Ebü’t-Tufeyl rivâyeti

قاحسإو ريهزل ظفللاو يكملا رمع يبأ نباو ميهاربإ نب ( لاقو ،انربخأ :قاحسإ لاق انثدح :نارخلآا ) يبنلا علطا :لاق ،يرافغلا ديسأ نب ةفيذح نع ليفطلا يبأ نع زازقلا تارف نع ةنييع نب نايفس ﷺ

394 _{İbn Receb el-Hanbelî, Şerhu İleli’t-Tirmizî, II, 708.} 395 _{Nesâî, “Zînet”, 92; a.mlf., es-Sünenü’l-kübrâ, VIII, 414.} 396 _{Dârekutnî, İlel, II, 154.}

397 _{Dârekutnî, İlel, II, 154.} 398 _{Ali b. Ca‘d, Müsned, I, 427.} 399 _{Tirmizî, “Libas”, 1.}

400 _{Dârekutnî, İlel, II, 154.}

401 _{Fesevî, Ebû Yusuf Yakub b. Süfyan b. Cuvvan el-Fârisî, Kitâbü’l-ma‘rife ve’t-tarih, nşr. Ekrem Ziyâ}

el-Ömerî, Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1410, II, 124, 661; İbn Hacer, Tehzibu’t-Tehzîb, VIII, 356.

402 _{Nevevî, el-Minhâc, XIV, 48.}

403 _{Ahmed, Müsned (naşirin notu: I, 433).} 404 _{Medhalî, Beyne’l-imameyn, s. 346.}

62 :لاقف ،ركاذتن نحنو انيلع " ؟نوركاذت ام " لاق ،ةعاسلا ركذن :اولاق ت ىتح موقت نل اهنإ " : تايآ رشع اهلبق نور " ركذف ميرم نبا ىسيع لوزنو اهبرغم نم سمشلا عولطو ةبادلاو لاجدلاو ناخدلا ﷺ :فوسخ ةثلاثو جوجأمو جوجأيو مهرشحم ىلإ سانلا درطت ،نميلا نم جرخت ران كلذ رخآو برعلا ةريزجب فسخو برغملاب فسخو قرشملاب فسخ .

“Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, İshak b. İbrâhim ve İbn Ebû Ömer el-Mekkî → Süfyân b. Uyeyne → Furât el-Kazzaz → Ebü’t-Tufeyl → Huzeyfe b. Esîd el-Gıfârî → Rasulullah (s.a).”405

Müslim yukarıdaki hadisi tahric ettikten sonra aşağıdaki senedleri de zikretmiştir: “Ubeydullah b. Mu‘az el-Anberî → babası (Mu‘az) → Şu‘be → Furât el-Kazzaz → Ebü’t-Tufeyl → Ebû Serîha Huzeyfe b. Esîd → Rasulullah (s.a).”

Şu‘be şöyle dedi: Abdülaziz b. Rufey‘ → Ebü’t-Tufeyl → Ebû Serîha isnadıyla Rasulullah’ı (s.a) zikretmeden rivâyet etti. 406

“Muhammed b. Beşşar → Muhammed b. Ca‘fer → Şu‘be → Furât el-Kazzaz → Ebü’t-Tufeyl → Ebû Serîha → Rasulullah (s.a).” “Şu‘be → Racul → Ebü’t-Tufeyl → Ebû Serîha” isnadıyla aynı hadisi refʿ etmeden rivâyet etti.

“Muhammed b. el-Müsennâ → Ebü’n-Nu‘mân el-Hakem b. Abdullah el-İclî → Şu‘be → Furât el-Kazzaz → Ebü’t-Tufeyl → Ebû Serîha → Rasulullah (s.a).”

“Muhammed b. el-Müsennâ → Ebü’n-Nu‘mân el-Hakem b. Abdullah el-İclî → Şu‘be → Aldülaziz b. Rufey‘ → Ebü’t-Tufeyl → Ebû Serîha.” Şu‘be “Abdülaziz refʿ etmedi” dedi. 407

Dârekutnî bu rivâyete şu şekilde yer vermiştir:

نع ليفطلا يبأ نع تارف ثيدح ملسم جرخأو ديسأ نب ةقيذح يبنلا نع :ﷺ ت" تايآ رشع نوك . " لاق : هلثم حصي هجو نم ليفطلا يبأ نع تارف ريغ هعفري مل اذهو . 408 هاورو نب كلملا دبعو عيفر نب زيزعلا دبع افوقوم ليفطلا يبأ نع ةرسيم ، نع ةسينأ يبأ نب ديز هلاق كلملا دبع . نب عيبرلا نع كلملا دبع لاقف ثعشأ فلاخو .ةليمع Müslim’in Furât → Ebü’t-Tufeyl → Huzeyfe b. Esîd isnadıyla rivâyetine göre Rasulullah (s.a) “10 alâmet zuhûr etmedikçe kıyamet kopmayacaktır” buyurmuştur.

