Dârekutnî’nin merfû-mevkuf teâruzundaki yaklaşımı, Tetebbuʿda Müslim’i eleştirdiği rivâyetlerin incelenmesiyle tespit edilmeye çalışılmıştır. Hatîb el-Bağdâdî ve sonrasındaki usûl kitaplarında zikredilen, merfû-mevkuf teâruzunda merfû hadisin tercihi, mevkufun tercihi, hıfzı daha kuvvetli olanların rivâyetinin tercihi ve çoğunluğun rivâyetinin tercihi şeklindeki dört farklı görüş, bir âlimin bunlardan sadece birini benimseyip her hadise tatbik ettiğini akla getirmektedir. Oysa mütekaddim dönem hadis âlimlerinden olan Dârekutnî’nin yöntemi araştırıldığında, söz konusu kaidelerden herhangi birini benimsemediği görülmüştür. O, her rivâyet kendi bazında değerlendirilir kaidesine göre hareket etmektedir. Nitekim Dârekutnî, çoğunluğun görüşü ve râvilerin hıfz açısından durumları ile beraber çeşitli karineleri de göz önüne alarak kimi zaman mevkuf rivâyeti tercih ederken kimi zaman da merfû rivâyeti tercih etmektedir.
Dârekutnî’nin mevkuf rivâyeti tercih ettiği durumlarda, genellikle râvilerin çokluğunu esas aldığı görülmektedir. Mesela ele alınan İbn Vehb’in hadisini İmam Malik’in diğer râvilerine muhalefet ettiği için illetli bulmuştur (Müslim b. Ebû Meryem rivâyeti). Ayrıca, merfû rivâyet eden râvinin vehmi,618 müdellis olması,619 işitmediği bir
615 İbn Abdülber, et-Temhîd, XXIII, 352. 616 Begavî, Şerhu’s-sünne, II, 231. 617 Medhalî, Beyne’l-imameyn, s. 149. 618 Dârekutnî, Tetebbuʿ, s. 286. 619 Dârekutnî, Tetebbuʿ, s. 262-263.
94
hadisi rivâyet etmesi620 gibi durumlar da Dârekutnî’nin mevkuf rivâyeti tercihinde etkili olmaktadır.
Dârekutnî’nin mevkuf rivâyeti tercihinde etkili olan bir diğer âmil ise râvilerin hıfz açısından farklı olmalarıdır. Bu durumda hıfzı kuvvetli olanlar sayıca az da olsa onların rivâyetini kabul etmektedir. Zirâ Şu‘be ve Mansur’un mevkuf rivâyetini tercih etmesinde onların hıfz açısından üstünlükleri etkili olmuştur.
Dârekutnî’nin her zaman mevkuf rivâyeti tercih ettiği de söylenemez. Merfû rivâyet eden Hammâd b. Seleme örneğinde olduğu gibi, râvinin hocasının hadislerini iyi bilmesi, çoğunluğa muhalefetine rağmen rivâyetlerinin tercih edilmesine vesile olmaktadır (Sâbit el-Bünânî rivâyeti).
Tetebbuʿ karineye göre hüküm veren Dârekutnî ile usûl kaidelerini dikkate alan
âlimlerin yaklaşım farkının bâriz bir şekilde görülebileceği bir eserdir. Zira Dârekutnî’ye yapılan itirazların sonraki dönemlerde ortaya konulan usûl kaidelerine göre olduğu görülmektedir. Bu nedenle Dârekutnî’nin Tetebbu’daki yönteminin daha iyi anlaşılması için Nevevî ve başkalarının ona yönelttikleri itirazlar çerçevesinde kısa bir değerlendirme yapılması faydalı görülmektedir. Buna göre Dârekutnî’nin yöntemi ile, usûl kaidelerini esas alarak ona itiraz edenlerin yaklaşımları kıyaslandığında şunlar görülmüştür:
Dârekutnî’nin sika râvilere muhalefet ederek hadisi refʿ etmekle teferrüd eden râvi sebebiyle illetli saydığı bir rivayeti621 Nevevî, merfû rivâyetin her zaman doğru kabul edileceği kaidesiyle tashih etmektedir.622 Dârekutnî başka bir hadisi sika râvilere muhalefeti ile birlikte râvinin vehmini de tespit ederek illetli bulduğunda623 İbnü’l- Kayserânî “Müslim tahric etmiştir ve sahihtir” demektedir.624 Nevevî de, sika râvinin ziyadesinin makbul olduğu kaidesiyle Dârekutnî’ye karşı çıkmaktadır.625
Dârekutnî çoğunluğa muhalefeti ile birlikte râvinin semaının olmadığını tespit ettiği bir rivâyetin refʿ edilmesinin hata olduğuna hükmettiğinde626 Nevevî, onun merfû- mevkuf teâruzunda mevkufun tercih edilmesi gerektiği kaidesini benimsediğini ve buna
620 Dârekutnî, Tetebbuʿ, s. 166-167. 621 Dârekutnî, Tetebbuʿ, s. 169-170. 622 Nevevî, el-Minhâc, II, 112. 623 Dârekutnî, Tetebbuʿ, s. 226-227.
