Urartu dilinde yazılmış belgeler, Hititçe ve Asurca kaynaklar mukayese edildiğinde göre konuların çeşitliliği yönünden oldukça fakirdir. Şimdiye kadar bulunan 500 kadar Urartu belgesinin büyük çoğunluğunu kralların mimari, dini ve daha az miktarda da askeri eylemlerini anlatan yazıtlar oluşturmaktadır. Ritüellere, mitolojik ya da hukuki konulara bu taş yazıtlar üzerinde yer verilmemiştir. Madeni eşyalar ve toprak kaplar üzerindeki tek satırdan ibaret yazılar ile ekonomik nitelikteki tabletlerin sayısı çok kısıtlıdır. Urartu epigrafyasını meydana getiren, kaya yazıtları ile steller ve yazıtlı mimari parçalardır. Uzun ve ayrıntılı anallar niteliğinde olanlar dışında, hemen hemen bütün yazıtlarda klişeleşmiş bazı ifadeler kalıp olarak tekrarlanmaktadır1
.
Urartu yazıtları ilk kez 1827 yılında genç araştırmacı F.E. Schutz tarafından bulunmuştur. Van’dan Hakkari’ye doğru yaptığı bir inceleme gezisi sırasında öldürülen bu bilim adamının çıkarttığı kopyalar daha sonra yayımlanmıştır. Ayrıca Urartu dili de XIX. yüzyılın sonlarında çözümlenmiştir2
.
Van ve çevresindeki Urartu yazıtlarının envanterini çıkarma çalışmalarına 1972 yılında Afif Erzen’in daveti üzerine Ali M Dinçol ve Van Müzesi Asistanı Ersin Kavaklı’nın katılımıyla başlanmıştır. Körzüt, Köşk, Karahan, Muradiye, Kevenli, Hazine Piri Kapısı, Dağönü, Aşağı ve Yukarı Anzaf gibi Van ve çevresindeki yerlerde ortaya çıkarılan yaklaşık on beş yeni Urartu yazıtı, yurt dışındaki ve ülkemizdeki bilimsel dergilerde yayınlanmıştır3
.
Van il merkezinin kuzeyinde hemen Van Gölü’nün kıyısında bulunan Karahan Köyü’nde, 1976 yılında alt kısımları kırılmış dört stel parçası ortaya çıkarılmıştır. Bunların dışında on adet yazıt ve yazıt parçası daha tespit edilmiştir. Bu bulgulardan Karahan Köyü’nün yazılı belge yönünden oldukça zengin bir buluntu yeri olduğu anlaşılmaktadır. Burada bulunan yazıtlar, Karahan Köyü’nün Urartu Devleti zamanında
1Ali M. Dinçol-E. Kavaklı, Van Bölgesinde Bulunmuş Yeni Urartu Yazıtları-Dıe Neuen Urartaeıschen
Inschrıften Aus Der Umgebung Von Van, İstanbul, 1978 s.1.
2
Margaret R. Payne, a.g.e. s.1.
3Ali M. Dinçol-Belkıs Dinçol, ‘‘Doğu Anadolu’da Urartu Yazılı Belgelerinin Araştırılması’’, Türkiye
önemli bir yerleşme merkezi olduğunu kanıtlasa da buranın Urartu ve Asur yazılı kaynaklarında geçen şehir isimlerinden hangisi ile eşitlenmesi gerektiği henüz bilinememektedir. Bazı yazarlarca Karahan Suini ismi ile eşitlenmişse de kanıtlanamamıştır4
.
Van İl Merkezi’nin 5 km kadar kuzeydoğusunda yer alan Kevenli Köyü’nde 1975 yılında bulunan yazıt, Van Bölge Müzesi’ne getirilmiştir. Eski literatürde Susanths ya da Şuşanis adı verilen Kevenli Köyü, yazılı belge açısından oldukça zengindir. Burada bulunan yazıtlar kral Menua’ya ait olması, bu devirde Kevenli’nin önemli bir yerleşme merkezi olduğunu gösterir. Daha önceleri Kevenli’de 12 yazıt daha bulunmuş olup bunların bir kısmı Tiflis Müzesi’nde, bir kısmı da Berlin Müzesi’nde muhafaza edilmektedir5.
Van İlinin Muradiye İlçesi’nde, risalitli bir taş, iki adet kırık stel parçası ve bir stelin kırık alt kısmı bulunmuştur. Bulunan risalitli taş ile stelin kırık alt kısmı İstanbul Eski Şark Eserleri Müzesi’nde muhafaza edilmektedir. Ayrıca 1976’da bölgenin uğradığı deprem felaketinden üç ay önce, Muradiye İlçesi’nde bir evin depo görevinde kullanılan ek yapısının merdiveninde basamak olarak duran, diğeri de bir evin kapısının yanında duvara dayalı olarak iki yeni yazıt tespit edilmiş olup depremden sonra yazıtlar bulunamamıştır6
.
Van il merkezinin 30 km kadar kuzeybatısında ve göl kıyısında yer alan Ererin Köyü’nde bulunan yazıt da Van Bölge Müzesi’nde muhafaza edilmektedir7
.