Dârekutnî’nin rivâyetle ilgili değerlendirmesi şöyledir: “Bu hadisi Furât’tan başkası Ebü’t-Tufeyl’den sahih bir senedle refʿ etmemiştir. Abdülaziz b. Rufey‘ ve

405 _{Müslim, “Fiten,” 39.} 406 _{Müslim, “Fiten,” 40.} 407 _{Müslim, “Fiten,” 41.}

63

Abdülmelik b. Meysere ise Ebü’t-Tufeyl senediyle mevkuf olarak rivâyet etmişlerdir. Bu senedle Abdülmelik’ten (mevkuf) rivâyet eden Zeyd b. Ebû Üneyse’dir. Eş‘as muhalefet ederek Abdülmelik → Rebî‘ b. Umeyle senediyle rivâyet etmiştir.”409

Dârekutnî’nin Rebî‘ b. Umeyle demesi hatalı görülmektedir. Çünkü Eş‘as hadisi Abdülmelik → Ebü’t-Tufeyl → Huzeyfe b. Esîd isnadıyla rivâyet etmiştir.410 _{Bu şekilde} Eş‘as, Zeyd b. Üneyse’ye muhalefet etmektedir. Aynı hadisi İbn Ebû Leylâ → Hakem → Rebî‘ b. Umeyle → Huzeyfe b. Esîd senediyle merfû rivâyet etmiştir.411 _{Tetebbuʿda bu} iki sened birbirine karıştırılmıştır.

Şema 15

Ebü’t-Tufeyl rivâyeti (merfû)

Şema 16

Ebü’t-Tufeyl rivâyeti (mevkuf)

Müslim’in tahric ettiği senedlerde Ebü’t-Tufeyl’in râvilerinin hadisin merfû- mevkuf olarak rivâyetinde ihtilaf ettikleri görülmektedir. Furât el-Kazzaz’dan başka

409 _{Dârekutnî, Tetebbuʿ, s. 182-183, no: 54.} 410 _{İbn Tâhir el-Makdisî, Etrafü’l-garâib, III, 36.}

411 _{Taberânî, el-Mucemü’l-kebir, III, 192; İbn Tâhir el-Makdisi, Etrafü’l-garâib, III, 37.}

Rasulullah (s.a) Huzeyfe Rebi’ Hakem İbn Ebû Leylâ TABERÂNÎ )KEBİR( Ebü’t-Tufeyl Abdülmelik Eş’as TABERÂNÎ (DUA) Katâde Saîd TABERÂNÎ )KEBİR( Furât Süfyân İBNÜ’L- MÜBÂREK MÜSLİM Şu’be MÜSLİM Hasan TABERÂNÎ )KEBİR( Mesûdî TAYÂLİSÎ Ebü’l-Ahvas EBÛ DÂVÛD İbn Mehdî NESÂÎ İsrail DÛLÂBÎ Züheyr TÂHÂVÎ Şerîk TAHÂVÎ Zâide İBN MENDE Huzeyfe Ebü’t-Tufeyl Abdülmelik Zeyd b. Ebû Üneyse DÂREKUTNÎ Abdülaziz Şu’be MÜSLİM Racul Şu’be MÜSLİM

