Medreseler

Edirne medreseleri konusunda derli toplu ilk bilgileri, kendisi de Edirne’deki sekiz farklı medresede müderrislik yapan, Abdurrahman Hibrî Efendi’nin Enîsü’l-

Müsâmirîn adlı eserinden edinmekteyiz. Hibrî Efendi, XVII. yüzyılın ortalarında

Edirne’de toplam yirmi dört medrese bulunduğunu, bunlardan on beş tanesinin altmışlı payesinde olduğunu belirterek birkaç cümleyle de olsa medreseleri tanıtmaya çalışmıştır360_{. Hibrî Efendi ile hemen hemen çağdaş olan Evliya Çelebi ise on beş}

medresenin adını vererek Hibrî Efendi’den farklı olarak Kemalpaşazâde Medresesi’nin varlığından bahsetmekte ve İbn Kemal’e361 _{atıfla bir hikâye nakletmektedir}362_{. Ahmed}

Bâdî Efendi ise XIX. yüzyılın sonlarında kaleme aldığı eserinde Hibrî Efendi’den derledikleriyle birlikte kırk dokuz medrese hakkında bilgi vermektedir363.

Biz bu başlıkta, döneme ait medreselerin genelini ilgilendiren konulara değindikten sonra sırasıyla bazı medreseler hakkında bilgi vereceğiz. Ardından, yukarıda bahsedilen kaynaklar ve dönem itibariyle incelediğimiz arşiv belgelerinden yararlanarak oluşturduğumuz, Edirne’de XIX. yüzyılın ortalarına kadar mevcut olan medreselerin tablosunu aktaracağız.

Dönem itibariyle Edirne medreselerinin genelini ilgilendiren hususların başında Dağlı İsyanları gelmektedir. 1791–1808 tarihleri arasında Balkanlarda etkili olan eşkıyalık hareketlerinin, 1793’den itibaren Edirne medreselerini de etkilediği görülmektedir. Daha ziyade dağlı eşkıyası olarak tabir edilen şâkîlerin, talebe kıyafetiyle medreselere girerek gizlendiği, fırsat buldukça çarşı ve pazarda ahaliyi ifsat ettiği anlaşılmaktadır. Bunu önlemek için Edirne Kadısı ve Edirne Bostancıbaşısı ile birlikte ittifakken Şeyhülislâm Dürrîzâde Mehmed Arif Efendi’nin de işaret etmesi üzerine Edirne’deki medreselerin teftiş edilerek medreselere duhûllerde ehl-i şer’in yanı sıra ehl-i örf taifesinden hâkim ve zabitandan da talebelerin soruşturulmasına başlanmıştır364_{. Ayrıca, Edirne’ye medrese tahsili için gelen her talebe, kazada meskûn}

ahaliden bir kefile rabt edilmiştir. Talebelerin her birinden, dağlı eşkıyası ile hiçbir şekilde irtibatının olmayacağına, yardım ve yataklık etmeyeceğine, sadece tahsiliyle

360 _{Hibrî Efendi, a.g.e., s,33-35.}

361 _{İbn Kemal (1469-1534): Kemalpaşazâde olarak da bilinir. Meşhur Osmanlı tarihçisi ve şeyhülislâmı.}

Edirne’de sırasıyla; Taşlık, Halebiye, Üç Şerefeli ve Sultan Bayezid medreselerinde müderrislik de yapmıştır. Bkz. Şerafattin Turan, “Kemalpaşazâde”, TDVİA, C.XXV, İstanbul, 2002, s.238-240.

362 _{Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.III, s.250.}

363 _{Ahmed Bâdî Efendi, a.g.e., C.I/I, s.199-210.}

meşgul olacağına dair taahhüt vermeleri istenmiş; bunların isim ve imzalarıyla defter edilerek, karşı gelen ve uymayanların ise Dersaadet’e bildirilmesi istenmiştir.

