Başka bir uygulama da kızların bir biri ile değiştirilmesi (şiğar) şekli ile evlendirilmeleridir.102 Bu uygulama da, kızların küçük yaşlarda rızaları dışında evlendirilme ve mehirlerinden mahrum kalmaları başta olmak üzere birçok haksızlığa yol açmaktadır. Bu uygulamaya da –daha önce de değindiğimiz gibi-insanlar genellikle iki temel sebepten dolayı başvurmaktadırlar:
a. Şiğar Nikahının Sebepleri
aa. Ekonomik Sıkıntılar: Başlık parasının Afganistan’ın birçok bölgesinde
aşırı derecede yüksek olması ve insanların çoğunun bu parayı ödeme gücüne sahip olmamasından dolayı103 çareyi bu uygulamada bulmaktadırlar. Çünkü bu uygulamada mehir söz konusu olmadığı gibi başlık parası da söz konusu olmamaktadır. Üstelik bu şekil evlilikte düğün masrafları da çok az olur.104
ab. Yaşlı Dul Ve Evli Erkeklerin Evlenebilmeleri: Yaşlı ve dul erkekler, ya
da evli ve çocuk sahibi olup da, ikinci, üçüncü, dördüncü evlilik yapmayı düşünen erkekler, kendilerine başka yolla kimsenin kız vermeyeceği düşüncesi ile bu uygulamaya başvururlar. Kızını veya kız kardeşini berdel olarak verip evlenirler.105
Bu evlilik de birçok sorunlar ve haksızlıklara yol açmaktadır. Biz burada sadece bir kaçını özetle anlatmaya çalışacağız.
102 Dying to Be Heard, Self-Immolation of Women in Afghanistan Findings of a Research Project By Medica Mondiale 2006-2007
http://www.medicamondiale.org/fileadmin/content/07_Infothek/Afghanistan/Afghanistan_Dying_to_b e_heard_self_immolation_medica_mondiale_2007.pdf (06/07/2010) s. 40.
103 Nazari ber Kadayay-ı ferar ez Menzil, WCLRF, Rapor-ı Tahkikatî 2006.s. 38.
104Vaz’ıyet-i Zenan-ı Afganistan der Salı 2008 miladi, KMHBA. Rapor-ı Tahkikati http://www.aihrc.org.af/2010_Dari/Dri_Pages/Reports/Researches/Researches/Wom_situation_n_200 8.pdf (06/07/2010), s. 12.
b. Şiğar Nikahının Olumsuz Sonuçları
ba. Kızların Rızaları Dışında Evlendirilmeleri: ABİHK’un araştırmasına
göre kızların rızası dikkate alınmadan evlendirilmelerinin bir sebebi de budur.106 Çünkü genellikle her ikisinin rızasının olması çok zordur.
bb. Mehirlerinden Mahrum Kalmaları: Kızlar çoğunlukla mehirlerinden
mahrum kalmakta özellikle böyle bir evlilikte mehir hiç söz konusu olmamaktadır. Başka bir ifade ile kızların mehirlerinden mahrum kalmalarının bir sebebi de berdel şekliyle evlendirilmeleridir
bc. Küçük Yaşlarda Evlendirilmeleri: 107 Özellikle ikinci bir evliliği düşünen veya dul olan erkekler, büyük kızları olmayınca biran önce evlenebilmeleri için küçük kızlarını verip evlenmektedirler.
bd. Aile İçi Şiddetlere Yol Açması: Nitekim yapılan araştırmalarda aile içi
şiddetin bir sebebi de berdel şeklindeki evliliğin olduğu ve bu evliliğin istenmeyen ve birçok problemlere yol açan bir evlilik olduğu ortaya çıkmıştır. Çünkü bu yolla evlenen kızların birisinin kocası ve kocasının ailesi kendisine nasıl davranırsa diğer de aynı muamelede bulunur.108 Mesela birisi bir zaruretten dolayı ana ve babasının ziyaretine gidemiyorsa diğeri de ana ve babasının ziyaretinden alıkonmaktadır. Biri işlediği bir suçtan dolayı azarlanırsa diğeri de azarlanmaktadır. Çünkü bunlar birbirinin karşılığı sayılmaktadır.
