Bu başlık altında, Toyane, Şîr-behâ, Qalîn ve Velor adları ile bilenen başlık parasını, gelin üzerinde yaptığı bazı olumsuz etkileri sebebiyle detaylı olarak ele alacağız. Ardından da kadının mehir hakkını anlatacağız.
a. Başlık Parası ve Bölgelere Göre Uygulama
Başlık parası Afganistan’ın her yerinde yaygındır. Kızlar evlendirilirken babası, erkek kardeşleri veya bunların olmadığı durumlarda kızların sorumluluğunu üstlenen erkek akrabaları tarafından mehirden ayrı alınmaktadır.159
ABİHK’un bir araştırmasına göre Afganistan’da evliliklerin %65’inde başlık parası alınmaktadır. Kalan % 35’inde de ya evliliklerin bedel (kızların birbiri ile değiştirmesi) şeklinde olduğu veya çok yakın akraba oldukları için alınmamaktadır.
Başlık parasının Afganistan’ın bütün bölgelerinde yaygın olması ile birlikte nitelik ve nicelik itibarıyla bölgelere göre değişiklik arz etmektedir. Mesela nitelik itibarıyla genel olarak nakit para alınmaktadır. Ancak Gor gibi bazı vilayetlerde nakit
159 Guzarış-ı Tahkiki Der Barey-i Avamıl-ı Hud-kuşiy-i Zenan Der Hevzey-i Cunub Garb-ı Afganistan, KMHBA, Rapor-ı Tahkikati
http://www.aihrc.org.af/2010_Dari/Dri_Pages/Reports/Researches/Researches/Report_V_A_W.pdf (06/07/2010); Türkmeni, Nesrin, Vaz’ıyet-i Zenan-ı Cevan Der Hane-vade, KMHBA 2009. s.24, 13. S.13.
para yerine veya nakit para ile beraber hayvanlar da alınmaktadır.160 Aynı şekilde Badahşan vilayetinde de hayvanlarla beraber nakit para da alınmaktadır. Ancak bu iki bölge arasında şu kadar bir fark vardır ki, Gor vilayetinde hayvanların miktarı kız ve erkek tarafından belirlenirken Badahşan vilayetinde ise tamamen kızın akrabalarının yetkisine bırakılmaktadır. Kızın akrabaları gidip istediği kadar damadın hayvanlarından alıp getirir ondan sonra damadın babası ile oturup düğün masraflarını ve nakit parayı ayrıca konuşurlar.
Başlık parası yerine hayvanların alınması daha fazla o bölgelerde hayvancılığın yaygın olmasından kaynaklansa gerektir.
Nicelik itibarıyla yine de hem nakit para alınan bölgelerde hem de hayvanların alındığı bölgelerde, ailelerin ekonomik durumu, şehirli veya köylü olması, evlenecek olan gelin ve damadın akraba veya uzak olmalarına göre de değişmektedir. Örneği ABİHK’un araştırmasına göre bahsettiğimiz Gor vilayetinde alınmış en yüksek başlığın; 60 tane koyun, 5 tane inek, bir at ve 20.000 Afgan Parası (400 Amerikan doları) ve en düşüğünün de 10 tane koyun 2 tane inek olduğu tespit edilmiştir.
Bunların dışında da başlık parası miktarı itibarıyla bölgelere göre önemli bir değişiklik göstermektedir. Mesela sırasıyla Pektiya, Belh, Nangarhar ve Faryab gibi bazı vilayetlerde başlık parası en yüksek derecede iken Daykondi ve Bamyan vb. gibi bazı illerde en düşük olarak görülmektedir.161 Bunlara ilaveten de kızın ailesinin konumu, kızın güzel veya çirkin, dul veya bekâr olması da başlık parasının miktarı konusunda önemli bir rol oynamaktadır. Örneği, bekar kızların aksine dul kadınlar evlenirken genellikle az bir miktar nakit para dışında bir şey alınmamaktadır.162
b. Başlık Parasının Amaç Ve Sebepleri
ABİHK’un anket yoluyla yaptığı bir araştırmaya göre başlık parasının sebeplerinden bazıları şunlardır:
ba. Gelinin Değerinin Arttırılması: Bazı insanlara göre gelinden ne kadar
fazla başlık parası alınırsa o kadar damadın ailesi nezdinde önemi ve değeri yükselir.
160 Türkmeni, Nesrin, Vaz’ıyet-i Zenan-ı Cevan Der Hane-vade, KMHBA 2009, S. 24. 161 Vaz’ıyet-i Zenan-ı Cevan Der Hane-vade,KMHBA, 2009. s. 24-25.
