Meher Kapısı

Van’da Toprakkale’nin de inşa edildiği Zimzim Dağı’nın göle bakan eteklerindeki bir kaya nişi içinde yer alan ve Meher Kapı Yazıtı olarak adlandırılan yazıt, Urartu tanrılar âlemiyle ilgili çok önemli bilgiler veren tek kaynaktır29

.

Foto 5. Meher Kapısı içindeki çivi yazıtı

Yazıtta şunlar okunmaktadır;

Sarduri oğlu İşpuini ve İşpuini oğlu Menua bu kapıyı efendi Tanrı Haldi’ye yaptırdılar ve bir ferman çıkardılar:… Tanrı Haldi’nin, Tanrı Teişaba’nın, Tanrı Sivini’nin ve bütün tanrıların…

Tanrı Haldi’ye 6 oğlak kesilsin; kurban olarak; Tanrı Haldi’ye 17 boğa ve 34 koyun;

28_{Oktay Belli, ‘‘Van Bölgesi’nde Urartu Krallığı’na Ait Çivi Yazılı Anıtsal Kaya Kapıları’’, s.391.} 29_{Altan Çilingiroğlu, ‘‘Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı’’, s.153; B.B. Piotrovskiy, ‘‘Urartu Dini’’, Ankara}

Tanrı Teişaba’ya 6 boğa ve 12 koyun; Tanrı Sivini’ye 4 boğa ve 8 koyun; Tanrı Hutuini’ye 2 boğa ve 4 koyun; Tanrı Turani’ye 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Ua’ya 2 boğa ve 4 koyun; Tanrı Nalaini’ye 2 boğa ve 4 koyun; Tanrı Sebitu’ya 2 boğa ve 4 koyun; Tanrı Arsimela’ya 2 boğa ve 4 koyun; Tanrı Anapsa’ya 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Diduaini’ye 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Selardi’ye 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Diduaini’ye 1 boğa ve 2 koyun;

Tanrı Haldi’nin mızrağına 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Atbini’ye 1 boğa ve 2 koyun;

Tanrı Quera’ya 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Elipri’ye 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Tarraini’ye 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Adaruta’ya 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı İrmusini’ye 1 boğa ve 2 koyun; … olan tanrıya 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Alaptusini’ye 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Erina’ya 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Siniri’ye 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Unina’ya 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Airaini’ye 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Zuzumaru’ya 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Hara’ya 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Araza’ya 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Ziuguni’ye 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Ura’ya 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Arsibedini’ye 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Arni’ye 1 boğa ve 2 koyun;

Tanrı Haldi’nin inirase’sine 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Haldi’nin büyüklüğüne 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Haldi’nin diruse’sine 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Haldi’nin ordusuna 2 boğa ve 4 koyun; Tanrı Teişaba’nın ordusuna 2 boğa ve 4 koyun; Artu’arasi tanrılarına 2 boğa ve 34 koyun; Ardini Şehri’nin tanrısına 1 boğa ve 2 koyun; Qumenu Şehri’nin tanrısına 1 boğa ve 2 koyun; Tuşpa Şehri’nin tanrısına 1 boğa ve 2 koyun; Haldi Şehri’nin tanrılarına 1 boğa ve 2 koyun; Arsuniu Şehri’nin tanrılarına 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Suba’ya 1 boğa ve 2 koyun;

Haldi kapısına 1 boğa ve 2 koyun;

Eridu Şehri’nin Teişaba kapısına 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Elia’a’ya 1 boğa ve 2 koyun;

Tanrı Haldi’nin merhametine 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Haldi’nin kudretine 1 boğa ve 2 koyun;

Tanrı Haldi’nin susi’sinin tanrılarına 1 boğa ve 2 koyun; Tanrı Talapura’ya 1 boğa ve 2 koyun;

Tanrı Qilibani’ye 1 boğa ve 2 koyun; Ülkelerin tanrısına 1 boğa ve 2 koyun; Dağların tanrısına 1 boğa ve 2 koyun; Göllerin tanrısına 1 boğa ve 2 koyun; Kurbanların tanrısına 2 boğa ve 14 koyun; ………2 boğa ve 14 koyun; Bütün diğer tanrılara 4 boğa ve 18 koyun;