Hatta WOMANKIND WORLDWIDE adlı Uluslar Arası Kadın Hakları Örgütünün bir raporunda şöyle bir olay anlatılmaktadır:
Bir rapora göre iki kız berdel yoluyla evlendirilmiş, ancak söz konusu iki kızın birinin üç çocuk yapması diğerinin daha yeni hamile olması için, yeni hamile olan kız kocası ve kocasının ailesi tarafından “Niye bizim kız üç çocuk yaptı sen yapmadın” diye
106 Türkmeni, Nesrin, Vaz’ıyet-i Zenan-ı Cevan Der Hane-vade, KMHBA 2009, s. 21. 107 Early Marriage İn Afghanistan, WCLRF, Research Report,2008, s. 16.
108 Türkmeni, Nesrin, Vaz’ıyet-i Zenan-ı Cevan Der Hane-vade,, KMHBA 2009, s. 21; ABİHK, Rapor-ı Tahkikatî Vaz’ıyet-i Zenan-ı Afganistan der Salı 2008 miladi. http://www.aihrc.org.af/2010 _Dari/Dri_Pages/Reports/Researches/Researches/Wom_situation_n_2008.pdf (06/07/2010), s. 12; WOMENKIND WORLDWIDE, Erzyâbî, Vaz’iyeti Zindegiy-i Dohteran ve Zenan-ı Afgan der tay-ı Haft sal-ı Güzeşte, 2008, s. 7.
bir süre şiddet ve işkencelere tabi tutulmuş daha sonra da bir gün kocası ve kayın validesi tarafından odaya kapatılıp vahşice yakılmıştır. Halbuki, yakılan kız çok küçük yaşta evlendirilmiş yakıldığı zamanda da daha 13 yaşında imiş.109 Bundan da kızın daha 9 yaşında veya daha küçükken evlendirildiği anlaşılmaktadır.
Kısacası berdel yoluyla yapılan evlilik, ölüm cinayetine kadar götüren olumsuz etkilere ve birçok haksızlığa yol açmasına rağmen ülkede çok yaygın haldedir.
2. Bedel/Şığar Nikahı Uygulamasının İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi
Afgan Medeni Kanununda şığar nikahı yasaklanmamış ancak, böyle bir nikahta kadınların bir birinin karşılığı (mehri) olamayacağı ve her ikisine mehr-i mislin lazım olacağını110 yazılmaktadır.
Şığar nikahın yasaklanması ile ilgili hadisler kütüb-i sittenin hepsinde değişik rivayetlerle yer almaktadır. Biz burada söz konusu hadislerin bazılarını zikredip, İslam hukukçularının bu konu hakkındaki görüşlerini kısaca anlatacağız. Sonunda da mezhepler arasındaki ihtilafları ve mezheplerin delillerini değerlendirmeye tabi tutacağız. Bu konu ile ilgili hadisler şöyledir:
ﺎﻤﻬﻨﻋ ﷲا ﻲﺿر ﺮﻤﻋ ﻦﺑا ﻦﻋ : رﺎﻐﺸﻟا ﻦﻋ ﻰﻬﻧ ﻢﻠﺳ و ﻪﻴﻠﻋ ﷲا ﻰﻠﺻ ﷲا لﻮﺳر نأ . نأ رﺎﻐﺸﻟاو ﻳ نأ ﻰﻠﻋ ﻪﺘﻨﺑا ﻞﺟﺮﻟا جوﺰﻳ قاﺪﺻ ﺎﻤﻬﻨﻴﺑ ﺲﻴﻟ ﻪﺘﻨﺑا ﺮﺧﻵا ﻪﺟوﺰ
İbn Omer (r.a)' den rivayet edildiğine göre Rasûlullah (s.a.) şığar (sûretiyle nikâh) dan nehyetmiştir. Şığâr, bir kimsenin kızını diğerine, o da kızını kendisine
vermek üzere aralarında mehr de olmaksızın evlendirmesidir.111
مﻼﺳﻹا ﻲﻓ رﺎﻐﺷ ﻻ لﺎﻗ ﻢﻠﺳ و ﻪﻴﻠﻋ ﷲا ﻰﻠﺻ ﻲﺒﻨﻟا نأ ﺮﻤﻋ ﻦﺑا ﻦﻋ
İbn Ömer(r.a)’den rivayet olduğuna göre Rasûlullah (s.a.) “İslâm'da şiğar
109 Vaz’iyeti Zindegiy-i Dohteran ve Zenan-ı Afgan der tay-ı Haft sal-ı Güzeşte, WOMENKIND WORLDWIDE, Erzyâbî 2008, s. 7.