64

Abdülmelik b. Meysere412 ve Katâde413 de söz konusu hadisi merfû olarak rivâyet etmişlerdir. Abdülmelik b. Meysere’nin râvileri de ihtilaf etmişler, Eş‘as b. Sevvâr merfû rivâyet ederken, Zeyd b. Ebû Üneyse mevkuf rivâyet etmiştir. Dârekutnî, Eş‘as’ın mevkuf rivâyet eden Zeyd b. Ebû Üneyse’ye muhalefet ettiğini belirtmektedir.414 Muhtemelen o bu ifadesiyle Eş‘as b. Sevvâr’ın zayıflığına işaret etmektedir. Zira Eş‘as, İbn Sa‘d (ö. 230/845), Yahyâ b. Maîn (ö. 233/848), İclî (ö. 261/875) ve Nesâî’ye göre “zayıf” bir râvidir. Dârekutnî de onun hakkında “zayıf” ve “hadisleri itibar için alınır” )هب ربتعي)415 demektedir.416 Zeyd b. Ebû Üneyse ise “sika”dır.417 Dârekutnî Zeyd’in rivâyetine dayanarak Abdülmelik’in mevkuf rivâyet ettiğini kabul etmektedir. Bazı âlimler Katâde’den merfû rivâyet eden Saîd b. Beşîr hakkında sika ya da sadûk olduğunu söylemişlerdir. Ancak münekkid hadis âlimlerinin ekseriyeti onu çeşitli lafızlarla (ليل بطاح ،يوقب سيل ،ءيشي سيل ،ثيدحلاركنم) cerh etmişlerdir. İbn Maîn, Ali b. Medînî ve Nesâî onun “zayıf” olduğunu söylemişlerdir. Abdurrahman b. Mehdî (ö. 198/813-14) ondan rivâyeti terk etmiştir. Ayrıca Saîd b. Beşîr’in, Katâde’den münker hadisler rivâyet ettiği bilinmektedir.418 _{Dârekutnî’nin de Saîd b. Beşîr’in cerh edilmesini daha doğru bulduğu,} onun rivâyetine güvenmediği için Furât’tan başkasının Ebü’t-Tufeyl’den sahîh bir senedle refʿ etmediğini söylediği anlaşılmaktadır.

Furât el-Kazzaz’dan söz konusu hadisi Müslim, Süfyân b. Uyeyne ve Şu‘be’nin rivâyetiyle tahric etmiştir. Onların dışında Hasan b. Furât,419 _Mesûdî,420 _{Ebü’l-Ahvas,}421 Abdurrahman b. Mehdî,422 İsrail,423 Züheyr b. Muâviye,424 Şerîk b. Abdullah425 ve Zâide

412 _{Taberânî, Dua, III, 1813.}

413 _{Taberânî, el-Mucemü’l-kebîr, III, 192.} 414 _{Dârekutnî, Tetebbuʿ, s. 182-183.}

415 _{İbarenin tercümesi için bkz. Ahmet Yücel, Hadîs Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi: Hicrî İlk Üç Asır,}

İstanbul: İFAV, 1996, s. 142.

416 _{İbn Hacer, Tehzibu’t-Tehzîb, I, 353-354.} 417 _{İbn Hacer, Tehzibu’t-Tehzîb, III, 397-398.} 418 _{İbn Hacer, Tehzibu’t-Tehzîb, IV, 9-10.} 419 _{Taberânî, el-Mucemü’l-kebîr, III, 191.}

420 _{Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleyman b. Dâvûd b. el-Cârûd el-Farisî, Müsnedu Ebî Dâvûd et-Tayâlisî, nşr.}

Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî, Cize: Hicr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1420/1999, II, 394; Taberânî, el-Mucemü’l-kebîr, III, 190.

421 _{Ebû Dâvûd, “Melâhim”, 12; Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, X, 208-209; Taberânî, el-Mucemü’l-kebir, III,}

190; İbn Mende, Kitâbü’l-îmân, II, 919.

422 _{Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, X, 253.}

423 _{Dûlâbî, Ebû Bişr Muhammed b. Ahmed b. Hammâd, el-Künâ ve’l-esmâ, nşr. Ebû Kuteybe Nazar}

Muhammed el-Fâryâbî, Beyrut: Darü İbn Hazm, 1421/2000, I, 223-224.

424 _{Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-âsâr, II, 419.} 425 _{Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-âsâr, II, 419.}

65

b. Kudâme426 de Furât b. el-Kazzaz’dan merfû olarak rivâyet etmişlerdir.

