Merfû-Mevkuf Teâruzunda Tercih

Hadis kitaplarında aynı hadisin hem merfû hem de mevkuf olarak rivâyet edildiği görülebilmektedir. Böyle bir durum her zaman rivâyetlerden birinin zayıf olmasını gerektirmez. Zira sahâbenin, Rasulullah’a (s.a) refʿ ederek merfû rivâyet ettiği bir hadisi başka bir sefer fetva için zikredip refʿ etmemesi mümkündür. Böylece hadis aynı sahabeden her iki şekilde de aktarılır.

Merfû-mevkuf teâruzunda rivâyetlerden sadece birinin sahih olması halinde ise hangisinin tercih edilmesi gerektiğine dair beş farklı görüş ortaya konulmuştur. Bunlar; merfû rivâyet tercih edilir, mevkuf rivâyet tercih edilir, çoğunluğun rivâyeti tercih edilir, hıfzı daha kuvvetli olanın rivâyeti tercih edilir ve karineye göre tercih edilir görüşleridir.

145 _{İbn Receb el-Hanbelî, Şerhu ʿİleli’t-Tirmizî, nşr. Hemmam Abdürrahim Said, Riyad: Mekbetü’r-Rüşd,}

1386/1966, II, 637-638.

146 _{İbn Hacer, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, II, 605.} 147 _{İbn Hacer, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, II, 695.}

27

Bu görüşleri dile getiren hadis âlimleri ve onların gerekçeleri şu şekildedir:

1.2.1. Merfû rivâyeti tercih

Hatîb el-Bağdâdî isim vermeden bazı âlimlerin râvinin adil ve zabıt olması şartıyla merfû rivâyeti tercih ettiklerini belirtmektedir. Hatîb el-Bağdâdî de bu görüşü benimsemektedir.148 Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin (ö. 597/1201) de merfû rivâyeti tercih ettiği aktarılmıştır.149 _{İbnü’l-Kattân el-Mağribî (ö. 628/1231) usûlcülerin çoğunun ve} Bezzâr’ın (ö. 292/905)150 _{da içinde bulunduğu bazı muhaddislerin merfû rivâyeti tercih} ettiğini belirtmektedir.151

İbnü’s-Salâh da Hatîb el-Bağdadî’nin görüşünü benimsemekte, onu fukaha ve usûlcülere nispet etmektedir. İbnü’s-Salâh’a göre bazı sika râvilerin merfû rivâyet ettiği bir hadisi başkaları mevkuf rivâyet ederse veya bir râvi merfû rivâyet ettiği hadisi başka bir vakitte mevkuf olarak aktarırsa sikanın ziyâdesi olan merfû hadis sahihtir. Çünkü o diğerinin zikretmediği ek bir bilgiyi açıklamıştır.152 _{Nevevî de İbnü’s-Salâh ile aynı} görüştedir. Ayrıca ona göre merfû rivâyete muhalefet edenler sayıca aynı ya da daha fazla olsa da durum değişmez.153 _{Nitekim o, Müslim şerhinde de şöyle demiştir:}

Muhakkik hadis âlimlerinin, fukahanın, usülcülerin söylediği, Hatîb el- Bağdâdî’nin de tashih ettiği görüşe göre muhalefet eden kendisi gibi ya da sayıca daha fazla ve hıfzı daha kuvvetli olsa bile doğru olan refʿ edenin rivâyetidir. Çünkü o sikanın ziyâdesidir ve makbuldür.154

Irâki de merfû rivâyetin tercih edilmesini hadis âlimlerinin görüşü olarak görmektedir.155 _{Merfû rivâyeti tercih edenlere göre diğer râvi ezberindeki eksiklik,} şüphe156 _{ya da unutma sebebiyle}157 _{hadisi mevkuf rivâyet etmiş olabilir. Aynı şekilde}

148 _{Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye, II, 231.}

149 _{İbn Hacer, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, II, 610.} 150 _{Sehâvî, Fethü’l-mugîs, I, 303.}

151 _{İbn Hacer, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, II, 604.} 152 _{İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 72.}

153 _{Nevevî, et-Takrîb ve’t-teysîr, s. 122.} 154 _{Nevevî, el-Minhâc, I, 32-33.} 155 _{Irâki, et-Takyîd ve’l-îzâh, I, 444.}

156 _{İbn Hacer, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, II, 610.} 157 _{Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye, II, 222.}

28

haberin râvisi bir kere merfû rivâyet ettiği bir hadisi başka bir sefer unutarak mevkuf rivâyet edebilir.158

Ebû’l-Feth b. Seyyidünnâs (ö. 734/1334) İbnü’l-Kattân el-Mağribî’ye karşı çıkarak râviler güvenilirlik ve adâlet açısından aynı ya da yakın seviyede iseler nazarî olarak merfû rivâyetin mutlak şekilde kabul edileceği söylenebilse de önceki âlimlerin metodunun bu görüşü doğrulamadığını belirtmektedir.159 _{İbn Receb bu görüşü} kelamcılara ve fakihlere nispet ederek Hatîb el-Bağdâdî’nin konu hakkındaki görüşünü eleştirmektedir.160 _{İbn Hacer fukahanın da her zaman ziyâde olan rivâyeti kabul} etmediklerini ifade etmektedir.161

