Hıfzı kuvvetli râvilere muhalif rivayet

Yukarıda incelenen örneklerden de anlaşılacağı üzere Dârekutnî hadislerin illetini belirlemede çoğunluğun rivâyetine muhalefeti önemli bir kriter olarak kabul etmektedir. Ancak râviler açısından birini diğerine tercih edecek başka bir karine bulunduğunda tam aksi de söz konusu olabilmektedir. Nitekim aşağıda ele alınan rivâyette olduğu gibi sayıca az da olsalar hıfz açısından daha üstün olan râvilerin rivâyetini tercih ettiği görülmektedir.

حلا تعمس :لاق ،لوغم نب كلام انربخأ ،كرابملا نبا انربخأ ،ىسيع نب نسحلا انثدحو نب مك ثدحي ةبيتع دبع نع نع ىليل يبأ نب نمحرلا نع ةرجع نب بعك الله لوسر ﷺ :لاق " نهلئاق بيخي لا تابقعم ( نهلعاف وأ ) ةلاص لك ربد ةحيبست نوثلاثو ثلاث ،ةبوتكم ةريبكت نوثلاثو عبرأو ةديمحت نوثلاثو ثلاثو ".

471 _{İbn Mende, Kitâbü’l-îmân, II, 821.} 472 _{Nevevî, el-Minhâc, III, 45.} 473 _{Medhalî, Beyne’l-imameyn, s. 59.}

71 تايزلا ةزمح انثدح ،دمحأ وبأ انثدح ،يمضهجلا يلع نب رصن انثدح نع ىليل يبأ نب نمحرلا دبع نع مكحلا نع نع ةرجع نب بعك الله لوسر ﷺ :لاق ، " نهلئاق بيخي لا تابقعم ( نهلعاف وأ ) نوثلاثو ثلاثو ةحيبست نوثلاثو ثلاث ةلاص لك ربد يف ،ةريبكت نوثلاثو عبرأو ةديمحت ". نع يئلاملا سيق نب ورمع انثدح ،دمحم نب طابسأ انثدح ،متاح نب دمحم ينثدح هلثم دانسلإا اذهب مكحلا .

“Hasan b. Îsâ → İbnü’l-Mübârek → Mâlik b. Miğvel → Hakem b. Uteybe → Abdurrahman b. Ebû Leylâ → Kâʻb b. Ucre → Rasulullah (s.a).”

“Nasr b. Ali el-Cehdamî → Ebû Ahmed → Hamza ez-Zeyyât → Hakem → Abdurrahman b. Ebû Leylâ → Kâʻb b. Ucre → Rasulullah (s.a).”

“Muhammed b. Hâtim → Esbat b. Muhammed → Amr b. Kays el-Mülâî → Hakem aynı isnadla rivâyet etti.”474

Dârekutnî bu rivâyete şu şekilde yer vermiştir:

بعك نع ىليل يبأ نبا نع مكحلا ثيدح نم ملسم جرخأو "نهلئاق بيخي لا تابقعم" :اعوفرم نم نب كلام ثيدح تايزلا ةزمحو سيق نب ورمعو لوغم . ميلس يبأ نب ثيلو ةسينأ يبأ نب ديز مهعبات دقو :لاق و بأ و .روصنم نع يروثلا نع ةصيبقو ىليل روصنم مهفلاخو ةياور نم لاإ مكحلا نع ةبعش هاور كلذكو .افوقوم هايورف مكحلا نع روصنم نع ريرجو صوحلأا يبأ ةياور نم غئاصلا رفعج .هنع نادبع نع هوعفر نيذلا نلأ فوقوملا ملعأ اللهو باوصلاو اروصنم نومواقي لا خويش .ةبعشو

Müslim’in Hakem → İbn Ebû Leylâ → Kâ‘b isnadıyla rivâyet ettiğine göre Rasulullah (s.a) “Farz olan her namazın peşinden söyleyenenin -yapanın- hüsrana uğramayacağı muakkabat (ard arda yapılan, birbirini takib eden dualar) vardır” buyurmuştur. Müslim hadisi, Mâlik b. Miğvel, Amr b. Kays ve Hamza ez-Zeyyât’tan rivâyet etmiştir.