624 İbn Tâhir el-Makdisî, Etrafü’l-garâib, IV, 166. 625 Nevevî, el-Minhâc, XVII, 179.
95
binaen Müslim’i eleştirdiğini, oysa bu kaidenin zayıf olduğunu belirtmiştir.627
Dârekutnî’nin râviler hıfz açısından diğerlerinden daha üstün olduklarında, azınlığın mevkuf rivâyetini tercih ettiği görülmektedir.628 Bu durumda da Nevevî, Dârekutnî’ye itiraz ederek vakf edenler refʿ edenlerden daha çok olsalar bile merfû hadisin sahih olduğunu belirtmektedir.629 Medhalî de merfû rivâyet edenler sika olduğu için ziyadelerinin kabul edilmesi gerektiği kanaatindedir.630
Merfû rivayet eden râvinin çoğunluğa muhalefetine rağmen, hocasının hadislerini iyi bilmesi sebebiyle Dârekutnî’nin onun rivayetini tercih etmesi631 durumunda da Nevevî yine merfû rivâyetin sikanın ziyâdesi ve sahih olduğu kaidesiyle hüküm vermektedir.632 Söz konusu rivâyetle ilgili, Mukbil b. Hâdî el-Vadiî ise çoğunluğun rivâyetinin doğru olduğu kanısına varmıştır.633 Buna göre Nevevî’nin merfû rivâyetin tercihi, Vadiî’nin ise çoğunluğun rivâyetinin tercihi kaidesini benimsedikleri anlaşılmaktadır.
Usûl kitâplarındaki kaidelere göre Dârekutnî’yi eleştirdiği görülen Nevevî, Buhârî şerhinde şöyle demektedir: “Dârekutnî, Buhârî ve Müslim’deki bazı hadisleri “istidrâk” etmiş ve bazılarını da tenkit (taʻn) etmiştir. Bu tenkitler fıkıhçılar, usûlcüler ve diğerlerinden oluşan cumhurun görüşüne muhalif bazı muhaddislerin zayıf kaidelerine binaendir, bunlara aldanma.” İbn Hacer Hedyü’s-sârî’de Nevevî’nin bu sözlerini aktardıktan sonra detaylı bir şekilde araştırıldığında hepsinin böyle (Nevevî’nin dediği gibi) olmadığının görüleceğini belirtmiştir.634 Bu araştırma da Dârekutnî’nin belirli kaidelerle değil de karinelerle hükmettiği sonucuna ulaşmıştır.
Dârekutnî’nin değerlendirmeleri incelenirken, eleştirilerinin Müslim’in
Sahîh’inin sıhhatine zarar verip vermeyeceğine yönelik de birtakım tespitlerde
bulunulmuştur.
