kanatları ispanyoletlidir (Şekil C.364). 2.kata ait diğer mekanlarda, ara kayıtlarla ikiye bölünmüş çift kanatlı ispanyoletli pencereler kullanılmıştır.

Köşkün üç kollu mermer merdivenini aydınlatan yüksek vitraylı pencereler, 168 x 510 cm boyutlarındadır ve profilli ahşap bir pervazla çevrilidir (Şekil C.168). Desenli vitraylar, ahşap kasalara oturtulmuş demir bir çerçeveye taşıtılmaktadır. 138x353 cm boyutlarındaki çerçeve, düşey ve yatay ara kayıtlarla bölünmüştür. Çerçeve profillerinin yüksekliği 5 cm’ dir. Demir çerçevenin altında ve üstünde yer alan vitraylar ise ahşap çerçevelere taşıtılmıştır.

Köşkün tüm pencere doğramaları ahşaptır. Yalnızca servis merdivenine ait birinci kat sahanlığını (K09) aydınlatan pencere, metal doğramalıdır.

3.8.3 Kepenkler

Köşkün bodrum katında ve güney cephesinde yer alan pencereler dışında tüm pencereler demir kepenklidir. Altı bölümden oluşan birbiri üzerine katlanabilir kepenkler, doğramalara çivilenmiş L profillere taşıtılmıştır. Beyaz boyası dökülen kepenklerde paslanma görülmektedir.

3.8.4 Parmaklıklar

Köşkün zemin katındaki pencere kepenklerinin önünde sade demir parmaklıklar bulunur (Şekil C.365). Aynı parmaklıklar, bodrum katın drenaj boşluklarına açılan

pencerelerinde de kullanılmıştır. Güney cephesinde, Z08 mekanına ait pencerede özgün demir parmaklık bulunmaktadır (Şekil C.322, C.336). Güney cephesinde yer alan bodrum kat pencereleri ile aynı kata ait vasistaslı pencerelerin desenli demir parmaklığı bulunur. Parmaklık deseni S ve C kıvrımlarından oluşur (Şekil C.366).

3.8.5 Bezemeler

Köşkün içi, cephelere oranla daha zengin bezemelidir. Ödekan’a göre cephede izlenen ağırbaşlı neoklasik üslup yerini iç mekanları hafifleten biçim ve renklere bırakmıştır. İç mekanlar, rokoko ve barok karışımı bir üslupla bezenmiştir [11,15]. Farklı malzemelerle yapılmış bezemeler, mekanların bütünlüğünü bozmadan uyumlu bir birliktelik yaratacak biçimde kullanılmıştır. Köşkün en zengin bezemeli mekanları, zemin ve birinci katlarda yer alır, diğer katlar bezemesiz sade mekanlardan oluşur. Bölüm 3.5’ de ayrıntısı anlatılan bezemeler, tezin bu bölümünde malzemelerine göre sınıflandırılarak tekrar ele alınmış ve yapıda kullanıldıkları yerler belirtilmiştir.

3.8.5.1 Alçı

Alçı bezeme, yapıda en yoğun olarak kullanılan bezeme çeşididir. Özellikle kabul salonu, üç kollu merdiven kovası ve birinci kata ait orta sofa, köşkün en zengin alçı bezemeli mekanlarıdır ( bkz. Ek D). Köşkün ana giriş holü ve K02 mekanı da daha sade biçimde alçı bezemelerle süslenmiştir. Alçı bezemeler söz konusu mekanların tavan, duvar ve duvar-tavan birleşimlerinde görülmektedir. Zemin ve birinci katlarda yer alan bezemesiz odaların sadece tavan göbeklerinde ve tavan-duvar birleşimlerinde aynı tip sade alçı bezemeler yer alır ( Şekil D.8, D.9). Tavan göbeğini çevreleyen bezeme bandı tavana ince çivilerle tespit edilmiş, bunun yanı sıra arka yüzeylerine kıtık eklenerek daha iyi yapışmaları sağlanmıştır (Şekil C.367). İkinci kata ait banyo mekanlarının tonozlu tavanı ve tonoz-duvar birleşimi , alçı kabartma bezemelerle süslenmiştir.