Dârekutnî’nin değerlendirmesi şöyledir “Zeyd b. Ebû Uneyse, Leys b. Ebû Selim, Ebû Leylâ ve Kabîsa → Sevrî → Mansur tarikiyle onlara mütâbaat etmişlerdir. Ebû’l Ahvas → Mansur ve Cerir → Mansur → Hakem tarikiyle onlara muhalefet ederek mevkuf rivâyet etmişlerdir. Bu şekilde Cafer es-Sâiğ → Abdan rivâyeti hariç Şuʻbe de Hakem’den mevkuf rivâyet etmiştir. Doğru olan -Allah bilir- mevkuf olmasıdır, çünkü merfû rivâyet edenler Mansur ve Şuʻbe ile kıyaslanamayacak “şeyh”lerdir”.475

474 _{Müslim, “Mesâcid”, 144-145.}

72 Şema 19

Mansur ve Şu‘be rivâyeti (merfû)

Şema 20

Mansur ve Şu’be rivâyeti (mevkuf)

Dârekutnî’nin eleştirdiği merfû tarikle Hakem’den Amr b. Kays,476 _{Hamza ez-} Zeyyât,477 Leys b. Ebû Selim,478 Mâlik b. Miğvel,479 İbn Leylâ,480 İbrâhim b. Osman,481

476 _{İbn Ebû Şeybe, el-Musannef, XV, 127-128; Müslim, “Mesâcid”, 145.Tirmizî, “Daavât”, 25; Nesâî,}

“Sehv”, 92; a.mlf., es-Sünenü’l-kübrâ, II, 100; IX; Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-âsâr, X, 288-289; Taberânî, el-Mucemü’l-kebîr, XIX, 122; Ebû Avâne, el-Müsned, VI, 25-26.

477 _{Müslim, “Mesâcid”, 144; Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-âsâr, X, 287; İbn Hibbân, Sahîh, V, 362-363;}

Taberânî, el-Mucemü’l-kebîr, XIX, 122; Ebû Avâne, el-Müsned, VI, 24-25.

478 _{Mehâmilî, Ebû Abdullah Hüseyin b. İsmail b. Muhammed, Emali’l-Mehâmilî: rivâyetu İbn Yahyâ el-}

Beyyi‘, nşr. İbrâhim İbrâhim el-Kaysî, Amman: el-Mektebetü’l-İslâmiyye; 1412/1991, s. 277.

479 _{Müslim, “Mesâcid”, 144; İbn Hibbân, Sahîh, V, 362-363; Taberânî, el-Mucemü’l-kebîr, XIX, 123; Ebû}

Avâne, el-Müsned, VI, 26-27.

480 _{Taberânî, el-Mucemü’l-kebîr, XIX, 122.} 481 _{Taberânî, el-Mucemü’l-kebîr, XIX, 123.}

Rasulullah (s.a) Ka’b b. Ucre Abdurrahman Hakem Amr İBN EBÛ ŞEYBE Hamza MÜSLİM Leys MEHÂMİLÎ Mâlik MÜSLİM İbn Leylâ TABERÂNÎ İbrâhim TABERÂNÎ Zeyd DÂREKUTNÎ Mansur Süfyân Kabîsa TAYÂLİSÎ Şu’be Abdan DÂREKUTNÎ Mâlik BEGAVÎ Süleyman EBÛ NUAYM Ka’b b. Ucre İbn Ebû Leylâ Hakem Mansur Süfyân ABDÜRREZZÂK Ebü’l-Ahves İBN EBÛ ŞEYBE Cerir SERRÂC Züheyr BUHÂRÎ Şu'be