Tetebbuʿda Dârekutnî’nin mevkuf hadisin merfû rivâyeti sebebiyle Müslim’e
yönelik 16 değerlendirmesinin incelenmesi sonucunda, bunların 11’inde söz konusu hadisin refʿ edilmesi sebebiyle illetli bulunduğu tespit edilmiştir. Bunlardan 1’ini (Ebü’t-
627 Nevevî, el-Minhâc, VI, 141. 628 Dârekutnî, Tetebbuʿ, s. 239-240. 629 Nevevî, el-Minhâc, V, 95.
630 Medhalî, Beyne’l-İmameyn, s. 144. 631 Dârekutnî, İlel, XII, 34-35. 632 Nevevî, el-Minhâc, III, 17.
633 Dârekutnî, Tetebbuʿ (naşirin notu, s. 212). 634 İbn Hacer, Hedyü’s-sârî, II, 277.
96
Tufeyl rivâyeti) Müslim’in aslında illetini beyan etmek için tahric ettiği anlaşılmaktadır. Zira Müslim Sahîh’inin mukaddimesinde de belirttiği gibi kitabında bazı hadislerin illetlerini beyan etmektedir.635 Bu şekilde eserinin illetli rivâyetleri de içermesi müellifinin telif maksadından kaynaklanan bir durumdur.636 Dolayısıyla kitabının sahihliğine herhangi bir zararı olduğu söylenemez. Ebû Mes’ûd ed-Dımaşkî,637 Kadî İyâz,638 Nevevî639 ve onlardan sonraki birçok araştırmacı Müslim’in Sahîh’inde beyanına yer verdiği illetli rivayetleri tespit etmeye çalışmışlardır.640
Geriye kalan 10 eleştiriden de sadece 2’si (Alâ b. Hâlid ve Süfyân b. Uyeyne) Müslim’in konuyla ilgili esas aldığı rivâyetlere (usûl) yöneliktir. Diğerleri Sahîh’de mütâbaat ya da şevâhid olarak zikredilen rivâyetlerle ilgilidir. Bu durumda Dârekutnî’nin genel olarak Müslim’in temel aldığı rivâyetleri eleştirmediği, dolayısıyla onun kitabının sahihliğine itiraz etmediği anlaşılmaktadır. Zira, mütâbaat ve şevâhidin sahih olması şart olmayıp çok zayıf olmaması yeterli görülmektedir.641
İbnü’s-Salâh Ulûmü’l-hadîs’inde “Buhârî ve Müslim bazı zayıf râvilerin hadislerini mütâbaat ve şâhid olarak zikretmişlerdir” demektedir.642 Ayrıca Sıyanetu
Sahîh-i Müslim’de açıkladığı gibi Müslim konuyla ilgili temel aldığı rivâyeti (usûl),
râvileri sika olan sahih bir isnadla tahric ettikten sonra, isnadında bazı zayıf râvilerin de yer aldığı hadisleri zikredebilmektedir.643
Nevevî de Müslim şerhinde Dârekutnî’nin Tetebbuʿda eleştirdiği bir rivâyetten sonra şöyle demektedir:
635 Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisabûrî, Sahîh-i Müslim, nşr. Ebû Kuteybe Nazar
Muhammed el-Fâryâbî, Riyad: Darû Taybe, 1427/2006, s. 4.
636 Cemil b. Ferid b. Cemil Ebû Sara, “el- Menheciyyetü’l-Mundabita fi Talilli Badi’l-Ehadisi’s-
Sahîhayni inde’n-Nukkadil-Mütakaddimîn”, Buhusu mü’temeri’l-intisar li’s-Sahîhayn: nahve menheciyye ilmiyye li’t-teamül maa’s-Sahîhayn, proje ed. Ebşir Ivad Muhammed İdris, Amman: Darü’l-Hamid, 1434/2013, I, 109.
637 Ebû Mes’ud ed-Dımaşkî, Kitâbü’l-Ecvibe, s. 159-160. 638 Kadî İyâz, İkmalü’l-Mu’lim, I, 87; V, 369; VI, 559-560. 639 Nevevi, el-Minhâc, 1, 24; XI, 81; XIV, 26.