Başlık parası az olan veya üzerinden başlık parası alınmayan kızlara ise kimse önem vermez. Halbuki, konunun son kısminde ele alacağımız gibi durumun tam aksinde olduğunu görmekteyiz.
bb. Çeyiz Masraflarının Temin Edilmesi: Çeyizlerin çok yüksek olması ve
kızın babası da bunun altından çıkamayacağını düşünerek parasını damattan temin etmeye çalışmaktadır. Bazen çeyizi ne kadar yüksekse başlık parası da o kadar fazla alınır. Ancak başlık parası her zaman çeyizle orantılı değildir. Çünkü birçok yerde aşırı derecede yüksek başlık parası alınmaktadır. Hâlbuki çeyiz masrafı, alınan başlık paranın % 5’i kadar da etmemektedir.
c. Başlık Parasının Gelin Üzerinde Yaptığı Olumsuz Etkileri
Başlık parası gelin üzerinde birçok olumsuz etki oluşturmaktadır. Nitekim her şeyden önce gelini hem kocasında hem de kocasının ailesinde adeta satın alınmış bir köle düşüncesini oluşturmaktadır.
Çünkü Afganistan gibi fakir bir ülkede başlık parasının temin edilebilmesi birçok sıkıntı çekmekle ancak mümkündür. Bir memurun maaşının 70 dolar olduğu bir ülkede 10,000 dolar başlık parasının ve üstelik düğün masraflarının kazanılması, oldukça zordur. Bunun için evlenecek kişinin başka bir ülkeye gidip yaklaşık 10 sene çalışması gerekmektedir. Bundan dolayıdır ki evlendikten sonra koca hanımını hep kendi emeğinin karşılığı olarak görmektedir. Kocanın ailesi de bütün varlığını düğün ve başlık parasında harcadığı için her biri kendisini, geline üstün görmekte ve gelini neredeyse satın alınmış gibi hissetmektedir. Özellikle de üzerinden yüksek başlık alınan kızların, kocası ve kocasının ailesi tarafından çeşitli kötü sözler, kötü davranışlar ve birçok tartışma ve kavga ile karşı karşıya kalmasına yol açmaktadır. Hatta bazı kızların sadece üzerinden fazla başlık parası alındığı ve bunun için şiddet gördüklerinden intihar ettiğini de öğrenmekteyiz.163
Bunların dışında hem küçük yaşta evlendirmenin hem de zorla evlendirmenin bir sebebi de kızın ailesinin başlık parasını elde etme arzusudur.164
163 Guzarış-ı Tahkiki Der Barey-i Avamıl-ı Hud-kuşiy-i Zenan Der Hevzey-i Cunub Garb-ı Afganistan KMHBA. Rapor-ı Tahkikati
http://www.aihrc.org.af/2010_Dari/Dri_Pages/Reports/Researches/Researches/Report_V_A_W.pdf (06/07/2010).s 7-8.
Afganistan’da başlık parası çok eskiden beri var olan bir şeydir. Ancak bazen insanların evlenmesini çok zor hale getirdiği için zaman zaman devlet buna müdahalede bulunmuş ve bunu yasaklayan kanunlar çıkartmıştır. Nitekim 1924’ te Afgan Kralı Gazi Amanullah Han, Loya Cırga165yı çağırarak nikah ve düğün ile ilgili 20 maddelik kanun çıkartmıştır. Bunun on maddesi mehir ve düğün masraflarını sınırlandırma ve başlık parasını tamamen kaldırma ile ilgilidir166
Ancak bu kanun Amanullah Han167’ın hükümeti ile son bulmuş ve insanlar eski uygulamalarına geri dönmüşlerdir. Daha sonra 1978’de yine devlet bu konuda düzenlemeler getirmiş kanunlar çıkartmış ancak halk hep buna karşı çıkmışlardır. Devlet zorla bu kanunu bir süre uygulamaya çalışmış ancak bu süre içinde de ya insanlar kızlarının evlenmesine engel olmaya çalışmış168 ya da damatla gizli başlık parası verme konusunda anlaşma yaparak ancak evliliğe izin vermişlerdir.