Edirne’yi eşkıyadan korumak için alınan bir diğer önlem ise, Dağlı İsyanlarının yoğun olduğu Dimetoka, Çirmen, Hasköy, Sultanyeri, Gümülcine ve Deliorman civarından gelen talebelerin Edirne medreselerinde kalmasına izin verilmeyerek “murâd-ı tahsil edenlerin” İstanbul ve sair mahallerin medreselerine gönderilmeleri olmuştur365_.

Cami-i Atik Medresesi: Bilindiği kadarıyla Edirne’de inşa edilmiş ilk

medresedir.366 Cami Ardı, Eski Camii ve Yıldırım Hanoğlu Medresesi adlarıyla da bilinir367. H.804 (M.1401/1402) senesinde Emir Süleyman zamanında Eski Camii ile birlikte yapımına başlanan medrese, H.816 (M.1413/1414)’da Mehmed Çelebi zamanında tamamlanmıştır. Günümüze ulaşmayan ve incelediğimiz dönemde de adına rastlanamayan medrese Eski Camii’nin arka tarafındaydı368.

Darülhadis Medresesi: 1435 yılında II. Murad tarafından Darülhadis Camii ile

birlikte inşa ettirildi. Her ne kadar önce cami olarak mı yoksa medrese olarak mı inşa edildiği tartışmalı olsa da genelde aynı yıl yapıldıkları kabul edilir. Cami ve medrese yerinin, II. Murad’ın rüyasında Hz. Muhammed tarafından gösterildiğine inanılır369_.

Buna binaen önem atfedildiği gibi Osmanlı medrese geleneğindeki ilk ihtisas medresesi olması, programı ve yetiştirdiği isimler açısından da ehemmiyet arz eder370_.

Darilhadis Medresesi, 1807 yılında yapılan keşf defterine göre uzun süreden beri tamir edilmemiş vaziyetteydi.371 _{Aynı deftere göre cami avlusu derununda kâin 20 adet}

medrese odası ile bir adet büyük dershane bulunmaktaydı372. Sultan Murad Han

365 _{Edirne ŞS. 245, s.38a. H.27 Şaban 1210/M.07 Mart 1796.}

366 _{Fethin (1361) ardından, yaklaşık 50 sene sonra ilk medresenin inşa edilmiş olması, geçen sürede}

Edirne’de medrese tahsilinin yapılmadığı anlamına gelmemelidir. Öteden beri, cami ve mescitler ile çevrelerinde, müsait görülen hane ve odalarda, geleneğe uygun olarak tedrisata devam edilmiş olmalıdır. Fetihten sonra kiliseden camiye çevrilerek şehirde ilk Cuma namazının kılındığı Halebî Camii de bu kabilden olmalıdır. Nitekim sonraki yıllarda caminin hemen yanında, Halebî Medresesi adıyla (yazım benzerliği nedeniyle bazı yayınlarda galat olarak Çelebi Medresesi şeklinde de geçmektedir) bir medresenin bulunduğu bilinmektedir. Detaylı bilgi için bkz. Ekmeleddin İhsanoğlu, “Osmanlı Medrese Geleneğinin Doğuşu”, Belleten, C.LXVI, S.247, 2002, s.849-903.

367 _{Ahmed Bâdî Efendi, a.g.e.,C.I/I.,s.201.}

368 _{M.T. Gökbilgin, Edirne ve Paşa Livası, s.196.}

369 _{A.Hîbrî Efendi, a.g.e.,s.24; Ahmed Bâdî Efendi, a.g.e.,C.I/I, s.105.}

370 _{Kaynak ve detaylı bilgi için bkz. Selâhattin Yıldırım, Osmanlı İlim Geleneğinde Edirne Dârulhadisi ve}

Müderrisleri, Darülhadis Yayınevi, İstanbul, 2001.