640 Müslim’in Sahîh’inde birtakım rivâyetleri, illetini beyan etmek için zikrettiğini gösteren bazı
çalışmalar için bkz. Hamza Abdullah Melibârî, Abkariyyetü’l-İmâm Müslim fî tertibi ehâdîsi Müsnedihi’s-Sahîh, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1418/1997; Muhammed Abdurrahman Tavâlibe, el- İmam Müslim ve menhecuhû fî Sahîhihi, Amman: Dâru Ammar, 1421/2000; Muhammed Avvâme, Min menheci’l-İmâm Müslim fî ardi’l-hadîsi’l-muallel fi Sahîhihi (Hazfu tarafın mine’l-hadîs’i-vâhid ihtisâren ev i’lâlen ile birlikte), Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1438/2017; Huzeyfe Şerîf el-Hatîb, “el-İmâm Müslim ve Menhecuhû fî ta’lîli’l-esânîd”, HÜİFD, 26 (Temmuz – Aralık 2011).
641 Salhattin Polat, “Mütâbaat”, DİA, XXXII, 181. 642 İbnü’s-Salâh, Ulûmü’l-hadîs, s. 84.
97
Bu eleştiri doğru değildir. Çünkü Müslim bu hadisi konuyla ilgili temel rivâyet olarak değil de daha önceki sahih tariklere mütâbaat olarak zikretmiştir. Daha önceden de değinildiği gibi mütâbaat olarak zikredilen rivâyetler zayıf da olabilir. Zira öncesindeki sahih rivâyetlere itimad edilmektedir… Müslim kitabında bazı zayıf hadisleri, tahric ettiği sahih hadislere mütâbaat olarak zikretmektedir.644
Nevevî, Müslim şerhinde Dârekutnî’nin eleştirdiği rivâyetlere cevap verirken birçok kere Müslim’in mütâbaat olarak zikrettiğine, mütâbaatlarda aranan şartların usûl olarak zikredilen rivâyetlerden farklı olduğuna vurgu yapmaktadır.645
Dârekutnî’nin eleştirdiği rivâyetlerin bir kısmında merfû ya da mevkuf rivâyetin sahih kabul edilmesi hususunda âlimler arasında ihtilaf olduğu da görülmektedir (Abdurrahman b. Abd ve Âmir eş-Şa‘bi rivâyetleri). Bu taktirde merfû rivâyetin illetli olduğunu söyleyenler olduğu gibi tashih eden muhakkik hadis âlimlerinin de varlığı ihtilafın ictihad farkından kaynaklandığını göstermektedir.
Müslim mütâbaat olarak, Sahîh’indeki şartlarından daha aşağıda olan bazı rivâyetlere yer verdiğine göre,646 Dârekutnî’nin bunlar sebebiyle Müslim’i eleştirmesi, kitabının sahihliğine zarar vermemektedir. Belki burada Dârekutnî’nin Müslim’in yöntemini anlayıp anlamadığı, anladıysa neden Müslim’e itiraz ettiği tartışılabilir. Bu meselenin kitabın tamamının incelenmesi ile netlik kazanabileceği düşünülmektedir. Bu araştırma çerçevesinde incelenen bölümden hareketle Dârekutnî’nin eleştirilerinin daha çok ilmî münakaşa cihetinden olup, Müslim’in kitabının sahihliğine yönelik bir itirazdan öte onu daha mükemmel kılma çabasıyla telif edildiği anlaşılmaktadır.
644 Nevevî, el-Minhâc, XI, 113.
645 Nevevî, el-Minhâc, II, 111; XI, 141; XVIII, 23. 646 Melîbarî, Abkariyyetü’l-İmâm Müslim, s. 35.
98
SONUÇ
Hicrî 4. asırda yaşayan en önemli münekkid hadis âlimlerinden olan Dârekutnî
Tetebbuʿ adlı eserinde Sahîhayn’daki birtakım rivâyetlerin illetli olduğunu beyan etmiştir.
Sahih hadislerden oluştuğu bilinen bu iki eserin eleştirilmesi erken dönemlerden itibaren onların sıhhatinin tartışılmasına sebep olmuştur.
Dârekutnî’nin Sahîhayn’a karşı eleştirel tutumu bilinse de onların kıymetini ve yönteminin doğruluğunu ikrar eden tutumuna pek değinilmediği görülmektedir. Bu durumda Dârekutnî’nin Tetebbuʿdaki maksadının doğru anlaşılabilmesi için eserinin dikkatli bir şekilde çalışılmasına ihtiyaç vardır.