Tanrı Haldi’nin sığırlarına ……… ve 4 koyun; Nisi [ ]ni Şehri’nin Ua kapısına 2 koyun;

Dağlara 10 koyun;

Tanrıça ‘Arubaini’ye 1 inek ve 1 koyun; Tanrıça Huba’ya 1 inek ve 1 koyun; Tanrıça Tuspu’ya 1 inek ve 1 koyun;

Tanrıça Aui’ye 1 inek; Tanrıça Aia’ya 1 inek; Tanrıça Sardi’ye 1 inek; Tanrıça Sinuiardi’ye 2 koyun; Tanrıça İphari’ye 2 koyun; Tanrıça Barsia’ya 1 koyun; Tanrıça Silia’ya 1koyun; Tanrıça Ar’a’ya 1 koyun; Tanrıça Adia’ya 1 koyun; Tanrıça Uia’ya 1 koyun; Ai tanrıçalarına 4 koyun; Tanrıça Ardi’ye 2 koyun;

İnua tanrıçalarına 17 koyun (sunulsun)

Tanrı Haldi tarafından ve bütün tanrılar tarafından, Sarduri oğlu İşpuini ve İşpuini oğlu Minua’ya yaşam verilsin!

Sarduri oğlu İşpuini ve İşpuini oğlu Minua der ki:… ve bütün tanrılar, 3 boğa ve koyun…

Sarduri oğlu İşpuini ve İşpuini oğlu Minua yeni bağlar kurdular. Ayrıca Tanrı Haldi’ye yeni bahçeler kurdular. (Ondan önce) orada hiçbir şey yapılmamıştı. Sarduri oğlu İşpuini ve İşpuini oğlu Minua yeni tarlalar diktirdiler ve bir ferman çıkardılar: Bağlar… olduğu zaman, Tanrı Haldi’ye 3 koyun ve bütün (öbür)tanrılara 3 koyun kurban edilsin. Asma…30

.

Meherkapı yazıtındaki tanrılara adanan kurbanlar ile Ayanis Kalesi’ndeki yazıtlarda tanrılara adanan kurbanlar arasında farklılıklar vardır. Örneğin yukarıda da belirtildiği üzere Meherkapı yazıtında Tanrı Haldi’ye 17 boğa ve 34 koyun adanmışken Ayanis Kalesi’ndeki yazıtta ise 1 boğa ve 2 koyun adanmıştır.

Meher Kapısı, Urartu başkenti Tuşpa’nın (Van Kalesi) yaklaşık 7 km kuzey doğusunda ve ikinci başkent Rusahinili’nin de (Toprakkale) 600 m batısında bulunmaktadır. Bugünkü Akköprü Mahallesi içindeki Meher Kapısı’nın Anzaf Kalelerine uzaklığı ise 6-7 km kadardır. Yani Meher Kapısı Van Kalesi ile Anzaf Kaleleri’nin tam ortasında bulunmaktadır. Anıtsal bir görünüme sahip olan Meher

30

Kapısı, yüksek Zımzım Dağı kayalıklarının güney eteğinde yer almaktadır. Yerden ortalama 17-18 m yükseklikte bulunan ve oldukça sert bir bileşime sahip olan kalker kayalığın güney yüzünün yontulmasıyla yapılan Meher Kapısı, aynı zamanda bir açık hava kült merkezidir. Ancak Yeşilalıç Kaya Kapısı’nın önünde bulunan stel yuvaları burada yoktur. Yerden kapıya kayalıklardan oyularak yapılan basamaklardan çıkılmaktadır. Basamakların bir kısmının aşındığı ve kırıldığı görülmektedir31

.