371 _{Bir önceki keşf ve muayenesi 1799 yılında yapılmış ise de tamiratın tamamlandığına dair herhangi bir}

bilgiye rastlanamamıştır. bkz. Edirne ŞS. 317, s.8a-9b. H.13 Cemaziyülahır 1214/M.12 Kasım 1799.

Evkafından olan cami ve medresenin, Edirne içinde bir hayli vakıf malı olduğu gibi373

Pınarhisar ve Üsküp köylerinde de gelirleri mevcuttu374_.

Saatli Medrese: Üç Şerefeli Camii ile birlikte 1437–1447 yılları arasında Sultan

II. Murad tarafından inşa ettirilmiştir. Fatih Sultan Mehmed döneminde, bu medresenin hemen yanına ikinci bir medrese olarak Peykler Medresesi inşa olununca Saatli Medrese, Medrese-i Atîk olarak da isimlendirilmiştir. Üç Şerefeli Camii avlusunda yer alan bu iki medreseye, Çifte Medrese de denilmektedir375. Döneminin önemli eğitim kurumlarından olup altmışlı medreselerdendi376_.

Medrese, Sultan II. Bayezid Evkafı mülhakatındandır. Tahsil-i ulûm için medresede bulunurken vârissiz olarak vefat eden talebelerin terekelerinden elde edilen gelirlerinde de vakfa irad kaydedildiği görülmektedir377_.

Peykler Medresesi: Saatli Medrese gibi bu medrese de Üç Şerefeli Camii

avlusunda bulunurdu. Bir dönem Medrese-i Cedîd adıyla da anıldı. Fatih Sultan Mehmed tarafından Saatli Medrese’nin yanına inşa ettirildi. Biri açık, diğeri kapalı eyvanlı iki dershanesi, 18 hücresi mevcuttu. Sahn-ı Seman Medreselerinin açıldığı zamanda dahi üstünlüğünü korumuş, devrin önde gelen müderrislerin ders verdiği bir medreseydi378_.

Müderris Medresesi: Darülhadis ve Darüttedris Medresesi adlarıyla da bilinir.

Selimiye Camii ile birlikte Mimar Sinan tarafından inşa edilmiştir. Selimiye Camii’nin kıble duvarının hemen sol tarafı önünde bulunur. Kare planlı medrese, avlu etrafında “L” planlı olarak sıralanan 19 hücre ve bir büyük dershaneden oluşur. Yapımı, H.978 (M.1570/1571)’de bitmiş ve ilk müderrisi Nazır-zâde, H.980 (M.1572/1573) senesinde tayin edilmiştir379_{. Altmışlı medreselerden olup bu medresenin müderrisi Edirne’ce}

373 _{Darülhadis evkafı malları ve H.894 senesine ait muhasebesi için bkz. M.T. Gökbilgin, Edirne ve Paşa}

Livası, s.210-213.

374 _{BOA. C..MF., 118-5870.H.22 Şaban 1227/ M.31 Ağustos 1812.}

375 _{Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimârı̂sinde Fâtih Devri, 855-886 (1451-1481), C.III, Baha}

Matbaası, İstanbul, 1974, s.225-231.

376 _{Ahmed Bâdî Efendi, a.g.e.,C.I/I.,s.200.}

377 _{Mahmiye-i Edirne’de vaki Sultan Bayezid Veli Han Evkafı mülhakatından olup Sultan Murad}

Hazretleri’nin Üç Şerefeli demekle meşhur cami-i şerifi civarında ihya ettikleri Saatlü Medrese’de tahsil-i ulûm için mutavattın iken varissiz olarak vefat eden Uzuncabadlı Es-Seyyid Molla Mehmed’in hücresindeki fıkıh ve tefsir ağırlıklı kitapları ile cümle terekesinin bade’l-müzayede vakfa irad edilmesine dair bkz. Edirne ŞS. 317, s.12a-b. H.17 Safer 1215/M.10 Temmuz 1800.