Buna binaen bu çalışmada Dârekutnî’nin sadece Müslim’e yönelik eleştirileri incelenmiştir. Dârekutnî Tetebbuʿda Müslim’in Sahîh’indeki 99 rivâyeti zikretmektedir. Müslim’in eserinde tekrarsız 4000 civarında hadisin olduğu varsayıldığında Tetebbuʿda değerlendirilen rivâyetler yaklaşık olarak Sahîh’in yüzde ikisini oluşturmaktadır. Bunların tamamı da eleştiri niteliğinde değildir. Ayrıca, Dârekutnî’nin eleştirileri daha çok bir hadisin birtakım senedlerine yöneliktir. O, aynı manayı ifade eden diğer senedlerin sahihliğini inkar etmemektedir. Buna göre Dârekutnî’nin eleştirilerinin Müslim’in kitabının sahihliğine yönelik şüphe oluşturacak bir boyutta olmadığı sonucuna varılmıştır.
Bu tezde incelenen 16 rivâyetin 11’inde Dârekutnî’nin Müslim’i eleştirdiği, bunların da sadece 2’sinin konu ile ilgili temel alınan rivâyetlere (usûl) yönelik olduğu tespit edilmiştir. Dolayısıyla onun eleştirileri daha çok Müslim’in mütâbaat ve şevâhid olarak zikrettiği rivâyetlere yöneliktir. Müslim’in bazı zayıf râvilerin hadislerini mütâbaat ve şâhid olarak zikrettiği bilinen bir husustur. Bu nedenle Dârekutnî’nin Müslim’in eserinin sahihliğine itiraz etmediği, onun eleştirilerinin daha çok ilmî münakaşa cihetinden olduğu düşünülmektedir.
Hadislerde en çok görülen illet nedenlerinden olan aynı hadisin hem merfû hem de mevkuf olarak rivayet edilmesi durumunda; merfû rivâyetin tercihi, mevkufun tercihi, çoğunluğun ya da hıfzı daha kuvvetli olanların rivâyetlerinin tercihi ve karineye göre tercih edilmesi gerektiği şeklinde beş görüş bulunmaktadır. Bu çalışmada mütekaddimîn hadis âlimlerinden olan Dârekutnî’nin hadislerdeki merfû-mevkuf teâruzunda
99
benimsediği belirli bir kaidenin olmadığı, her bir rivâyetle ilgili karinelerden hareketle değerlendirmelerde bulunduğu sonucuna ulaşılmıştır. Buna göre; Dârekutnî râviler arasında hıfz açısından birini diğerine üstün tutamadığı durumlarda çoğunluğun rivayetini esas almaktadır. Râvinin çoğunluğa muhalefetinin yanı sıra, vehmi ile bilinen biri olması ya da hadisin senedinde inkıta olması gibi durumlar da Dârekutnî’nin tercihinde belirleyici olmaktadır. Eğer râviler arasında hıfz açısından bir fark varsa Dârekutnî azınlık da olsa hıfzı daha kuvvetli olanların rivayetini tercih etmektedir.
Sahîhayn’ın kıymeti, onlar üzerine yapılan çalışmaların da değerli olmasını
beraberinde getirmektedir. Kıymetini eleştirdiği eserlerden alan Tetebbuʿ çeşitli boyutlarıyla üzerinde çalışılmayı hak etmektedir. Bu çalışma sadece Müslim’e yöneltilen eleştiriler üzerinden yapılmıştır. Daha kapsamlı sonuçlara ulaşılabilmesi için Bûharî’ye yöneltilen eleştirilerin de çalışılması gerekmektedir. Yine eserdeki diğer ilel çeşitleri de müstakil olarak çalışılabilir. Ayrıca Dârekutnî’nin eleştirdiği rivâyetler arasında Müslim’in de aslında illetini beyan ettiklerinin tespiti yapılarak, Dârekutnî’nin Müslim’in
Sahîh’indeki illeti beyan yöntemini anlayıp anlamadığı araştırılabilir.
