Kilise ve Havralar

Osmanlılar zamanında gayrimüslim tebaanın mensup olduğu dinî inanışlarının gereğini kimse tarafından müdahalede bulunulmaksızın, rahatça yerine getirebilmeleri için başta merkez teşkilatı olmak üzere azamî çaba sarf edildiği görülmektedir.

Dönem itibariyle Edirne’de faal olan Rum ve Ermeni kiliseleri ile Yahudi havralarının yönetimi, kendi içinde serbestiyet usulü üzere ve bazı muafiyetler ile birlikte devam ettirilmekteydi. Dinî ayin ve törenlerine, din adamlarının kıyafetlerine dışarıdan müdahalede bulunulması bir yana, gözle dahi tecavüz edilmemesi sürekli olarak vurgulanan hususların başında gelmekteydi343.

Kiliseler: Edirne kazasında bulunan Rumlara ait kilise ve manastırlar, çevre

kaza ve kasabalardaki ile birlikte Edirne Metropolitliğine344 bağlı olarak idare edilmekteydi. Rahip, papaz atama ve azillerine karışılmamakla birlikte kiliseler konusunda talep edilen başlıca husus, izinsiz olarak yeni kilise veya manastır inşa edilmemesi ve mevcutların tamiratına izinsiz olarak girişilmemesiydi. Aynı zamanda tamirat izninin, kazalardaki ehl-i örf emriyle veya buyrulduyla yapılamayacağı, mutlaka irade-i seniyye gerektiği de tekraren belirtilmekteydi345_.

Örneğin, Hristos Mahallesinde bulunan Bimarhane Kilesesi zamanla harap olduğundan Rum reayanın arzuhallerine binaen tamiri için önce fetva alınmış, daha sonra ferman çıkartılmıştı. Fermanda tamirata müsaade edildiği belirtilmekte olup aynı zamanda tamirattan önce marifet-i şer’î ile kilise binasının üzerine kurulu olduğu arsanın, varsa çevresindeki diğer binaların ölçülerinin alınarak “kadîm-i aslîsi üzere”

342 _{Edirne ŞS. 342, s.12b-13b. H.Zilhicce 1241/M.Temmuz 1826; Edirne ŞS. 342, s.21b-22a. H. 10}

Muharrem 1242/M.14 Ağustos 1826; Edirne ŞS. 352, s.101a-b. H.29 Cemaziyelahir 1247/M.05 Aralık 1831.

343 _{Edirne Metropolitliği beratlarında vurgulanan hususlar için bkz. Edirne ŞS. 339, s.3a-b. H.14}

Rebiülahir 1240/M.06 Aralık 1824.

344 _{İstanbul Rum Patrikliği’ne bağlı olan Edirne Metropolitliği, idaresi altındaki kaza ve kasabalarda Rum}

kilise ve manastırların yönetiminden sorumluydu. Edirne Metropolitliği’ne bağlı olan kaza ve kasabalar şunlardır: Edirne, Havsa, Babaeski, Lüleburgaz, Kırkkilise, Pınarhisar, İslimiye, Vize, Ahiyolu, Yanbolu, Mustafa Paşa, Çirmen, Uzuncaabad, Hasköy kaza ve kasabalarındaki Rum ahalinin ve kilise ve manastırlarının idaresinden sorumlu hâldeydi. Edirne ŞS. 339, s.6a-b. H.10 Şaban 1240/M.30 Mart 1825.

tamir ve termim edilmesi, bir parmak dahi olsa genişletilmemesine ihtimam ve dikkat gösterilmesi istenmiştir346_.

Aynı konuda ikinci bir misâl, Ali Kuş Mahallesinde bulunan Aya Apostol Rum

Kilisesi’nin tamiri hususunda görülmektedir. Meriç taşkınlarından zarar gördüğü

anlaşılan kilisenin, papaz odası ve sıbyan odaları gibi mahallerin bir hayli harap olduğundan bahisle İstanbul’daki Rum Patrikliği’nin istidasına binaen tamirine ruhsat verilmiştir. Yapılan ölçümlerde, kilise avlusu dâhil tulen 75, arzen 56 zirâ (56x42 m.) olduğu, nefs-i kilise tulen 30, arzen 25 zirâ (22,5x18,75 m.)ölçülerinde olduğu belirtilmiş ve “hâl-i kadîmi üzere” tamirine ruhsat verilmiştir347_.

