Mektepler

Bu başlıkta ele alınan mektepler, arşiv belgelerinde muallimhane, darü’t-talim ve mekteb olarak, yazılı literatürde ise sıbyan mektebi, mahalle mektebi ve taş mektep olarak geçen ilk derece okullarıdır.

Osmanlılar zamanında yerleşmiş geleneklere göre çocuğun mektebe başlama yaşı, ebeveynin isteğine göre dört ya da beş yaşına kadar inebildiği gibi genelde altı yaşını bitirdiği zamandır. Mektebe başlayan çocuklara, eskiden beri olageldiği veçhile sırasıyla elifba ve amme cüzleri öğretilir ardından diğer cüzlere geçilerek Kur’an-ı Kerim’i yüzünden hatmetmeleri istenirdi. Bu arada güzel ahlak ve dinî bilgiler verilerek talebenin yazı yazmaya alışması beklenirdi. Yaklaşık üç-dört yıl süren eğitim sonunda, çocuklar istidatlarına göre farklı alan ve okullara yönlendirilirdi396_.

Mektepler, medreselerde olduğu gibi genellikle hayır sahiplerinin kurduğu vakıflar tarafından ihtiyaca göre inşa edilerek yönetilmekteydi. Beratla atanan muallim-i

sıbyan’ın ücreti vakıf gelirlerinden ödenir, muallimin yanında bir de halife (kalfa) görev

yapardı397_{. Vakıfların yeterli gelmediği durumlarda, köy ve mahalle ahalisi elbirliği ile}

mekteplerini inşa eder, masrafları ise veliler tarafından karşılanırdı. Mektepler, çoğunlukla cami ve mescitlerin bitişiğinde veya yakınında bulunmaktaydı. Müstakil mekteplerin olmadığı hâllerde cami ve mescidin içerisinde, cami imamı, müezzin veya civardan okuma yazma bilen, orta yaşlı, ağırbaşlı biri tarafından da eğitim verilebilirdi398. Tanzimat dönemine kadar işleyiş ve yapısında değişiklik görülmeyen bu mektepler, XIX. yüzyılın ortalarından itibaren usul ve esaslar vaz’ edilerek iyileştirilmeye çalışılacaktır.

395 _{1830 ve 1841 yıllarındaki medreselerdeki nüfus sayımları için bkz. İkinci Bölüm/1830 Nüfus Sayımı.}

1841 yılına ait faal medreseler ve detaylı nüfus verileri için bkz. EK-1c. Edirne Mahallelerinde Bulunan

Çeşitli Mahallerdeki Erkek Nüfus (1841)

396 _{Sıbyan mektepleri hocaları için 1847 yılında çıkan talimnameden edinilen bu bilgiler, incelediğimiz}

dönemdeki mekteplerin işleyişini de gösterir niteliktedir. Detaylı bilgi ve kaynak için bkz. Yahya Akyüz, “İlköğretimin Yenileşme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Talimatı”, OTAM (Ankara Üniversitesi

Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S.5, Ankara, 1994, s.1-47.

397 _{R. Özdemir, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, s.64.}

398 _{Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000-M.S. 2007, Pegem Yayıncılık, Gözden Geçirilmiş 11.}

Baskı, Ankara, 2007, s.88 vd.; Ertan Gökmen, “Aydın Vilayeti’nde Sıbyan Mekteplerinin İptidâi Mekteplere Dönüştürülmesi” OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama

Edirne mektepleri hakkında yapılmış müstakil bir çalışmadığı bulunmadığı gibi sayıları da tam olarak tespit edilememiştir. Bu durumun; mekteplerin tek elden inşa ve idare edilmemesi, vakıflar yoluyla inşa edilen mekteplerin dışında da mektep yapılması, bunların belgelere yansıma oranı ve eğitimin, eskiden beri cami ve mescit içerisinde ayrıca bir bina/oda tahsis kılınmadan sürdürülmesi gibi nedenlerle izah edilmesi mümkündür.