Meher Kapısı’nın cephesi güneye bakmaktadır. Ana kayanın ön yüzünün büyük bir özenle düzeltilmesinden oluşturulan dikdörtgen biçimli kapının çevresi, iki çerçeve ile çerçevelendirilmiştir. 2.60 m genişliğinde ve 4 m yüksekliğindeki kapı diğer kale kapıları gibi halk tarafından kutsal sayılmaktadır. Bir cam gibi düzeltilen kapının iç yüzüne toplam 47 satırdan oluşan çivi yazısı yazılmıştır. Yok edilmeye karşı bir önlem olmak üzere 47 satırdan oluşan asıl metin, bir kez daha yinelenmiştir. Böylece Meher Kapısı’nın iç yüzü toplam 94 satırlık çivi yazısıyla doldurulmuş. Meher Kapısı, tıpkı Yeşilalıç kült merkezi gibi Urartu krallarından İşpuini ve oğlu Menua’nın ortak krallıkları (M.Ö. 820-810) döneminde ulusal Tanrı Haldi adına yaptırılmıştır. Bu zamana değin ele geçirilen bölgelerin yerel tanrıları, Urartu panteonuna dâhil edilmiştir. Bu yüzden Meher Kapısı Yazıtı, Kral İşpuini döneminden itibaren Urartu Krallığı’nın politik haritasını canlı bir şekilde yansıtmaktadır32

.

Urartu Krallığı’nın devlet dini konusundaki en ayrıntılı bilgiyi, Meher Kapısı içindeki çivi yazısından öğrenmekteyiz. Urartu Krallığı’na ait tüm tanrıların bir sıra düzen içinde sınıflandırdığı bu önemli yazıtta başkent Tuşpa’da tanrılara ne zaman ve hangi tür hayvandan kaç adet kurban kesileceği tek tek belirtilmiştir. Yazıtta yaklaşık olarak 76 tanrı ve tanrıça ile birlikte bu tanrıların önem ve niteliklerine göre sığır, manda, koyun ve kuzu gibi hayvanlardan ne zaman ve kaç adet kesileceği belirtilmiştir33_{. Yani Meher Kapısı, Urartu tanrılarının sıra düzenini belirleyen ve her} tanrıya kaç adet büyükbaş ve küçükbaş hayvan kurban edileceğini belirtmiştir34_{. Kısaca} Meher Kapısı, bir sıra düzen içinde gösterilen tanrılara kesilecek kurban tüzüğünü belirlemektedir. İlk kez Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki toplulukların tanrı ve tanrıçaları ile gizemli dinsel inançları konusunda ayrıntılı denilebilecek bir şekilde bilgi sahibi

31_{Altan Çilingiroğlu, Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, s.153-154; Oktay Belli, ‘‘Van Bölgesi’nde Urartu}

Krallığı’na Ait Çivi Yazılı Anıtsal Kaya Kapıları’’, s.391.

32_{Oktay Belli, ‘‘Van Bölgesi’nde Urartu Krallığı’na Ait Çivi Yazılı Anıtsal Kaya Kapıları’’, s.391-392.} 33_{Oktay Belli, ‘‘Van Bölgesi’nde Urartu Krallığı’na Ait Çivi Yazılı Anıtsal Kaya Kapıları’’, s.392.} 34_{Oktay Belli, ‘‘Çavuştepe (Sardurihinili) Kazıları’’, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-}

olmaktayız. Tanrıların dörtte üçü erkek asıllı tanrıçalar, 16 tanesini tanrıçalar, bir kısmını ülke, dağ, dağ geçitleri, göl gibi eski totem inançlarının yansıtan tanrılar, bir kısmında ulusal Tanrı Haldi’nin soyut ve somut nitelikleri oluşturmaktadır35

.

Tanrılar listesinin başında Haldi yer almaktadır. Ulusal tanrı Haldi’ye Güneş Tanrısı Ayı’nda 6 kuzu, 17 sığır ve 34 koyun kurban edilmektedir. Güneş Tanrısı Ayı’nın hangi ay olduğu kesin olarak bilinmiyorsa da Van Bölgesi’nde üzümlerin ve meyvelerin olgunlaşarak toplandığı ve şarapların yapıldığı Eylül ayının ikinci yarısı olduğu sanılmaktadır Urartu dininde hiçbir tanrıya bu kadar çok hayvanın kurban edilmediği görülmektedir. Ayrıca ulusal Tanrı Haldi’nin büyüklüğüne, gençliğine, yaşlılığına, ışığına, silahına, savaşçılığına, kapılarına ve bir takım somut ve soyut niteliklerine çok sayıda yapılan büyük baş ve küçükbaş hayvan kurbanı ile bu sayı daha da artmaktadır36