Günümüzde ise Afgan Medeni Kanunu’nda buna dair herhangi bir düzenleme yoktur.169
Başlık parasının bizzat evlenen kadına değil, babası ve ya herhangi bir velisine verilmesinden dolayı evlilik adeta bir ticarete dönüştürülmüş, mehrin yerini başlık parası almış ve erkeklerin kadınlar üzerindeki hegomanyasının artmasına sebep olmuştur.
d. Kadınların Mehir Hakları
Kızın hakkı olan mehirin yerini adeta başlık parası almıştır. Nitekim Afganistan’ın bazı bölgelerinde düğünden yaklaşık bir hafta önce düğün masrafları konuşulurken başlık parası da tayin edilir. Başlık parasının yüksek olduğu yerlerde ise insanlar kız istemeye gidince her şeyden önce başlık parasını konuşurlar. Başlık parası konusunda anlaşabildikleri durumda ancak kızı istemeye giderler. Kısacası ister düğünden önce olsun isterse kız isteme zamanında olsun genellikle kızın mehri değil
165 Afganistanın Resmi dillerinden biri olan Paştuncada Büyük Şura anlamında olan Loya Cirga Büyük Millet Meclisinden ayrı anayasayı değiştirme ve yeni kanun çıkartma yetkisine sahip olan Ülkenin dört bir yanından toplanan temsilcilerden oluşan bir Şuradır.
166 Nizam_name-i Nikah, Arusi,Hitne Suzi, madde 10-19. 167 1919-1929 de Afganistan Krallığı yapmıştır.
168 Yılmaz, Aliye, Afganistan’da Kadının Sosyal Statüsü ve Din Eğitimi, s. 41. 169 Vaz’ıyet-i Zenan-ı Cevan Der Hane-vade, KMHBA, 2009. s. 25-26
başlık parası söz konusu olur. Mehir ise sadece nikahın kılındığı mecliste söz konusu olur. Bazen de alınan başlık para da mehir olarak hesaplanır ve buna ilaveler yapılır. Başlık parası teslim alınmadan gelin evden çıkartılmazken mehir ya kağıtta kalmakta veya sözde kalıp yazıya bile geçirilmemektedir.
Nitekim ABİHK’un 2009’daki bir raporuna göre evlilikte kadınların ancak % 52.3’ne mehir tayin edilmektedir. % 25.5’in hiç mehri yokmuş kalan % 25.2 ise mehrin olup olmadığından habersizmişler. Mehrini bilfiil alan kadınların ancak % 1.2 olduğu ortaya çıkmıştır. Diğerlerinin ise ya hiç yokmuş ya da nikah esnasında belirlenmiş ve ondan sonra verilmemiştir.170
Başka bir rapora göre kadınların % 73’ü mehirden mahrum bırakılmış % 23’ünün ise mehrinin olup olmadığından haberi bile yokmuş.171
2. Uygulamanın İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi.
Günümüzde Afganistan’da başlık parasını yasaklayan herhangi bir kanun bulunmamaktadır. Ancak Afgan Medeni Kanunu’nda kadınların mehir hakkına sahip olmaları, mehrin kadının mülkiyetinde olup her türlü tasarruf edebileceği172 hiç kimsenin kızın mehrini başkasına vermeye zorlama hakkına sahip olmadığı173 ve babanın kızının mehrinin tamamını ya da hepsini hibe edemeyeceği vurgulanmıştır.174
İslam hukukuna da baktığımız zaman Afganistan’daki uygulamanın tam tersine başlık parası gibi şeyin meşru olmadığını ve mehrin evlenecek kadının hiçbir şekilde düşürülmeyen bir hakkı olduğunu görmekteyiz.
Hür bir insanı bilerek satan kişinin, kıyamet gününde Allah (c.c.) bizzat kendisinin hasmı olacağını buyurmuştur. Nitekim Kudsi bir hadiste şöyle buyurmaktadır:
170 Türkmeni, Nesrin, Vaz’ıyet-i Zenan-ı Cevan Der Hane-vade, KMHBA 2009. s. 26. 171 İ’lamiyey-I Matbuati Kabil- WCLRF, 2009.
http://www.wclrf.org/dari/Dari_pages/Researches/Press%20release%20- %20report%20on%20violence%20against%20women.pdf (06/07/2010), s. 1. 172 Kanun-ı Medeniy-i Afganistan, madde, 110.