378 _{E.H. Ayverdi, a.g.e.,s.226.}

379 _{Selçuk Mülâyim-Ahmet Vefa Çobanoğlu, “Selimiye Camii ve Külliyesi”, TDVİA, C.XXXVI,}

İstanbul, 2009, s.433; Hüseyin Akıllı, “Edirne Türk ve İslâm Eserleri Müzesi”, TDVİA, C.X, İstanbul, 1994, s.444.

reisü’l-müderrrisin itibar edilirdi. 1879’da askerî hapishane olarak kullanılmaya başlandı380_{. Halen Türk İslâm Eserleri Müzesi adıyla hizmet vermektedir.}

Darülkurra Medresesi: Selimiye Camii ile birlikte Mimar Sinan tarafından inşa

edilmiştir. Selimiye Camii’nin kıble duvarının hemen sağ tarafı önünde bulunur. Müderris Medresesi ile simetrik olarak büyük benzerlik gösterir. Kareye yakın dikdörtgen planlı medrese, avlu etrafında “L” planlı olarak sıralanan 13 hücre ile büyük bir dershaneden oluşur381. Halen Selimiye Vakıf Müzesi adıyla hizmet vermektedir.

Bayezid Medresesi: Sultan II. Bayezid tarafından 1484–1488 tarihleri arasında

Tunca Nehri kenarında yaptırılan Bayezid Camii ve Külliyesi’nin içinde yer alan medrese, cami dış avlusunun sağında yer alır. Kubbeli, revaklı bir şadırvan avlusunu çevreleyen yine kubbeli on sekiz hücreden ve ortadaki bir dershaneden meydana gelmektedir382. Medresenin yanında yer alan Darüşşifa ile meşhurdur.

1787 yılında Sultan Bayezid Müderrisi olan El-Hac Ali Efendi’nin “ziyade lahm

parası talebiyle” medrese ahalisini galeyana getirdiği görülmektedir. Vakıf defterince

yevmiyeler kayıtlı olduğundan kadimi üzere medrese ahalisi ile müderrisine günlük ceman 103 akçe vazife verilegeldiğinden bahisle talebi reddedilmişti383 _.

Taşlık Medresesi: Alibey Medresesi olarak da anılır. Sadrazam Veli Mahmud

Paşa’nın (1420–1474) oğlu Ali Bey tarafından inşa ettirilmiştir. İstanbul yolu civarında, Medrese-i Ali Bey Mahallesinde, Taşlık Camii’nin karşısında idi. Payesi dâhil itibariyle kırklıdır. Bâdî Efendi’nin yazdığına göre çatısı ahşaptı384_{. 1808 yılında yapılan tamirat}

kayıtlarından anlaşıldığı kadarıyla dershane, sofa, avlu ve odalardan müteşekkildi. Odalar, dershanenin sağında ve solunda olmak üzere dörder taneydi385.

Müderrisi Halil Efendi’ye, 1828–1829 Osmanlı-Rus Savaşı harbi sırasında “gaza

ve cihat hususundaki say u gayretine binaen” Vecihi Paşa’nın talebi üzerine Edirne

Gümrüğü’nden yüz kuruş maaş tahsis edilmiştir386.

Eminiye Medresesi: Sarıcapaşa Medresesi olarak da bilinir. Bâdî Efendi’ye

göre Sarıcapaşa Camii sokağında H.949 (M1542/1543)’da vefat eden Edirne Şehremini

380 _{Ahmed Bâdî Efendi, a.g.e.,C.I/I,s.199-200.}

381 _{S.Mülâyim-A.V.Çobanoğlu, a.g.mad., s.433.}

382 _{Semavi Eyice, “Bayezid II Camii ve Külliyesi”, TDVİA, C.VI. İstanbul, 1992, s.42-45.}

383 _{Edirne ŞS. 252, s.6a. H.21 Cemaziyelahir 1201/M.10 Nisan 1787.}

384 _{Ahmed Bâdî Efendi, a.g.e.,C.I/I, s.202; A.Hibri Efendi, a.g.e.,s.34.}

385 _{Tamir masrafı toplam 2.193 kuruştur. Edirne ŞS. 288, s.22b. H.17 Cemaziyelevvel 1223/M.11}

Temmuz 1808.