İbn Hacer, şâz hadisin tanımından yola çıkarak da bu görüşe itiraz eder. Nitekim sahih hadisin şartlarından biri şâz olmamasıdır. Şâz hadisin tanımında sikanın rivâyetine zabt açısından ondan daha kuvvetli ya da sayıca daha fazla râvinin muhalefet etmesi söz konusudur. Bu durumda mutlak olarak merfû rivâyetin kabul edileceği söylendiğinde mevkuf rivâyet eden râvinin kendisinden zabt açısından daha güvenilir olması ya da sayıca daha çok râviye muhalefet etmesi durumunda bu rivâyetin sıhhatine hükmetmek tenâkuza yol açabilir. Nitekim sikanın ziyâdesi mutlak olarak kabul edilir denildiği taktirde şâz olarak rivâyet etse de ona sahih denilmesi gerekmektedir.162

1.2.2. Mevkuf rivâyeti tercih

Bazı muhaddislerin hadisin merfû mu mevkuf mu olduğunda tereddüt ettiklerinde ihtiyaten mevkufu tercih ettikleri söylenmiştir.163 Hatîb el-Bağdâdî164 ve İbnü’l-Kattân el-Mağribî165 isim vermeden bu görüşü hadis âlimlerinin çoğunluğuna nispet etmişlerdir.

Bu görüşe göre mevkufun tercih edilmesinin sebebi merfû rivâyet eden râvinin hadisi bilinen tarikle, sülûkü’l-câdde166 üzere rivâyet ederek hata yapmış olma

158 _{Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye, II, 222.}

159 _{İbn Hacer, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, II, 604.} 160 _{İbn Receb el-Hanbelî, Şerhu ʿİleli’t-Tirmizî, II, 638.} 161 _{İbn Hacer, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, II, 613.} 162 _{İbn Hacer, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, II, 612.} 163 _{Zerkeşî, en-Nüket, II, 59.}

164 _{Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye, II, 222.}

165 _{İbn Hacer, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, II, 604.}

166 _{Bir râvinin, meşhur alışıldık bir tarikle rivâyet ederek -hıfz açısından daha üstün ya da aynı seviyedeki}

29

ihtimalidir.167 Ayrıca mevkuf rivâyetin tercihi cerh tadildeki tercih meselesine benzetilerek, cerhin tadile tercih edilmesi gerektiği gibi burada da mevkuf tercih edilir de denilmiştir.168 _{Yalnız bu itiraza cerhin ziyâde bir ilim barındırdığı için takdim edildiği,} burada ise ziyâdenin merfû rivâyette olduğu söylenerek cevap verilmiştir.169

1.2.3. Çoğunluğun rivâyetini tercih

Hadisi mevkuf olarak rivâyet edenlerin sayısı merfû rivâyet edenlerden daha çoksa mevkuf tercih edilir. Merfû rivâyet edenlerin sayısı daha fazla olduğu takdirde de onların rivâyeti tercih edilir. Çoğunluğun mevkuf olarak rivâyet ettiğini bir râvi merfû rivâyet ederek muhalefet ettiyse bu hata yaptığının açık göstergesi170 _{olarak kabul edilir.}

Hâkim en-Nîsâbûrî bu görüşü genel olarak hadis âlimlerine atfederken171 Hatîb el-Bağdâdî hadis âlimlerinin bir kısmının görüşü olduğunu belirtmektedir.172 Irâki ise bu görüşü usûlcülere nispet etmektedir.173

1.2.4. Hıfzı daha kuvvetli olanın rivâyetini tercih

Mevkuf rivâyet eden râvinin hıfzı merfû rivâyet edenden daha kuvvetliyse mevkuf, merfû rivâyet edenin hıfzı daha kuvvetliyse onun rivâyeti tercih edilir. Bu durumda muhalefet edenlerden herhangi bir grubun sayıca az ya da çok oluşuna değil hıfz yönünden üstün olana itibar edilir. Bu görüş bir grup hadis âlimine nispet edilmektedir.174

Mevkuf rivâyet edenin hıfzının daha kuvvetli olması durumunda merfû rivâyet eden râvinin cerh edilip edilmeyeceği meselesi tartışılmıştır. Hatîb el-Bağdâdî,175 İbnü’s-

etmek için kullanılan tenkid terimi. Terim hakkında detaylı bilgi için bkz. Muhittin Düzenli, “Bir Tenkid Terimi Olarak Sülûkü’l-Câdde”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 30 (2013), 1-23.