Tetebbuʿ üzerine şu ana kadar kapsamlı bir araştırmanın yapılmadığı
görülmektedir. Eserin sınırlı bir konu çerçevesinde incelendiği bu çalışmanın alandaki boşluğu doldurmaya bir katkı sağlanması temenni edilmektedir. Bu tezin ulaştığı sonuçlardan hareketle Dârekutnî’nin Sahîhayn’a yönelttiği eleştirilerinin çalışılmasıyla - sanılanın aksine- her iki eserin de değerinin daha iyi anlaşılacağı düşünülmektedir.
100
BİBLİYOGRAFYA
Abdullah b. Mübârek, Ebû Abdirrahmân Abdullah b. Mübârek b. Vâzıh el-Hanzalî el- Mervezî. Kitâbü’z-Zühd ve’r-rekâik. Nşr. Habîburrahman A‘zami. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-ilmiyye, [t.y.].
Abdürrezzâk es-San‘ani, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmam b. Nâfi‘ es-San‘ânî el- Himyerî. el-Musânnef. Nşr. Habîburrahman A‘zami. Beyrut: el-Meclisü’l-İlmî, 1403.
Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. Hüseyn b. Abdillâh. eş-Şeri’a. Nşr. Abdullah b. Ömer ed-Demici. Riyad: Darü’l-Fazile, 1428/2007.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. ez-Zühd. Nşr. Muhammed Abdüsselam Şahin, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1420/1999. _________Müsnedu el-İmam Ahmed b. Hanbel. Nşr. Şuayb el-Arnaut, Adil Mürşid ve
Saîd Lehham. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1416/1995.
_________Kitabu’l-ʿİlel ve ma‘rifetü’r-ricâl. Nşr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas. Riyad: Darü’l Hanî, 1422/2001.
Alâî, Ebû Saîd Salâhuddin Halîl b. Keykeldî. Nazmü’l-ferâid lima tazamenehu hadisu
zi’l-yedeyn mine’l-fevâid. Nşr. Kâmil Şatib Râvi. Bağdad: Matbaatü’l-Ümme,
1406/1986.
Ali b. Ca’d, Ebü’l-Hasen Alî b. Ca’d el-Cevherî. Müsnedu İbn Ca’d. Nşr. Abdülmehdi b. Abdülkadir b. Abdülhâdî. Kuveyt: Mektebetü’l-Felah, 1405/1985.
Ammar eş-Şehîd, Ebü’l-Fazl b. Ammar eş-Şehîd. ʿİlelü’l-ehâdîs fî Kitâbi’s-Sahîh li-
Müslim b. el-Haccâc. Nşr. Ali b. Hasan b. Ali b. Abdülhamid el-Halebî el-Eserî.
Riyad: Dârü’l-Hicre, 1412/1991.
Aşkın, Mehmet. “Dârekutnî’nin Kırk Hadis Adlı Eseri”. Yüksek Lisans Tezi. UÜSBE. 1989.
Avvâme, Muhammed. Min menheci’l İmam Müslim fi ardı’l-hadisi’l muallel fi Sahîhihî. Cidde: Daru’l-Minhac, 1438/2017.
Aydınlı, Abdullah. “el-İlmâm”, DİA. XXII, 137.
Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Umdetü’l-kârî
101
Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Şerhü’s-sünne. Nşr. Şuayb el-Arnaût ve Muhammed Züheyr eş-Şaviş. Beyrut: el-Mektebü’l- İslâmî, 1403/1983.
Beyhaki, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. el-Ba’s ve’n-nüşûr. Nşr. Amir Ahmed Haydar. Beyrut: Merkezü’l-hidmâti’l-ebhasi’s-sekafiyye, 1406/1984.
_________el-Câmi‘ li-Şuʿabi’l-îmân. Nşr. Abdülali Abdülhamîd Hâmid. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
_________ es-Sünenü’l-kübrâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
_________Fezâilü’l-evkât. Nşr. Adnan Abdurrahman Kaysî. Mekke: Mektebetü’l- Menare, 1410/1990.
Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdülhâlik el-Basrî. Müsnedü’l-Bezzâr. Nşr. Adil b. Sa’d. Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem, 1414/1993.
Bezzâz, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Muzaffer b. Musâ el-Bağdâdî İbnü’l-Muzaffer.
Garaibu hadisi’l-İmam Mâlik b. Enes. Nşr. Ebû Abdülbârî Rıza b. Hâlid el-Cezairî.