İBN CA’D TÂYALİSÎ Veki’ İBN EBÛ ŞEYBE Esed TAHÂVÎ Şuayb TABERÂNÎ

73

Zeyd b. Ebû Uneyse ile Mansur ve Şuʻbe’nin bazı râvileri482 rivâyet etmişlerdir. Hakem’den rivâyet eden Mansur ve Şuʻbe’nin râvileri ihtilaf etmişler, bir kısmı hadisi merfû rivâyet ederken diğerleri mevkuf rivâyet etmişlerdir. Mansur’dan Süfyân es-Sevrî rivâyet etmiş, ancak onun râvileri de ihtilaf etmişlerdir. Kabîsa b. Ukbe → Süfyân → Mansur tarikiyle merfû rivâyet ederken,483 Abdürrezzak (ö. 211/827) Süfyân’dan mevkuf rivâyet etmiştir.484

Ebü’l Ahves,485 Cerir486 ve Züheyr’in487 Mansur’dan rivâyetleri de mevkuftur. Dolayısıyla Kabîsa’nın Süfyân’dan rivâyeti hariç Mansur’un râvileri mevkuf rivâyet etmişlerdir. Belki de Dârekutnî Kabîsa’nın hata yaptığını düşünmektedir. Zira Kabîsa, Süfyan’dan çok küçük yaşta hadis dinlemiş ve iyi ezberleyememiş, ondan rivâyet ederken de çok fazla hata yapmıştır.488

Dârekutnî Şuʻbe’den sadece Abdan’ın merfû rivâyet ettiğini belirtse de489 _Mâlik b. Süleyman490 ve Süleyman b. Harb’ın491 da ona mütâbaat ederek merfû rivâyet ettikleri görülmektedir. Diğer yandan Ali b. Ca‘d,492 _Tâyalisî,493 _Vekiʻ,494 _Esed495 _{ve Şuayb b.} Harb496 _{Şuʻbe’den mevkuf olarak rivâyet etmişlerdir. Merfû rivâyet eden Abdan’a} mütâbaat edenler olduğu tespit edilse de Şuʻbe’den mevkuf rivâyet edenler sayıca çoğunluktadır. Cafer es-Sâiğ’in Abdan’dan (Abdullah b. Osman) rivâyetine dair taranan kaynaklarda herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ancak Abdan’ın Şuʻbe’den rivâyet

482 _{Dârekutnî, Tetebbuʿ, s. 239-240.}

483 _{Tayâlisî, Müsned, II, 387; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, II, 101; Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-âsâr, X, 287;}

Taberânî, el-Mucemü’l-kebîr, XIX, 122; Ebû Avâne, el-Müsned, VI, 30.

484 _{Abdürrezzak, el-Musânnef, II, 235-236 (el-Musânnef’in tahkikini yapan Habîburrahman el-A‘zamî,}

Abdürrezzak’ın rivâyetini merfû olarak tamamlamıştır. Aslına uygun olarak mevkuf olması daha doğru görülmektedir).

485 _{İbn Ebû Şeybe, el-Musannef, XV, 128; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, IX, 68-69; Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-}

âsâr, X, 288.

486 _{Serrâc, Hadis, II, 368.}

487 _{Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl, el-Edebü’l-müfred, nşr. Muhammed Fuad Abdülbaki,}

Beyrut: Darü’l-Beşairi’l-İslamiyye, 1409/1989, s. 218.

488 _{İbn Hacer, Tehzibu’t-Tehzîb, VIII, 348.} 489 _{Dârekutnî, Tetebbuʻ, s. 240.}

490 _{Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’, Şerhu’s-sünne, nşr. Şuayb el-}

Arnaût ve Muhammed Züheyr eş-Şaviş, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1983, III, 231.

491 _{Ebû Nuaym, Müstahrec, II, 195.} 492 _{Ali b. Ca‘d Müsned, I, 307.} 493 _{Tayâlisî, Müsned, III, 387.}

494 _{İbn Ebû Şeybe, el-Musannef, XV, 128.} 495 _{Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-âsâr, X, 289.}

496 _{Taberânî, el-Mucemü’l-kebîr, XIX, 123, Aynı tarikle İbn Hibbân Sahîh’inde Şuayb, Mâlik ve}

Hamza’dan rivâyet etmiş ancak Şuayb’ın merfû olarak rivâyet etmediğini belirtmemiştir (İbn Hibbân, Sahîh, V, 362-363).

