Kaynak : Oktay Belli,‘‘Van ve Urartular’’, I. Van Gölü Havzası Sempozyumu, s.50.
Urartular, uzun süre kış mevsiminde kullanılmak üzere hayvan yemi, sebze ve meyve ihtiyacının karşılanması için sulu tarıma ihtiyaç duyulduğundan krallık topraklarında çok sayıda sulama kanalı, bent ve baraj inşa etmişlerdir. Kral Menua’nın M.Ö. 800’lü yıllarda Tuşpa bahçelerinin sulanması için yaptırdığı kanala Ortaçağ’da Asur Kraliçesi Şammuramat’a göre, ‘‘Şamran Kanalı’’ adı verilmişse de, duvarlarına kazılmış Urartu çivi yazılı kitabelerde Kral Menua’nın adı 15 kez yinelenerek, adının ‘‘Menua Kanalı’’ olduğu vurgulanmıştır. Kanal boyunca uzanan bağ ve bahçelerden biri de, kralın eşi Tarira adına kurulmuştur443
.
170 yıldan beridir bilinen Menua (Semiramis-Şamran) Kanalı, Ferhat Kanalı’yla beraber Doğu Anadolu Bölgesi’nin şimdilik iki ünlü sulama kanalından biridir444
. Menua Sulama Kanalı, giderek kalabalıklaşan başkent ve yakın çevresinin su gereksinimini karşılamak445
ve Van’ın en güzel köşelerinden Edremit yöresini bağlar ve
442Veli Sevin, ‘‘Demir Çağı Urartu Devleti’’, Tarihöncesinden Demir Çağı’na Anadolu’nun Arkeoloji
Atlası, İstanbul, 2011, s.444-446.
443Veli Sevin, ‘‘Aşiretten Krallığa Urartular’’, s.64. 444
Oktay Belli, Doğu Anadolu’da Urartu Sulama Kanalları(Urartıan Irrıgatıon Canals In Eastern Anatololıa), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1997, s.10.
bahçelerle donatmak amacıyla M.Ö. 800’lerde yapılmıştır. Asur Kralı II. Aşşur-nasir- apli’nin M.Ö. 879’da Büyük Zap’tan başkenti Kalhu’ya getirttiği ‘‘Bereket Kanalı’’ndan öykülenerek meydana getirilen kanal, Urartu hükümdarlarının yeni bir ülke ekonomisi yaratma yolunda attığı en önemli adımlardan biridir446
.
Anadolu ve Dünya su mühendisliğinin bir harikası olan 51 km’lik Menua Sulama Kanalı447, Bilge Umar Hoca’ya göre 80 km uzunluğundaki bu kanal448
aynı zamanda 2800 yıllık ölümsüz bir aşk efsanesini de simgelemektedir. Kanalın çevresinde Kral Menua (M.Ö. 810-786) tarafından eşi Tarira için bugünkü Kadem Bastı mevkiinde yapay teraslar halinde yaptırılan asma bahçeler, Asur kraliçesi Semiramis’in dünyanın yedi harikasından biri sayılan asma bahçeleriyle özdeşleştirilerek efsaneleştirilmiştir. Halk tarafından bir aşk öyküsüyle efsaneleştirilerek Semiramis/Şamran adını alan bu ünlü sulama kanalı449
kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze değin ulaşmıştır. Öyleki yukarıda da dizilerini yazdığım Şamran Kanalı, günümüzde sevilerek söylenen halk türkülerinde bile “Edremit Van’a bakar, içinden Şamran akar” dizeleriyle yaşamaya devam etmektedir450. Bu dizeler bile, halkın sosyal ve ekonomik yaşamında Şamran Kanalı’nın oynamış olduğu can alıcı rolü açık bir şekilde bize göstermektedir.
Van’a 51 km uzaklığındaki Gürpınar Ovası’nda Urartu Krallığı’nın başkentinin bulunduğu Van Ovası’na tatlı su getiren Menua Kanalı aynı zamanda geçtiği yerlerde yapılan tarıma da hayat vermektedir. Ortalama 2,5 m³ su taşıyan Menua Kanalı’nın Van Ovası’na taşımış olduğu su kapasitesi 75 milyon m³’ten fazladır. Menua Kanalı 5000 hektardan fazla araziyi sulamaktadır. Yapıldığı tarihten günümüze kadar 2800 yıldan beri kesintisiz olarak çalışan böylesine ölümsüz bir sulama kanalının benzerine ne Anadolu da ne de Dünya’da rastlanılmıştır451
.
Van Bölgesi’nin en yüksek engebesini oluşturan Başet Dağı’nın (3686 m) batı yönünde bir uzantısı olan kalker kayalıklarının batı eteğinden çıkan kaynak taşıdığı su
445Oktay Belli, ‘‘Urartular’’, s.159.
446Veli Sevin, ‘‘Demir Çağı Urartu Devleti’’, Tarihöncesinden Demir Çağı’na Anadolu’nun Arkeoloji
Atlası, İstanbul, 2011, s.444-446.
447
Oktay Belli, Doğu Anadolu’da Urartu Sulama Kanalları (Urartıan Irrıgatıon Canals In Eastern Anatololıa), s.11.
448
Bilge Umar, Türkiye Halkının İlkçağ Tarihi, İzmir, 1982, s.129.
449Sulama kanalları hakkında geniş bilgi için bkz..; Margaret R. Payne, Urartu Çivi Yazılı Belgeler
Katalogu, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2006.