Aziz Nazmi Şakir-Taş, Mefail Hızlı’nın Bursa sıbyan mektepleri üzerine yaptığı çalışmadan hareketle XV. ve XVI. yüzyılda Edirne’de 100’ün üzerinde mektep tesis edildiğini tahmin etmekte ise de399 _{her hâlükârda mektep sayısı, incelenen dönemin}

mahalle sayısı civarında olmalıdır.

İncelediğimiz dönemde mevcudiyeti tespit edilebilen “müstakil oda ya da binaya” sahip mektepler, kurucuları ve yerleri ile birlikte Tablo-12’de gösterilmiştir.

Tablo 12. XIX. Yüzyıl Başlarında Edirne Sıbyan Mektepleri400

S. Mektep Adı Kurucusu Yeri

1 Adı Bilinmeyen–1 Hadım Timurtaş Mah.

2 Adı Bilinmeyen–2 Hoca İvaz Mah.

3 Adı Bilinmeyen–3 Muarref Hoca Mah.

4 Alagöz Camii Mektebi Alagöz Mehmed Ef. Derûnhisâr’da

5 Arasta Mektebi Ahî Çelebi Arasta yakınında

6 Ayşe Kadın Mektebi Şah Mehmed Şâh Mehmed Mescidi yanı

7 Bazargân Bâlî Camii Mektebi Bazargân Bâlî Bazargân Bâlî Mah.

8 Bostanzade Muallimhanesi Arpacı Hamza Mescidi

9 Buhûrî Mehmed Ef. Mektebi Çokalca Mahallesinde

10 Cafer Ağa Mektebi Cafer Çelebi Mîrâhur Ayas Bey Mah.

11 Çardaklı Mektep401 _{Medrese-i Ali Bey Mah.}

12 Çelebioğlu Dershânesi Tahtakale

13 Çiçekli Mektep Nişdoğan Mah.

14 Dağdeviren Mehmed Ağa Mekt. Dağdevirenzade Mehmed Emîrşâh Mah.

399_{A.N. Şakir-Taş, a.g.e.,s.73.}

400 _{Tablo oluşturulurken yararlanılan kaynaklar için bkz. Edirne Şer’iyye Sicilleri: 251, 252, 259, 295,}

315, 317, 680; Edirne ŞS. 235, s.4a; Edirne ŞS. 295, 18b; Edirne ŞS. 352, 55b-56a; BOA.. C.,EV., 6-268;

BOA., C.,MF.,20-970; BOA.,C.MF., 27-1348; BOA. AE.SMHD.II, 51-3386; BOA. C.MF., 20-970;

VGMA. Rumeli Hurufat Defterleri, 1174, 1192, 1198; Ahmed Bâdî Efendi, a.g.e.,C.I/I, s.234-243.

15 Debbağhâne Mektebi Attar Hacı Halîl Mah.

16 Defterdâr Mahmûd Ef. Mektebi Dâye Hatun Mah.

17 Divane Sinan Camii Mektebi Divane Sinan Efendi Derunhisar

18 Eski Cami Mektebi Eski Camii yakınında

19 Eski Tophane Mektebi Yahya Bey Mah.

20 Firuz Ağa Mektebi Firuz Ağa Çavuş Bey Mah.

21 Gazzâz Salih Mektebi Gazzâz Salih Gazzâz Salih Mah. 22 Hacı Ahmed Camii Mektebi

23 Hacı Ömer Mektebi Hacı Ömer Efendi Hacı Ömer Mah.

24 Has Fırın Mektebi Mehmed Paşa Mehmed Ağa Mah.

25 Hoca İlyas Mektebi402 _{Timurbiga Mah.}

26 Hundî Hatun Mektebi Hundî Hatun Zen-i İbrahim Paşa Mah.

27 Hüsam Bey Mektebi Hüsam Bey Timur Biga Mah.

28 İhmâl Paşa Mektebi Hoca Mercân Kuruçeşme Mah.