167 _{İbn Hacer, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, II, 610. Mevkuf hadislerin merfû rivâyet edilmesinde}

râvilerin vehm, fuhşü’l-galat, sûü’l-hıfz gibi zaaflarının da etkili olduğu tespit edilmiştir (Çap, “Hadis İlminde Merfû-Mevkuf İlişkisi”, s. 163).

168 _{Sehâvî, Fethü’l-mugîs, I, 304.} 169 _{İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 88.}

170 _{İbnü’l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî, Kitâbü’l-mevzûât,}

nşr. Abdurrahman Muhammed Osman, Medine: Mektebetü’s-Selefiyye, 1386/1966, I, 34.

171 _{İbn Receb el-Hanbelî, Şerhu ʿİleli’t-Tirmizî, II, 637; Sehâvî, Fethü’l-mugîs, I, 306.} 172 _{Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye, II, 222.}

173 _{Irâki, et-Takyîd ve’l-îzâh, I, 445.}

174 _{Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye, II, 222; İbn Receb el-Hanbelî, Şerhu ʿİleli’t-Tirmizî, II, 637.} 175 _{Hatibel-Bağdâdî, el-Kifâye, II, 222.}

30

Salâh176 ve Nevevî’ye177 göre bu konudaki ihtilaf râvinin adâletine zarar vermez. Bu durumda merfû rivâyetin reddi ihtiyat içindir. Hıfzı daha iyi olan râvi hata etmiş de olabilir. Ayrıca râvinin bir kez hata etmesi cerhini gerektirmez.178

1.2.5. Karineye göre tercih

İbn Dakikul’îd (ö. 702/1302),179 _{Alâî (ö. 761/1359)}180 _{ve İbn Hacer}181 _{bu görüşü tercih} etmişlerdir. İlk dönem hadis âlimlerinin çoğunun da merfû-mevkuf teâruzunda karineye göre tercihte bulunduğu belirtilmektedir.182 Dolayısıyla mevkufu tercih etmeyi gerektirecek bir karine olmasına rağmen mutlak olarak merfûnun tercih edileceğini söylemek ilk dönem hadis âlimlerinin uygulamalarına ters düşen bir durumdur. Nitekim İbn Dakikul’îd ahkâm hadislerini ihtiva eden eseri el-İlmam’a183 _{yazdığı şerhin} mukaddimesinde şöyle demektedir:

Hadis âlimleri sika râvilerin rivâyet etmesine rağmen hadisin sahîh olduğuna hükmetmelerine engel olacak çoğunluğa ya da hıfzı daha kuvvetli olanlara muhalefet veya rivâyette hata olduğuna zannı galib oluşturacak bir karinenin varlığı gibi bir sebeple rivâyeti illetli görebilirler. Bu konuda bütün hadislere tatbik edilebilecek bir kural yoktur. Bu sebeple hadis âlimlerinden -veya onların çoğundan- mürsel rivâyet edenle muttasıl, mevkuf rivâyet edenle merfû ve eksik rivâyet edenle ziyâde rivâyet edenin rivâyetlerinin teâruzunda ziyâde rivâyet eden râvinin rivâyetinin doğruluğuna hükmedildiği görüşünün her zaman geçerli olmadığını görüyoruz. Bu genel bir kural değildir. Hadis âlimlerinin bazı açıklama ve uygulamalarına müracaat edilerek söylediğimizin doğruluğu bilinebilir.184 Alâî de Yahyâ b. Saîd el-Kattân, Abdurrahman b. Mehdî, Ali b. Medînî, Ahmed b. Hanbel, Yahyâ b. Maîn, Ebû Hâtim, Ebû Zürâ, Müslim, Tirmizî, Nesâî, Dârekutnî ve

176 _{İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 72.} 177 _{Nevevî, et-Takrîb ve’t-teysîr, s. 124.} 178 _{Sehâvî, Fethü’l-mugîs, I, 309.}

179 _{İbn Dakikul’id, Ebü’l-Feth Takıyyüddin Muhammed b. Ali, Şerhu’l-ilmâm bi-ehâdîsi’l-ahkâm, nşr.}

Muhammed Halluf Abdullah, Darü’n-Nevâdir, 1430/2009, I, 27-28.

180_{Alâî, Ebû Saîd Salâhuddin Halîl b. Keykeldî, Nazmü’l-ferâid lima tazamenehu hadîsu zi’l-yedeyn}

mine’l-fevâid, nşr. Kamil Şatib Râvi, Bağdad: Matbaatü’l-Ümme, 1406/1986, s. 376-377.

181 _{İbn Hacer, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, II, 613, 687.} 182 _{Sehâvî, Fethü’l-mugîs, I, 307.}

183 _{Abdullah Aydınlı, “el-İlmâm”, DİA, XXII, 137.} 184 _{İbn Dakikul’id, Şerhu’l-ilmâm, I, 27-28.}

31

Halîlî gibi mütekaddîm hadis âlimlerinin sikanın ziyâdesinin kabul ve reddinde bütün hadisleri kapsayacak genel bir hüküm vermediklerini belirtmektedir.185