3.8.5.2 Mermer

Köşkün ana giriş holünü tanımlayan mermer sütun ve pilastırlara ait başlıklar bezemeli mermer yüzeylere sahiptir (Şekil D.59, D.60). Kabul salonu (Z02) ve Z03 mekanlarında yer alan beyaz mermer şöminelerin yüzeyleri bezemeli olarak biçimlendirilmiştir (Şekil D.61, D.62, D.63).

3.8.5.3 Cam

Üç kollu mermer merdiveni aydınlatan yüksek pencereler, üzerleri özel bir teknikle desenlendirilmiş opak camlı yüzeylerdir (Şekil D.64, D.65, D.66, D.67, D.68, D.69). 1.kata ait orta sofanın şeffaf camlı çarpma kapılarında ve balkon kapısında tek kalmış vitraylar bulunmaktadır (Şekil D.70, D.71). Bunların dışında ana giriş holünde yer alan paravanın cam yüzeyleri, aynı teknikle desenlendirilmiş vitraydır.

3.8.5.4 Ahşap

Tepe pencereleri, farklı desenlere sahip ahşap bezemeli yüzeylerdir. Ahşaptan oyulmuş desenler, genellikle eğrisel kıvrımlı motiflerden oluşur (Şekil D.74, D.75, D.76). Giriş holüne açılan oda kapılarına ait profilli ahşap alınlıklar, geometrik ve eğrisel motifler çok sade bir biçimde kullanılarak süslenmiştir (Şekil D.72, D.73). Giriş holünde yer alan ahşap vestiyerler üzerinde, sade ahşap motifler yer almaktadır (Şekil D.77, D.78). Ödekan’a göre söz konusu ahşap motifler, cam bölücü pano üzerindeki desenlerden ya da alçı bezemelerden esinlenilerek yapılmıştır.

3.8.5.5 Metal

Köşkte kullanılan metal elemanların sayısı sınırlıdır. Servis merdiveninin tırabzanı ve güney cephesinde yer alan balkonun korkuluğu nitelikli işçiliğe sahiptir. Çatı terasına çıkan demir merdiven ve teras korkuluğu da nitelikli demir elemanlardır. Bodrum katında kullanılan demir parmaklıklar, S ve C kıvrımlarından oluşan bir desene sahiptir (Şekil D.83). Kazan dairesine ait girişi örten oluklu sac örtüyü taşıyan demir konsolların geometrik şekillerden oluşan bir düzenlemesi vardır (Şekil D.84). Kazan dairesine ait giriş kapısının iki yanındaki sabit pencereler ve güney cephesinde yer alan balkonu taşıyan demir konsollar dövme demirdir. Kabul salonu (Z02) ve Z03 mekanlarında yer alan mermer şöminelerin demir yüzeyleri kabartma desenlidir (Şekil D.79). Söz konusu kabartma desenlerde ateşle ilgili simgeler kullanılmıştır. Kabul salonuna ait kalorifer peteklerini perdeleyen hafif metal levhalar ile ortası delikli ve desenli metal levhalarla açılmış mermer yüzeyler, mekanın dekorasyonuyla uyumlu tasarlanmış işlevsel elemanlardır (Şekil D.80, D.81). Köşkün özgün demir döküm kalorifer peteklerinin üzerleri, kabartma desenlidir (Şekil D.82).

3.8.5.6 Kumaş

Kabul salonunun duvarlarında, alçı bezemeli yüzeyler arasında değerli kumaş panolar düzenlenmiştir (Şekil D.87). Altın sarısı renkte kumaşlar, profilli ahşap çerçeveler içinde yer alır. Aynı mekanın pencerelerine ait basık kemerli ahşap çerçeveler, değerli kumaş güneşliklere sahiptir (Şekil D.88). Eğrisel hatlara sahip güneşliklerde duvar panolarıyla uyumlu kumaşlar kullanılmıştır.