29 İnâs Mektebi Fatma Hatun Muradiye Mah.

30 Kadı Rükneddin Mektebi Mevlânâ Rükneddin Çavuş Bey Mah.

31 Kadriye Mektebi El-Hac Ömer Ağa Kebeyapıcı Mah.

32 Kanlıpınar Mektebi El-Hac Davud Kanlıpınar mevkii

33 Kara Hafız Mektebi Baba Timurtaş Mah.

34 Karabulut Mektebi Karabulut İbrahim Bey Karabulut Mah. 35 Kassab Çavuş Mektebi Kassabzade Çavuş Sevindik Fakîh Mah. 36 Kebe Yapıcı Mescidi Mektebi Kebe Yapıcı Kebe Yapıcı Mah.

37 Konyalı Mektebi Meryem Hatun Hasan Paşa Mah.

38 Köprübaşı Muallimhanesi403 _{Elhac Mehmed Alemdâr Mah.}

39 Makaralı Mekteb (Taş Mektep) Defterdâr Yusuf Ef. Üç Şerefeli Camii civarı 40 Mehmed Ef. Camii Mektebi Mehmed Efenfi Derunhisar

41 Mevlânâ Abdülkerim Mektebi Mevlânâ Abdülkerim Ef. Sevindik Fakih Mah.

42 Mihalkoç Mektebi Mihalkoç Mah.

43 Muradiyye Mektebi Sultan II. Murad Muradiyye Camii 44 Muslu Ağa Muallimhanesi Mirahurevvel Muslu Ağa Baba Timurtaş Mah. 45 Mustafa Âtıf Ef. Camii Mekt. Mustafa Âtıf Efendi Derunhisar

402 _{Yelliburgaz Mektebi olarak da anılmaktaydı.}

46 Nazar Baba Mektebi Keyvan Bey Sultan Bayezid Mah. 47 Saraçlar Mektebi İbrahim bin Bâlî Saraçlarbaşında

48 Sinan Bey Mektebi Hadım Firuz Mah

49 Sinan Paşa Mektebi Sinan Paşa Sıkça Murad Mah.

50 Sultan Selim Mektebi Sultan II. Murad Arasta civarı

51 Şekerci Mektebi Cafer Çelebi Umûr Bey Mah.

52 Tahmîs Mektebi Hacı Safâ Mah.

53 Takkeci Kara Bâlî Câmii Takkeci Kara Bâlî Takkeci Kara Bâlî Mah. 54 Taş Mektep Şeyh Mehmed Efendi İmâret-i Mezîd Bey Mah.

55 Taşlık Mektebi Taşlık Câmii

56 Üç Şerefeli Mektebi Sultân II. Murad Üç Şerefeli Camii

57 Yeşil Mekteb Sıkça Murad Mah.

58 Yeşilce Mektebi Hacı Ali Efendi İmâret-i Mezîd Bey Mah. 59 Yıldırım Mektebi İznikî Mevlânâ Kasım Yıldırım Bayezid Mah.

Edirne’deki gayrimüslimler, Müslüman ahali gibi ibadethaneleri ile yakın çevresindeki hanelerde, mektepler ihdas eğiterek eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunabilmekteydi. Örneğin Yahudi Tolya cemaatinin mensupları, Kaleiçi’nde iki kiralık evi mektep olarak kullanmaktaydılar404_{. Ancak Müslümanlarda olduğu gibi gayrimüslimlerin de kendi}

imkânlarıyla ihdas ederek kullandıkları mekteplerin, elimizdeki arşiv belgelerinde görülme sıklığı Müslümanlara göre çok düşüktür. Zira gayrimüslim ahalinin din ve cemaat esasına göre kendi içlerinde yürüttükleri bu hususlar, vakıf kayıtları ve şer’iyye sicillerine çok fazla yansımamaktaydı.