110 Kanun-ı Medeniy-i Afganistan, madde, 69.
111 Buharî, Nikah, 29; Müslim, Nikah, 7; Ebu Davûd, Nikah, 15; Tirmizi, Nikah, 29; İbn Mâce, Nikah, 16; Nesaî, Nikah, 60.
yoktur” buyurmuşlar.112
رﺎﻐﺸﻟا ﻦﻋ ﻢﻠﺳ و ﻪﻴﻠﻋ ﷲا ﻰﻠﺻ ﷲا لﻮﺳر ﻰﻬﻧ لﺎﻗ ةﺮﻳﺮه ﻲﺑأ ﻦﻋ
Ebû Hüreyre, Resûlüllah (s.a.) Şiğar'dan nehiy buyurdu.” -demiştir.113
ﻢ ﻜ ﺤ ﻟا ﻦ ﺑ ﻦ ﻤ ﺣ ﺮﻟا ﺪ ﺒ ﻋ ﺢ ﻜ ﻧ أ سﺎ ﺒ ﻌ ﻟا ﻦ ﺑ ﻪ ﻠﻟا ﺪ ﺒ ﻋ ﻦ ﺑ سﺎ ﺒ ﻌ ﻟا ن أ ج ﺮ ﻋ ﻷا ﺰ ﻣ ﺮ ه ﻦ ﺑ ﻦ ﻤ ﺣ ﺮﻟا ﺪ ﺒ ﻋ ﻰ ﻨ ﺛ ﺪ ﺣ ﻌ ﺟ ﺎ ﻧﺎ آ و ﻪ ﺘ ﻨ ﺑا ﻦ ﻤ ﺣ ﺮﻟا ﺪ ﺒ ﻋ ﻪ ﺤ ﻜ ﻧ أ و ﻪ ﺘ ﻨ ﺑا ﻪ ﺑﺎ ﺘ آ ﻰ ﻓ لﺎ ﻗ و ﺎ ﻤ ﻬ ﻨ ﻴ ﺑ ﻖﻳ ﺮ ﻔ ﺘﻟﺎ ﺑ ﻩ ﺮ ﻣ ﺄ ﻳ نا و ﺮ ﻣ ﻰ ﻟ إ ﺔ ﻳ وﺎ ﻌ ﻣ ﺐ ﺘ ﻜ ﻓ ﺎ ﻗا ﺪ ﺻ ﻼ ﻪ ﻠﻟا لﻮ ﺳ ر ﻪ ﻨ ﻋ ﻰ ﻬ ﻧ ى ﺬ ﻟا رﺎ ﻐ ﺸﻟا ا ﺬ ه - ﻢﻠﺳو ﻪﻴﻠﻋ ﷲا ﻰﻠﺻ - .
Abdurrahman b. Hürmüz el-A'rac dedi ki; el-Abbas b. Abdullah b. el-Abbas, kızını Abdurrahman b. el-Hakîm'e; Abdurrahman da kızını Abbas'a nikahladı. İkisi de mehir verdiler. Bunun üzerine Muaviye Mervan'a mektup yazıp onları ayırmasını em-
retti ve mektubunda "işte bu Resulullah(s.a.)'ın yasakladığı şığardır" dedi.114
رﺎﻐﺸﻟا ﻦﻋ ﻰﻬﻧ ﻢﻠﺳ و ﻪﻴﻠﻋ ﷲا ﻰﻠﺻ ﻲﺒﻨﻟا نأ ﺮﻤﻋ ﻦﺑا ﻦﻋ
İbn Ömer (r.a.)’den rivâyete göre: “Rasûlullah (s.a.), Şığar modeli nikahlanmayı yasaklamıştır.”115
İmam Tirmizi bu hadisi rivayet ederken şöyle demektedir:
Bu hadis hasen sahihtir. İlim adamları uygulamalarını bu hadisle yaparlar. Şığar nikahın sahih olmadığı görüşündedirler.