Yine 24 Ağustos 1838 tarihli bir buyruldudan anlaşıldığı kadarıyla Edirne kaza merkezi ile civar nahiyelerdeki 11 adet kilisenin kiremitleri fenalaşmış olduğundan tamiri talep edilmiştir. Tamir talebine binaen ayrı ayrı fermanlarla kilise kiremitlerinin tamirine müsaade olunmuş, tamirat izninin sadece kiremitleri içermesi nedeniyle başkaca bir tamirata girişilmemesi hakkında ulema ve ümeradan şehir yöneticilerinin de dikkati çekilmiştir348_.

Genellikle Rum tebaanın veya metropolitlik aracılığıyla İstanbul’daki Rum Patrikliği’nin talebiyle tamirine ruhsat verilen kiliselerin, kimi zaman ahalinin kadıya müracaatı yoluyla da gerçekleştiği görülmektedir. Nitekim Kaleiçi’nde Aya Yorgi Mahallesinde kâin Panaiye Rum Kilisesi’nin çevre duvarları uzun süreden beri yıkık olduğundan yanındaki yoldan gelip gidenlere ve çevre ahalisine zorluk çıkarmaktaydı. Ahalinin durumu kadıya bildirmesi üzerine kaleme alınan ilâmda, müdahalede bulunulmaması icap etse de duçar olunan durum karşısında kilise duvarının tamirine irade-i seniyye talep edilmişti349.

XIX. yüzyılın ilk yarısındaki konuyla ilgili belgelere dayalı olarak aktarılanlar dışında Ahmed Bâdî Efendi’nin XIX. yüzyılında ikinci yarısındaki Edirne’de mevcut kiliseleri yerleri ile birlikte tespit etmesi kayda değerdir. Nitekim H.1270 (1853/1854) yılında inşa edildiğini bildiğimiz Surp Karabet Ermeni Kilisesi ile Bulgar kiliseleri dışında kalan diğer kiliseler yarım yüzyıl önce de büyük ihtimalle mevcut idi. Ahmed Bâdî Efendi’nin verdiği bilgilere göre Edirne’de mevcut kiliseler şunlardı:

346 _{Edirne ŞS. 275, s.69a. H.Evail-i Safer 1219/M.8-18 Kasım 1820.}

347 _{Edirne ŞS. 354, s.51a. H.Evasıt-ı Rebiülevvel 1249/M.7-17 Ağustos 1833.}

348 _{Edirne ŞS. 361, s.63b. H.03 Cemaziyülahır 1254/M. 24 Ağustos 1838.}

1-Züzipka Apostol Rum Kilisesi. 2-Aya Yorgi Kilisesi. 3-Aya Tiryada Kilisesi. 4-Zolohopi Kilisesi. 5-Aya Dimitri Kilisesi. 6-Aya Yani Kilisesi. 7-Aya İsterati Kilisesi. 8-Aya Praşkova Kilisesi. 9-Aya Nikola Kilisesi. 10-Aya Apostol Rum Kilisesi. 11- Panaiye Rum Kilisesi. 12-Hristos Kilisesi. 13- Aya İstefanos Kilisesi. 14-Metrepolit Kilisesi.15- İliya Kilisesi. 16-Tûr-ı Sînâ Kilisesi. 17- Surp Toros Ermeni Kilisesi. 18- Surp Karabet Ermeni Kilisesi. 19- İsveti Kostantino Bulgar Kilisesi. 20- İsveti Yorgi Kilisesi. 21- Bulgar Katolik Kilisesi. 22- Fransız Katolik Kilisesi.350

Havralar: 1492 yılından itibaren Avrupa’dan göç etmek zorunda kalan

Yahudilerin Osmanlı İmparatorluğu’nun muhtelif şehirlerinde ikamet etmesine izin verildiği bilinmektedir. Göç eden Yahudiler, Edirne’ye geldikleri ilk yıllardan itibaren geldikleri ülke veya şehirlere izafe edilen isimler alarak cemaatler halinde yaşayışlarını devam ettirmişlerdi351_{. Belli başlı 13 cemaat halinde Edirne’de meskûn Yahudiler, dinî}

inanışları gereği kurdukları havraları da yine cemaat isimleriyle anılmakta ve her bir cemaatin ayrı havrası bulunmaktaydı.