Süfyân b. Uyeyne isnadıyla hadisi, Müslim’den başka İbnü’l-Mübârek Kitâbü’z-

Zühd’ünde,427 İbn Ebû Şeybe el-Musannef’inde,428 Ahmed b. Hanbel Müsned’inde,429 Fâkihî (ö.278/891-92 [?]) Ahbâru Mekke’sinde,430 İbn Mâce (ö. 273/886) Sünen’inde,431 Tirmizî Sünen’inde,432 Tahâvî Şerhu Müşkili’l-âsar’ında,433 İbn Hibbân Sahîh’inde434 ve Taberânî, el-Mucemü’l-kebir’inde435 tahric etmişlerdir.

Şu‘be söz konusu hadisi Furât senediyle merfû olarak rivâyet etmiş, aynı senedle Müslim’den başka Tahâvî Şerhu Müşkili’l-âsar’da,436 _{İbn Hibbân Sahîh’de,}437 _İbn Mende, Kitâbü’l-îmân’da438 tahric etmişlerdir. Şu‘be aynı hadisi Abdülaziz b. Rufey‘den439 _{ise mevkuf olarak rivâyet etmiştir. Şu‘be’nin mevkuf rivâyet ettiği bazı} senedlerde Abdülaziz’in ismi zikredilmemiş, yerine لجر denilmiştir.440 Reşîd el-Attâr (ö. 662/1264) bu mübhem râvinin Abdülaziz olduğu kanaatindedir.441 Bu durumda Müslim’in tahric ettiği hadis, sadece Furât’tan güvenilir bir isnadla merfû rivâyet edilmiştir ve bu rivâyette Furât, mevkuf rivâyet eden Abdülmelik ve Abdülaziz’e muhalefet etmiştir.

Dârekutnî gibi Reşîd el-Attâr da hadisin mevkuf olmasını doğru bulmaktadır.442 Nevevî ise Furât sika olduğu için ziyâdesinin makbul olduğunu söyleyerek Dârekutnî’ye

426 _{İbn Mende, Kitâbü’l-îmân, II, 919.}

427 _{Abdullah b. Mübârek, Kitâbü’z-Zühd, s. 435.} 428 _{İbn Ebû Şeybe, el-Musannef, XXI, 191, 242.} 429 _{Ahmed, Müsned, XXVI, 63, 67.}

430 _{Fâkihî, Ebû Abdullah Muhammed b. İshak b. el-Abbas, Ahbâru Mekke fî kadimi’d-dehr ve hadisih,}

nşr. Abdülmelik b. Abdullah b. Dehîş, Beyrut: Daru Hıdr, 1414/1994, IV, 40.

431 _{İbn Mâce, “Fiten”, 25, 28.} 432 _{Tirmizî, “Fiten”, 21.}

433 _{Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-âsâr, II, 418-419.} 434 _{İbn Hibbân, Sahîh, XV, 257.}

435 _{Taberânî, el-Mucemü’l-kebîr, III, 189-192.} 436 _{Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-âsâr, II, 418.} 437 _{İbn Hibbân, Sahîh, XV, 200-201.} 438 _{İbn Mende, Kitâbü’l-îmân, II, 917-918.}

439 _{İbn Hibbân, Sahîh, XV, 202; İbn Mende, Kitâbü’l-îmân, II, 918.} 440 _{İbn Mende, Kitâbü’l-îmân, II, 918.}

441 _{Reşîd el-Attâr, Ebü’l-Hasan Reşidüddin Attar Yahyâ b. Ali b. Abdullah Nablusî Mâlikî, Gurerü’l-}

fevâidi’l-mecmûa fî beyâni ma vekaa fî Sahîh-i Müslim mine’l-esânidî’l-maktûa, nşr. Sa’d b. Abdullah Al-i Humeyd, Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1421/2001, s. 274.

66

itiraz etmektedir.443 Medhalî de merfû rivâyetin sahih olduğu sonucuna varmıştır.444 Aslında Müslim söz konusu hadisi tahric ederken merfû-mevkuf olarak rivâyetinde ihtilaf olduğunu açıklamaktadır. Müslim’in isnadları sıralamasına baktığımızda o önce illetli rivâyeti zikretmektedir. Daha sonra Abdülaziz b. Rufey‘in refʿ etmediğini belirterek sahih rivâyete yer vermektedir. Bu durumda Müslim’in de aslında merfû rivâyeti illetli bulduğu düşünülmektedir. Buna göre Dârekutnî’nin eleştirisi Müslim’in farkında olduğu hatta kitabında illetini beyan etmek için tahric ettiği bir hadise yöneliktir.