450
Oktay Belli, Doğu Anadolu’da Urartu Sulama Kanalları (Urartıan Irrıgatıon Canals In Eastern Anatololıa), s.11.
451
Oktay Belli, a.g.m, s.399-400; Oktay Belli, ‘‘Van Bölgesinde Urartu Baraj ve Sulama Sisteminin Araştırılması’’,VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, s.313.
potansiyeli açsından Van Bölgesi’ndeki en büyük su kaynağını oluşturmaktadır. Kaynaktan çıkan saniyede 6-10 m³ arasında değişmektedir. Kaynak Gürpınar İlçesi’nin 6 km güneybatısında bulunmaktadır. Kaynağa en yakın yerleşim merkezi ise 1 km uzaklıktaki Yukarı Kaymaz (Mecingir) Köyü’dür452
.
Başkent Tuşpa’nın başka nedenlerle birlikte, özellikle İşpuini ve Menua’nın askeri başarıları ve buna bağlı olarak kitlelerin yer değiştirmesinden dolayı gerçekleşen kuruluşu veya genişlemesi, Semiramis Kanalı ile bağlantılıdır. Çünkü Van Gölü’nün suyu tuzlu olduğu için kullanılamıyordu. Kıyı da yer alan tarlalara taşmaların etkisi öylesine olumsuzdu ki ancak tatlı su akışı bunu düzenleyebilirdi453
.
Halk tarafından Semiramis (Şamran) kaynağı adı verilen bu kaynağın ilk çıkış yeri Gürpınar ilçesidir. Taşıdığı bu potansiyeli bakımından Van Bölgesi’nin en büyük su kaynağı olan Semiramis (Şamran) Kaynağı, 37-38 m çapındaki bir alandan fışkırarak önce toprak bir kanalın içinde kuzey yönüne sevk edilerek doğudan batı yönüne doğru akan Hoşap Çayı üzerinden bir aşırtma kemeri ile geçirilmiştir. Daha kalkerli bir araziden geçirilen kanal ortalama 3,5-4 m genişliğinde ve 1,5-2 m derinliğindedir. Kanalın büyük bir kısmı kalkerli araziden geçirildiği için 2800 yıl boyunca bozulmadan varlığını korumuştur. Kanal suyunu belirli seviyede akıtabilmek için arazinin elverişli olmayan çukur ve derin vadilerine yüksek destek duvarları örtülmüştür. İri kalker taşlardan örülen destek duvarlarının üst kısımları yıkılmasına karşın, duvarların Gülo Boğazı ve Kadem Bastı mevkilerindeki yüksekliği 7-11 m’ye ulaşmaktadır. Bindirme tekniği ile yapılan duvarlardaki eğim oranı 4-5 m arasındadır454
. Kaynaktan çıktıktan sonra toprağa açılan bir kanalla batı yönüne ayrılan su, Gürpınar Ovası’nın sulanamayan kısmını sulamak amacıyla kullanılmaktadır. Kuzey yönüne doğru bir başka toprak kanalla alınan ve küçük bir dere kadar hızlı akan asıl kaynak suyu ise, kuzeybatı yönüne doğru Van Ovası’na taşınmıştır. Büyük bir hızla akan Menua Kanalı boyunca Osmanlı döneminde 40’tan fazla küçük un değirmeni bulunmaktaymış. Günümüzde ise modern un değirmenlerinin yaygınlaşması yüzünden, değirmen sayısı çok azalmıştır. Urartular döneminde ise, kanal boyunca su gücüyle çalışan değirmenlerin keşfedilip keşfedilmediği şimdilik bilinmemektedir455
.
452
Oktay Belli, a.g.e., s.11.
453
Mirjo Salvini, Urartu Tarihi ve Kültürü, s.138.
454
Oktay Belli, a.g.m, s.400.
455
Kadem Bastı mevkiinde yapay olarak yapılan teraslardaki meyve bahçeleri ve üzüm bağları günümüzde bile Van Bölgesi’nin en güzel mesire yerini oluşturmaktadır. Kadem Bastı’ndaki destek duvarları üzerindeki taşın biri üzerinde bulunan çivi yazıtında:
“Bu bağ Menua’nın eşi Tariria’nındır. Adı Tariria bağıdır’’ 456 .
Ayrıca Menua Kanalı’nın bir başka ilginç özelliği, destek duvarlarına ve kanalın yakın yerlerine toplam 15 adet çivi yazılı inşa yazıtının konulmuş olmasıdır. Urartu yapısında bu kadar çok inşa yazıtına rastlanılmamıştır457. Kanalın geçtiği en yakın kayalıklara yazılan ve kanal duvarları üzerine konulan 15 kitabe Menua Sulama Kanalı’nı bir “yazıt anıtı”na dönüştürmüştür. Bu kadar çok yazıtın bırakılmasın nedenlerinden biri, bir sonsuzluk anıtını oluşturan kanalın ve inşa yazıtlarının tahrip edilerek yok edilmesine karşı alınmış bir önlem olmalıdır. Ne yazık ki yazıtların büyük bir kısmı kaybolmuştur. Yazıtların bir kısmı doğanın etkisiyle tahrip olmuşken, bir kısmı da insanlar tarafından tahrip edilmiştir. Bu durum Kral Menua’nın endişesinde ne kadar haklı olduğunu gösterir. Toplam 15 yazıttan 4 tanesi 16 satırdan oluşmaktadır. Diğer yazıtlar ise daha kısa olup yalnızca kanalı yaptıran Kral Menua’nın adından söz eder458.