74

ettiği birtakım hadislerde teferrüd ettiği497 _{bilinmektedir. Belki Cafer es-Sâiğ’inde} Abdan’dan rivâyetine güvenilmemesini gerektirecek özel bir durumu vardır. Abdan’a mütâbaat eden râvilerden Mâlik b. Süleyman ise “fîhi nazar” (durumu şüphelidir498), “yervi’l-menâkîr” (münker hadis rivâyet eder499_{) gibi lafızlarla cerh edilmiştir.}500 Dârekutnî de onun zayıf biri olduğunu belirtmektedir.501

Dârekutnî muhtelemelen Şuʻbe ve Mansur’un râvilerinin çoğunun mevkuf rivâyet etmelerinin yanında, onlardan merfû rivâyet edenlerin hata yaptıklarını hatıra getirebilecek özel durumlarının olması hasebiyle de onların rivâyetlerinin aslının mevkuf olduğunu belirtmektedir.

Buhârî Edebü’l-müfred’de Mansur’dan mevkuf tarikle rivâyete yer verdikten sonra “İbn Ebû Üneyse ve Amr b. Kays refʿ etti”502 _{demiştir. Tirmizî de Amr b. Kays’ın} Hakem’den merfû rivâyeti için “hasen hadis” demiş sonra da Şuʻbe’nin bu hadisi refʿ etmediğini, Mansur b. Muʻtemir’in ise refʿ ettiğini belirtmiştir.503 Belki Kabîsa’nın Süfyan’dan rivâyeti Tirmizî’yi yanıltmıştır. Nitekim, Buhârî’den başka Nesâî de Mansur’un vakf ettiğini söylemektedir.504

Nevevî ise Dârekutnî’ye itiraz etmiş, usülcüler, fukaha ve Buhârî’nin de aralarında bulunduğu muhakkik muhaddislerce merfû ve mevkuf olarak rivâyet edilen hadislerde doğru olanın merfû olduğuna hükmedilmesi yönündeki görüşünü tekrarlamıştır. Buna göre; vakf edenler refʿ edenlerden daha çok olsalar da rivâyetin merfû olduğuna hükmedilir. Burada ise tam aksi olduğuna göre elbette merfû olan sahihtir. Bu sikanın ziyâdesidir, kabulü gerekir. Vakf edenlerin unutması ya da kısaltması sebebiyle reddedilmez.505 Medhalî de Dârekutnî’yi haksız bulmaktadır. Ona göre; merfû rivâyet edenler sikadır. Mansur ve Şuʻbe’nin bazı râvilerinin merfû rivâyet etmeleri de hadisin merfû tarikle “sahih” olduğunu doğrulamaktadır.506 _{Oysa yukarıda açıklandığı gibi,}

497 _{İbn Hacer, Tehzibu’t-Tehzîb, V, 314.}

498 _{İbarenin tercümesi için bkz. Ahmet Yücel, Hadîs Istılahlarının Doğuşu, s. 60.} 499 _{İbarenin tercümesi için bkz. Ahmet Yücel, Hadîs Istılahlarının Doğuşu, s. 92.} 500 _{İbn Hacer, Lisan, VI, 440.}

501 _{Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Mîzanü’l-i‘tidal fî nakdi’r-ricâl,}

nşr. Ali b. Muhammed el-Becâvî, Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1382/1963, III, 427.

502 _{Buhârî, el-Edebü’l-müfred, s. 218} 503 _{Tirmizî, “Daavât”, 25.}

504 _{Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, IX, 68.} 505 _{Nevevî, el-Minhâc, V, 95.}

75

Dârekutnî’nin Mansur ve Şuʻbe’nin rivâyetlerinin mevkuf olduğuna hükmetmesini haklı kılacak makul gerekçeler vardır. Dârekutnî’nin illetli bulduğu söz konusu rivâyeti Müslim Sahîh’inde “şahîd” olarak tahric etmiştir.