Şığar: Aralarında mehir olmaksızın bir kimsenin kızını nikahlamasına karşılık karşı tarafın kızını veya kızkardeşini nikahlamasından ibarettir.
Bazı ilim adamları şığar usulü nikahın ikisi için de mehir tayin edilse bile geçersiz olduğunu ve caiz olmadığını söylerler. Şâfii, Ahmed ve İshâk böyle düşünürler.
112 Müslim, Nikah, 7. 113 İbn Mâce, Nikah, 16, 114 Ebu Davûd, Nikah, 15. 115 Tirmizi, Nikah, 29.
Atâ b. Ebî Rebah’tan rivâyete göre, şöyle demiştir: Her iki tarafın da nikahları kabul ve tasdik ettirilerek o günkü değerler kadar mehir takdir edilir. Küfelilerin görüşü budur.116
İslam Hukukçulara gelince; Hanefiler şığar nihakının mutlak olarak caiz olduğu kanaatindedirler. Hanefilerin dışında, Hanbeliler, Şafiiler, Malikiler bunun caiz olmadığını ve dolayısıyla nikahın sahih olmayacağı görüşünü savunmaktadırlar. Hanefiler dışındaki alimler söz konusu nikahın Hz. Peygamber tarafından yasaklandığını delil olarak göstermişlerdir.117 Üstelik akitte şart, ta’lik ve ortaklığın
bulunmasını da nikahin fasit olmasına sebep göstermişlerdir.118 Ama bunlarda sadece
her birinin diğerinin mehri olarak tayin edildiği durumda caiz olmadığını söylemektedirler. Aksi takdirde ikisine ya da birine mehir tayin edildiğinde119 veya hiç mehir tayin edilmeden gerçekleştirildiği zaman bunlara göre de nikah sahih olup mehri misil lazım olur.120
Hanefilere göre mutlak olarak caizdir. Her ikisinin mehri tayin edilmişse zaten o zaman hadiste kastedilen şığar olmaz, eğer her biri diğerin mehri olarak tayin edilirse bu takdirde de her ikisi mal olmadıkları için mehir olamayacağından mehri misil lazım olur. Tıpkı içki ve domuz ve mal olmayan diğer şeylerin mehir tayin edilmesi gibi.121 Hanefilere göre hadisteki yasaklama nikahın bizzat kendisine değil mehre yöneliktir. Mehrin fesadı da nikahın fesadını gerektirmez.122
Bizim kanaatimize göre diğer imamların delilleri Hanefilerinkinden daha güçlüdür. Çünkü Hanefilerin nastan tek bir delili yokken diğerlerin delillerini destekleyen birçok hadis bulunmaktadır.
Konuya Afganistan’daki uygulama açısından baktığımız zaman söz konusu evlilik birçok kadının mehirinden mahrum kalmasına sebep teşkil etmektedir. Üstelik uygulama kısmında anlattığımız gibi aile içinde birçok probleme ve kadınların şiddete
116 Tirmizi, Nikah, 29.
117 Mâverdî, el-Hâvi'I-kebîr, IX, 324. 118 Gazzali, el-Vesît fi’l-Mezheb, V, 47.
119 İmam Şafiî Bu suretteş Şığar söz konusu olmadığı için caiz olduğun söylemektedir. Mâverdî, el-
Hâvi'I-kebîr, IX, 325.
120 İbn Kudâme, el-Muğnî, VII, 576. 121 İbn Nüceym, el-Bahru’r-Raik, III, 406. 122 Mâverdî, el-Hâvi'I-kebîr, IX, 326.
maruz kalmasına yol açmaktadır. Bütün bunları göz önünde bulundurduğumuz zaman söz konusu uygulamanın caiz olmamasının İslam ruhuna daha uygun olduğu kanaatine varmaktayız.