Meher Kapısı kaya yazıtında ikinci sırada Hava Tanrısı Teişeba yer almaktadır. Hurri panteonunun Hava ve Fırtına Tanrısı Teşşub’u ile aynı olan Teişeba, Anadolu’nun en eski ve önemli tanrıları arasında yer almaktadır. Tanrı Teişeba’ya 6 sığır ve 12 koyun kurban edilmektedir. Ayrıca tanrılar listesinin 37. sırasında, Tanrı Teişeba’nın maiyetine 2 sığır ve 4 koyunun kurban edildiği görülmektedir. Urartu dininin de en önemli tanrılarından biri olan Hava Tanrısı Teişeba adına, Urartu krallarından I. Rusa (M.Ö. 735-714) ve II. Rusa (M.Ö. 685-645) tarafından kentler kurulmuştur37

. Kurban edilen hayvanlar arasında domuzun bulunmaması dikkat çekicidir.

Üçüncü sırada yer alan Şivini, Hurri dinindeki Şimigi’nin benzeridir. Urartu sanatında bu tanrı genellikle kanatlı güneş riski içinde betimlenmiştir. Güneş tanrısı Şivini’ye ise 4 sığır ve 8 koyun kurban edilmektedir. Bugüne değin Güneş Tanrısı Şivini adına Urartu kralları tarafından herhangi bir kentin kurulmuş olduğuna rastlanılmamıştır. Ulusal Tanrı Haldi, Hava Tanrısı Teişeba ve Güneş tanrısı Şivini Urartu dininde “tanrısal üçlüyü” oluşturduğundan, birçok Urartu yazıtında birlikte geçmektedir38

.

Bütün tanrılara kesilecek kurban sayısı toplam olarak 110 büyükbaş ve 310 küçükbaş hayvandan oluşmaktadır. Tanrılara sunulan kurbanların “Güneş Tanrısı

35_{Oktay Belli, ‘‘Van Bölgesi’nde Urartu Krallığı’na Ait Çivi Yazılı Anıtsal Kaya Kapıları’’, s.392.} 36_{Altan Çilingiroğlu, Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, s.153-154; Oktay Belli, ‘‘Van Bölgesi’nde Urartu}

Krallığı’na Ait Çivi Yazılı Anıtsal Kaya Kapıları’’, s.392.

37_{Oktay Belli, ‘‘Van Bölgesi’nde Urartu Krallığı’na Ait Çivi Yazılı Anıtsal Kaya Kapıları’’, s.392.} 38_{Oktay Belli, ‘‘Van Bölgesi’nde Urartu Krallığı’na Ait Çivi Yazılı Anıtsal Kaya Kapıları’’, s.392.}

Ayı”nda toplu olarak kesildikleri ve parçalandıkları anlaşılmaktadır. Kurbanların Meher Kapısı’nın güney eteklerinde ana kayadan düzeltilerek yapılan teraslarda düzenlenen törenlerle kesildikleri sanılmaktadır. Çok sert bir bileşime sahip olan kalkerlerden oluşan kayalıklara yapılan terasların bazı kısımları aşınıp tahrip olmuşsa da, büyük bir kısmının yeri belirgin olarak görülmektedir. Kayalıklara açılan düzgün ve dikdörtgen biçimli büyük boşluklarda ise, kabartmalı blokların olduğu sanılmaktadır. Ancak daha sonraki dönemlerde tahrip edilen kabartmalı bloklardan günümüze yalnızca boş yerleri kalmıştır39

.

Sonuç olarak çivi yazılı kaya kapıları Urartu Krallığı’nın resmi dini konusunda verdiği ayrıntılı bilgi yüzünden, çok büyük bir öneme sahiptir. Bunun yanı sıra kaya kapıları ilginç ve anıtsal bir görünüme sahip olmasıyla da, Anadolu ve Eski Önasya Dünyası’nın en önemli mimarlık anıtları arsında yer almaktadır40

.

2.3. Van Yöresi Urartu Eserleri ve Kazı Çalışmaları