Cafer Çelebi tarafından inşa edilmişti387_{. 1796 yılında Edirne Şehir Mimarı Mehmed}

Said Efendi, medrese ahalisi ve ilgili kimselerin yaptığı keşf defterinde “Sarıcapaşa

Mescid-i Şerîfi nezdinde vâki’ Haremeynü’ş-Şerîfeyn Evkâfından olub Mehmed Emin Efendi nâm sahibü’l-hayrâtın binâ eylediği Eminiye Medresesi” olarak geçmektedir.

Mütevellisi bâ-berât Kapucuoğlu El-Hac Mehmed Ağa idi. Aynı deftere göre çatısı ahşap, üzeri kiremit ile örtülü, dershanesi 7x7 zirâ (5,25x5,25 m.) büyüklüğünde olup toplam 10 adet hücresi vardı388_.

Bevvab Sinan Medresesi: Medrese talebeleri arasında Küçük Medrese adıyla da

anılmaktaydı. Çatısı ahşaptandır. Bâdî Efenedi, “Bevvab Sinan nâm zât tarafından binâ” olunduğunu belirmektedir389_{. Cahit Baltacı, “Bânîsi, II. Murad dönemi vezirlerinden}

Sinaneddin Yusuf Paşa’dır”390 _{demekte ise Ekmeleddin İhsanoğlu C.Baltacı’nın}

kaynağına binaen bu görüşe katılmaz391. Yediyolağzı’nda bulunan medresenin adı, medrese talebelerinden üç buçuk aydır bulunamayan Molla İsmail bin Mustafa’nın

gaib-i munkatı ile gaib ile olması dolayısıyla şeriyye sicilinde geçmektedir392.

Buraya kadar ele alınan medreseler de dâhil olmak üzere, Edirne’de XV. yüzyıldan XIX. yüzyılın ortalarına kadar varlıkları tespit edilebilen medreseler Tablo- 11’de listelenmiştir. Ancak burada bir hatırlatma yapmak gerekmektedir; zira farklı kaynaklardan393 _{derlenen bu medrese isimlerinden birkaç tanesinin, çift isimle anılan,}

aynı medreseler olma ihtimali yüksektir. Bazı medreseler için bu durum tespit edilebilmişse de tüm çift isimli medreseleri net olarak ortaya koymak mümkün olmamıştır. Bu nedenle, tahminî olarak medrese isimlerini listeden kaldırmak yerine tamamının paylaşılması tercih edilmiştir.

387 _{Ahmed Bâdî Efendi, a.g.e.,C.I/I, s.202.}

388 _{Edirne ŞS. 248, .s.23b-24a. H. 06 Zilkadde 1210/M.13 Mayıs 1796.}

389 _{Ahmed Bâdî Efendi, a.g.e.,C.I/I, s.205.}

390 _{Cahit Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, C.II, 2. Baskı, Marmara Üniversitesi İlahiyat}

Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 2005, s.173.

391 _{E.İhsanoğlu, a.g.m., s.894. 127 nolu dipnot.}

392 _{Edirne ŞS. 276, s.67b. H.17 Safer 1219/M.28 Mayıs 1804.}

393 _{Edirne Şer’iyye Sicilleri: 251, 252, 259, 295, 315, 317, 680; Edirne ŞS. 238, s.3a; Edirne ŞS. 245,}

s.38a; Edirne ŞS. 317, s.8a-9b; Edirne ŞS. 285, s.48b-49a; Edirne ŞS. 276, s.67b; BOA.,NFS.d.,4374. H.1246/M.1830; BOA., NFS.d.,4378. H.1257/M.1841; VGMA. Rumeli Hurufat Defterleri, 1174, 1192; Ahmed Bâdî Efendi, a.g.e.,C.I/I, s.199-210.