Hahambaşı Havrası da dâhil olmak üzere hepsi Kaleiçi ve Tahtelkala’da

birbirine yakın 5–6 sokakta toplanmış bulunan cemaat havraları şunlardır:

1-Polya Cemaati Havrası. 2-Tolya Cemaati Havrası. 3-Sisilya Cemaati Havrası. 4-Katalonya Cemaati Havrası. 5-İtalya Cemaati Havrası. 6-İstanbul Cemaati Havrası. 7- Küçük Portukal Cemaati Havrası. 8-Büyük Portukal Cemaati Havrası. 9-Aragon Cemaati Havrası. 10-Geruz Cemaati Havrası 11-Alaman Cemaati Havrası. 12- Budin Cemaati Havrası. 13-Mayor Cemaati Havrası.352

Kiliseler kısmında bahsedildiği üzere izin almaksızın yeni havra ihdas edilmesi ve izinsiz tamirata girişilmesi havralar için de yasaklanmış hâldedir. Bunun en bariz örneği 1827 yılında yaşanmış olup İtalya Cemaati Havrası’nı izin almadan gizlice tamir eden Millet Kâhyası Kara Yasef ile dört Yahudi cezalandırılarak Silistre sancağındaki Kozluca’ya nefyedilmişlerdir353_.

Aslî şekli ve eski hâli üzere, sınırları ve binaları genişletmeden yapılacak

tamiratlara ise talep halinde izin verildiğine dair birçok örneğe rastlamak mümkündür. Örneğin II. Mahmud’un Edirne’ye geldiği 1837 yılında Yahudilerin havra onarım

350 _{Ahmed Bâdî Efendi, a.g.e., C.I/I. s.315-316.}

351 _{M.T. Gökbilgin, Edirne ve Paşa Livası, s. 66.}

352 _{Ahmet Bâdî Efendi, a.g.e., C.I/I.s.316-317.}

353 _{BOA., C..ADL., 66-3950. H.05 Şaban 1242/M.04 Mart 1827. Kara Yasef ile dört arkadaşının cezaları}

bir sene sonra kafî görülerek Edirne’ye dönüşlerine izin verilmiştir. BOA., C..ZB., 20-964. H.20 Ramazan 1243/M.05 Nisan 1828.

taleplerini bizzat istida etmesi üzerine Edirne’deki tüm havraların tamirine topluca ruhsat-ı seniyye verilmiştir354_.

Bazı yıllarda görülen lüzum üzerine bir veya birkaç şehirdeki bütün kilise ve havraların onarılmasına toptan ruhsat verildiği355 _{gibi yine müteferrik havra tamirat}

taleplerinin de aynı kapsamda karşılandığı görülmektedir.

Aynı kabilden olmak üzere, Edirne’de Tahtelkala derununda bulunan (ismi belirtilmeyen) havra, mürûr-ı zaman ile harap olduğundan tamiri talep edildiğinde marifet-i şer’î ile yapılan muayenede havranın tulen 22 zirâ 12 parmak, arzen 15 zirâ 1 parmak (yaklaşık 17x11,3 m.), kadden 7 zirâ 6 parmak (5,5 m.)olduğu, 5 kapısının olduğu gibi hususlar kaydedilerek kadîm-i aslîsi üzerine tamirine ruhsat verilmişti356_.

Yine hangi cemaate ait olduğu belirtilmeden, “Edirne Kalesi ittisâlinde kâin Yahudi

Havrası” şeklinde tasvir edilen bir havranın da eski hâline uygun olarak tamirine

ferman verilmişti.357