Çavuştepe kazılarında bulunan tahıl depolarına ait yazıtla ve yine Çavuştepe’de ele geçen Urartulara özgü hiyeroglif işaretleri içeren keramik parçaları da yayınlanmıştır. Ayrıca diğer yazıtlı küçük buluntulardan adak olarak kullanılmış bir boncuk ve Anzaf kazılarından Prof. Dr. Oktay Belli tarafından gün ışığına çıkartılmış olan bronz halkalar, sadak ve kalkan da Urartu medeniyetinin daha iyi anlaşılması için oldukça mühimdir. Urartu yazıtlarının sayısının kısa sürede artması ile Urartu dilinin hem gramer özellikleri ve kelime haznesi açısından yeni kazanımlar sağlanmış, hem de Urartu tarihinin karanlık bazı kesimlerine de ışık tutmuştur8
.
4Ali M. Dinçol-E. Kavaklı, ‘‘Van Bölgesinde Bulunmuş Yeni Urartu Yazıtları-Dıe Neuen Urartaeıschen
Inschrıften Aus Der Umgebung Von Van’’, s.7-8.
5Ali M. Dinçol-E. Kavaklı, a.g.e, s.24-25. 6Ali M. Dinçol-E. Kavaklı, , a.g.e, s.30-31. 7Ali M. Dinçol-E. Kavaklı, a.g.e, s.34.
Yine yapılan araştırmalar sonucunda kralların kazandıkları zaferleri anlatan toplam 50’ye yakın yazıt (bazıları yıllık şeklinde) ortaya çıkarılmıştır. Anakaya, stel veya taş blok üzerine kazılan bu tür yazıtlara en çok İşpuini, Menua, I. Argişti, ve II. Sarduri dönemlerinde rastlanmakta; I. Rusa, II. Argişti ve II. Rusa dönemlerinde ise az sayıda görülmektedirler. Urartu Krallığı’nın kuruluş ve yıkılış dönemlerine ait bu türde yazıtlar elimize geçmemiştir. Kral seferlerinden sonra inşa yazıtları ele alınmıştır. Bu tür yazıtlara her dönemde rastlanmaktaysa da, yoğunluk Menua ve daha az miktarda İşpuini, I. Argişti ve II. Sarduri dönemlerine aittir. Bunların bazılarında yapının sadece hangi kral tarafından yapıldığı kaydedilir, bazılarında yazıtı tahrip edenlere karşı bir lanet dileği bulunur, bazılarında ise tanrılar için gereken kurbanlar sıralanır veya tanrıdan kralı koruması ve kollaması istenir9
.
Van Kalesi’nin batı eteğindeki burçların batı ve doğu yüzünde büyük kalker bloklar üzerine birbirlerinin kopyası olan ve Lutipri oğlu Sarduri’ye (I. Sarduri) ait yazıtta Asurca; ‘‘Lutipri oğlu Sarduri, büyük kral, dünya’nın kralı, Nairi ülkesinin kralı, benzeri olmayan kral, şaşırtıcı çoban, başkaldıran uyruklarıyla savaşmaktan korkmayan kralın yazıtıdır. Lutipri oğlu Sarduri, krallar kralı, her kraldan haraç almış olan (benim). Lutipri oğlu Sarduri şöyle der: Bu taşları Alniunu kentinden getirttim ve bu duvarı yaptırdım’’10
kaleme alınmıştır.
Elmalık mevkiinde yedi adet sütun kaidesi üzerinde ‘‘ Sarduri oğlu İşpuini bu binayı yaptırdı’’11
ifadesi yer almaktadır.
Ayrıca Kalecik sütun kaidesi üzerinde ‘‘Sarduri oğlu İşpuini bu tarlayı yaptırdı. Tanrı Haldinin kudretiyle, Sarduri oğlu İşpuini bu binayı yaptırdı. Bunun gibi kusursuz başka hiçbir şey yapılmamıştı’’12
. Bu yazıtların Sarduri oğlu İşpuini’ye ait oldukları anlaşılıyor.
Aşağı Anzaf Kalesi’nin yakınında Kumtaşı sütun kaidesi: ‘‘Tanrı Haldi’nin kudretiyle, Sarduri oğlu İşpuini bu binayı kusursuz bir şekilde yaptırdı.’’ Aşağı Anzaf Kalesi’nin güney surunda ise; ‘‘Tanrı Haldi’nin kudretiyle, Sarduri oğlu İşpuini bu binayı kusursuz bir şekilde yaptırdı. Güçlü kral, büyük kral ve Bianili Ülkesinin kralıdır.’’ Aşağı Anzaf Kalesi’nin güney surunu yanındaki bir ev duvarında;‘‘Tanrı Haldi’nin kudretiyle, Sarduri oğlu İşpuini bu binayı kusursuz bir şekilde yaptırdı. Güçlü
9
Margaret R. Payne, a.g.e. s.4.
10
Margaret R. Payne, a.g.e. s.17.
11
Margaret R. Payne, a.g.e. s.21.
12
kral, büyük kral, Surili Ülkesi’nin ve Bianili Ülkesi’nin kralıdır’’13
. İfadeleri yer almaktadır.
Aşağı Elmalık Kalesi’nin 250 m güneyindeki Hazine Piri Kapısı olarak bilinen niş içinde; ‘‘Sarduri oğlu İşpuini bu bağı ve meyve bahçesini kurdu. Efendiye bu yazıtı yaptırdı’’14
.