Tablo 11. XIX. Yüzyılın Ortalarına Kadar Edirne Medreseleri394

S.N. Medrese Adı S.N. Medrese Adı

1- Abdülvâsi Medresesi 34- Kadı Fahreddin Medresesi 2- Ahî Çelebi Medresesi 35- Kasapzade Medresesi

3- Ali Dede Medresesi 36- Kasımpaşa Medresesi

4- Ali Kuşî Medresesi 37- Kemal Dede Medresesi

5- Arpa Emini Medresesi 38- Koğacılar Medresesi 6- Atik İbrahim Paşa Medresesi 39- Küçük Lâleli Medresesi 7- Bedreddin Medresesi 40- Laleli Medresesi

8- Bevvab Sinan Medresesi 41- Mesudiye Medresesi 9- Beylerbeyi Medresesi 42- Meydân Medresesi 10- Cami-i Atîk Medresesi 43- Mirimiran Medresesi

11- Cami-i İbrahim Paşa Medresesi 44- Miskin Sefer Şâh Medresesi 12- Çavuşzade Zeynelabidin Medresesi 45- Necâtiye Medresesi

13- Çukacı Hacı Hüsameddin Medresesi 46- Oruç Paşa Medresesi 14- Darülhadis Medresesi 47- Peykler Medresesi 15- Defterdâr Medresesi 48- Saatli Medrese

16- Dersiâm Medresesi 49- Sarıcapaşa (Eminiye) Medresesi 17- Dülbentçizade Mustafa Ef. Medresesi 50- Seyfullâh Medresesi

18- Ekmekçi Medresesi 51- Sinan Paşa-yı Atik Medresesi 19- Emir Ali Medresesi 52- Sultan Bayezid Medresesi 20- Emir Kadı Medresesi 53- Sultan Selim Kurrası 21- Firuzbey Medresesi 54- Sultan Selim Medresesi 22- Hacı Abdurrahman Medresesi 55- Şah Melek Paşa Medresesi 23- Hacı Alemüddin Medresesi 56- Şeyh Mahmud el-Kadı Medresesi 24- Hacı Doğan Medresesi 57- Şeyh Nizamettin Medresesi 25- Hacı Tufan Medresesi 58- Şeyh Şücaaddin Medresesi 26- Halebî Medresesi 59- Şeyhî Çelebi Medresesi 27- Hayriyye Medresesi 60- Taşlık (Alibey) Medresesi

28- Hızır Medresesi 61- Topkapısı Medresesi

29- Horozlu Medrese 62- Tütünsüz Medresesi

30- Hundî Hatun Medresesi 63- Yakup Paşa Medresesi 31- İbrahim Paşa Medresesi 64- Yakut Paşa Medresesi 32- İlyas Kethudâ Medresesi 65- Yediyol Ağzı Medresesi

33- Kadı Abdi Medresesi

394 _{Bilindiği gibi Osmanlı medreseleri, ihtisas medreseleri ile birlikte kendi içinde medrese-i evvel,}

medrese-i sânî gibi eğitim seviyelerine göre farklı derecelere ayrılmaktaydı. Tablo-11’de listesi verilen medreseler için böyle bir ayrım gözetilmeyerek, tüm medrese türleri tabloya dâhil edilmiştir.

İncelediğimiz dönem itibariyle yukarıda ismi verilen medreselerden en azından 21 medresenin faal olduğu ve yaklaşık 500 civarında talebenin bu medreselerde eğitim gördüğünü asgarî bir tahmin olarak ifade etmek mümkündür395_.

Belgede Osmanlı idaresinde Edirne (1789–1839) / Edirne under Ottoman rule (1789–1839) (sayfa 122-128)