173 Kanun-ı Medeniy-i Afganistan, madde, 114. 174 Kanun-ı Medeniy-i Afganistan, madde, 113.
ﻪﻨﻋ ﷲا ﻲﺿر ةﺮﻳﺮه ﻲﺑأ ﻦﻋ : لﺎﻗ ﻢﻠﺳ و ﻪﻴﻠﻋ ﷲا ﻰﻠﺻ ﻲﺒﻨﻟا ﻦﻋ ) ﷲا لﺎﻗ مﻮﻳ ﻢﻬﻤﺼﺧ ﺎﻧأ ﺔﺛﻼﺛ ﻩﺮﺟأ ﻪﻄﻌﻳ ﻢﻟو ﻪﻨﻣ ﻰﻓﻮﺘﺳﺎﻓ اﺮﻴﺟأ ﺮﺟﺄﺘﺳا ﻞﺟرو ﻪﻨﻤﺛ ﻞآﺄﻓ اﺮﺣ عﺎﺑ ﻞﺟرو رﺪﻏ ﻢﺛ ﻲﺑ ﻰﻄﻋأ ﻞﺟر ﺔﻣﺎﻴﻘﻟا
Ebû Hureyre (r.a) den (şöyle demiştir): Peygamber (s.a.) şöyle dedi: "Allah şöyle buyurdu; Üç sınıf insan vardır ki, kıyamet gününde ben onların hasmıyımdır: Biri şu kimse ki, benim adıma yemin edip (ahd eder de) sonra ahdini bozar. İkincisi hür bir insanı (köle diye) satar da onun parasını yer. Üçüncüsü şu kimse ki, bir işçiyi ücretle tutar, onu çalıştırıp işi tam yaptırır da, onun ücretini vermez"175
Bu hadisten hür bir insanı satmanın büyük bir günah olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü Allah (c.c)’ın davacı olacağından daha ağır bir ceza ne olabilir ki,
Kadınların mehir hakkına gelince Kur’an-ı Kerim şöyle buyurmaktadır:
ﺗﺎ ﻗ ﺪ ﺻ ءﺎ ﺴ ﻨﻟا اﻮ ﺗﺁ و ﺔ ﻠ ﺤ ﻧ ﻦ ﻬ
“Kadınlara mehirlerini gönül rızası ile (cömertçe) verin…”
Ayette geçen “ﺔﻠﺨﻧ”( Nıhleten) kelimseni, Hz. Aişe, Mukatıl, Katade ve İbn Cüreyc “ﺔﻀﻳﺮﻓ” olarak çevirmişlerdir. İbn Zeyd de bu kelimenin Arap dilinde vacip anlamında olduğunu söylemiştir. Ve ayette kadınların ancak vacip mehrini vermek sureti ile evlenebileceğini, Hz. Peygamber dışında hiç kimsenin vacip olan mehri vermeksizin evleneceği veya haksızca yalan olarak tayin edip mehirlerini verilmemesi uygun değildir.176
Bu ayetin kime hitap ettiği ile ilgili tefsir alimleri tarafından çeşitli görüşler öne sürülmüştür. Bazılara göre bu ayette velilere hitap edilmektedir. Veliler kızların mehirlerini kendilerine alırlardı ve kızlar hiçbir şey vermezlerdi. Bunun üzerinde bu ayet nazil oldu ve velilere mehirin sahibi olan kadınlara verilmesini emretti. 177
Bazı müfessirlere göre ise bu ayet şığar nikahı yolu ile evlenip kadınları mehirlerinden mahrum bırakan velilere hitap etmektedir. insanlar şığar nikahı yolu ile evlenince kadınlara mehir vermezlerdi, bu ayette evlenen kadınların her birine hakkı
175 Buharî, Buyû, 106. 176 İbn Kesîr, Tefsir, II, 213. 177 Nehhas, Meâni’l-Kur’an, II, 16.
olan mehirlerinin verilmesi emredilmiştir.178
Fakihler, mehrin kadının hakkı olduğuna vurgulamaktadırlar. Hatta nikahta mehir tayin edilmemişse ya da mehirin verilmemesi şart koşulmuşsa bile zifafe girdiği veya kocasının öldüğü anda mehri mislin lazım olduğunu söylemektedirler.179
Görüldüğü gibi birçok insanlar kadınları Allah’ın kendilerine verilmesini emrettiği mehir hakkından mahrum bırakmakta ve Allah’ın büyük bir günah olarak gösterdiği, hür insanları satmaya benzeyen başlık parasını almaktadırlar.
Bir önceki başlık altında detaylı olarak anlattığımız gibi, İslam hukukunda herhangi meşru bir tarafının olmadığı gibi hadiste benzerinin yasaklanmış olmasına rağmen insanların hemen hemen hepsi başlık parasını almakta ama mehir kadınların meşru bir hakkı olduğu ve Allah’ın bunun kadınlara verilmesini emrettiği halde kadınların ancak çok az bir kısmı bu hakkını elde edebilmektedirler.
Kısacası meşru olanla olmayan adeta yerlerini değiştirmiş, Allah’ın ödenmesini emrettiği mehir hakkı insanlar tarafından gayri meşru gibi telakki edilip gayri meşru olan başlık parası vacip olan bir hak gibi görünür hale gelmiştir.
F. KOCANIN HANIMI ÜZERİNDE SINIRSIZ YETKİYE SAHİP OLMA