Riyad: Dârü’s-Selef, 1418/1997.
Bikaî, Ebü’l-Hasan Burhâneddin İbrahim b. Ömer b. Hasan. en-Nüketü’l-vefiyye bimâ fi
şerhi’l-Elfiyye. Nşr. Mahir Yasin el-Fahl. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1428/2007.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl el-Cu‘fî. Cüzʾü’l-kırâ’ati halfe’l-imâm. Nşr. Fazlurrahman es-Sevri. ]y.y[: Mektebetü’s Selefiyye, 1400/1980.
_________el-Edebü’l-müfred. Nşr. Muhammed Fuad Abdülbâki. Beyrut: Darü’l- Beşairi’l-İslamiyye, 1409/1989.
_________Sahîhü’l-Buhârî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle nâşirûn, 1436/2010.
Brown, Jonathan. “İlk Muteber Hadis Mecmualarının Tenkidi: ed-Dârekutnî’nin
Sahîhayn’a yönelik düzeltileri”. Çev. Salih Özer. Hadis literatürü araştırmaları: Buhârî-Müslim Antolojisi. Proje ed. Salih Özer ve Sabri Kızılkaya. Ankara:
Kitabiyat, 2007, s. 143-182.
Cevherî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah b. Muhammed. Müsnedü’l-Muvatta’. Nşr. Lütfi b. Muhammed es-Sagir ve Taha b. Ali Bu Sarih. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l- İslâmî, 1997.
Çakan, İsmail Lütfi. “Dârekuntî, DİA. VIII, 488-490.
_________Hadis Edebiyatı: Çeşitleri -Özellikleri- Faydalanma Usûlleri. İstanbul: İFAV, 2008.
102
Çap, Sabri. “Hadis İlminde Merfû-Mevkuf İlişkisi”. Doktora Tezi. UÜSBE. 2008. Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Nşr. M.[ehmet] Şerefettin
Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge. Beyrut: Daru İhyai’t-türasi’l-Arabî, ]t.y[.
Dânî, Ebü’l Abbas Ahmed b. Tahir. Kitâbü’l-imâ ilâ etrafi ehadisi kitâbi’l-Muvatta’. Nşr. Ebû Abdülbârî Rızâ b. Bûşame el-Cezâirî. Riyad: Mekbetü’l-meârif, 1424/2003. Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed. el-ʿİlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-
nebeviyye. Nşr. Mahfuzürrahman Zeynullah es-Selefî. Riyad: Dâru Taybe,
1415/1994, I-XI.
_________el-ʿİlel[ü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-nebeviyye] : et-tekmile maa’l-feharisü’l-
amme li’l-kitâb. Nşr. Muhammed b. Salih b. Muhammed ed-Debbâsî. Riyad:
Darü’t-Tedmuriyye, 1428/2007, XII-XVI.
_________el-İlzâmât ve’t-Tetebbuʿ. Nşr. Ebû Abdurrahman Mukbil b. Hâdî el-Vadiî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1985.
_________el-Mu’telif ve’l-muhtelif. Nşr. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkadir. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1406/1986.
_________Rü’yetullah azze ve celle. Nşr. İbrahim Muhammed el-İlmî ve Ahmed Muhammed er-Rifaî. Ürdün: Mektebetü’l-menar, 1411/1990.
_________ Su‘âlâtü’ Ebî Abdillah b. Bükeyr ve gayrihî. Nşr. Alî Hasan Alî Abdulhamid. Amman: Darü Ammar, 1408/1988.
_________ Zikru esmâʾit-tâbiʻîn ve men baʿdehüm mimmen sahhat rivâyetühû ʿinde’l-
Buhârî ve Müslim. Nşr: Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübü’s-
Sakâfiyye, 1406/1985.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl. Sünenü’d-Dârimî. Nşr. Hüseyn Selim Esed ed-Dârânî. Riyad: Darü’l-Muğni, 1421/2000.
Dârimî, Ebû Saîd Osman b. Saîd b. Hâlid. er-Red ale’l-cehmiyye. Nşr. Bedr b. Abdullah Bedr. Kuveyt: Dâru İbni’l-Esir, 1416/1995.
Dayhan, Ahmet Tahir. “Buhârî’ye Yöneltilen Bazı Tenkitler”. Yüksek Lisans Tezi. DEÜSBE. 1995.
Dinçoğlu, Mehmet. “Dârekutnî ve Sünen Adlı Eseri”. Yüksek Lisans Tezi. SÜSBE. 1993. Dûlâbî, Ebû Bişr Muhammed b. Ahmed b. Hammad. el-Künâ ve’l-esmâ. Nşr. Ebû
Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Beyrut: Darü İbn Hazm, 1421/2000. Durmuş, İsmail. “İstidrâk”, DİA. XXIII, 329-330.
103
Düzenli, Muhittin. “Bir Tenkid Terimi Olarak Sülûkü’l-Câdde”. İslâm Araştırmaları
Dergisi, 30 (2013): 1-23.
Ebû Avâne İsferayînî, Ya’kub b. İshak b. İbrâhim. el-Müsnedü’s-sahîhü’l- muharrec alâ
Sahîh-i Müslim. Nşr. Abbas Safahan b. Şehabeddin ve diğer. Medine: el-Câmiatü’l-
İslâmiyye, 1435/2014.
Ebû Bekr, Muhammed b. Abdullah b. İbrâhim Şafiî. Kitâbü’l-Fevâid. Nşr. Hilmi Kamil Es’ad Abdülhadi. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzi, 1417/1997.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebî Dâvûd. Beyrut: Müessesetü’r-risâle nâşirûn, 1436/2010.
Ebû Mes’ud ed-Dımaşki, İbrâhim b. Muhammed b. Ubeyd. Kitâbü’l-ecvibe li’ş-Şeyh Ebû
Mes’ud: amma eşkalü’ş-Şeyh ed-Dârekutnî alâ Sahîh-i Müslim b. el-Haccâc. Nşr.
İbrâhim b. Ali b. Muhammed Al-i Küleyb. Riyad: Darü’l-Verrak, 1419/1998. Ebû Nuaym İsfahânî, Ahmed b. Abdullah b. İshak. el-Müsnedü’l-müstahrec alâ Sahîhi’l-
İmam Müslim. Nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail eş-Şafii. Beyrut:
Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1417/1996.
_________Hilyetü’l-evliya ve tabakatü’l-asfiya. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1409/1988.
Ebû Sara, Cemil b. Ferid b. Cemil. “el-Menheciyyetü’l-mundabita fi ta‘lîli badi’l- ehadisi’s-Sahîhayni inde’n-nukkadil-mütakaddimin”. Buhusu mü’temeri’l-intisar
li’s-Sahîhayn: nahve menheciyye ilmiyye li’t-teamül maa’s-Sahîhayn. Proje ed.
Ebşir Ivad Muhammed İdris. Amman: Darü’l-Hamid, 1434/2013, I, 103-125. Ebû Tâhir Muhallisî, Muhammed b. Abdurrahman b. Abbas b. Abdurrahman
b. Zekeriyya. el-Muhallisiyyât ve eczâun uhrâ. Nşr. Nebil Sa’deddin Cerrâr. Dımaşk; Beyrut: Darü’n-Nevadir, 1429/2008.
Ebû Ya‘la el-Mevsılî, Ahmed b. Ali b. el-Müsenna. Müsnedu Ebî Ya‘la el-Mevsılî. Nşr. Hüseyin Selim Esed. Dımaşk: Dârü’l-Me‘mun li’t-Türas, 1404/1984.
Ebü’ş-Şeyh, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ca’fer b. Hayyan Ensari İsfahânî. Kitabü’l-Azame. Nşr. Rızaullah b. Muhammed İdris el-Mübarekfûrî. Riyad: Dârü’l-Âsıme, 1419/1998.
Fahl, Mahir Yasin. el-Câmi’ fi’l-ilel ve’l-fevâid. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1431. Fâkihî, Ebû Abdullah Muhammed b. İshak b. el-Abbas. Ahbâru Mekke fî kadimi’d-dehr
ve hadisih. Nşr. Abdülmelik b. Abdullah b. Dehîş. Beyrut: Daru Hıdr, 1414/1994.