Kaynak : https://www.google.com.tr/search?q=Van+kalesi&rlz
M.Ö. 3000 yıllarından beri yerleşildiği bilinen Van Kalesi, Urartu Krallığı döneminde, krallığın başkenti olduktan sonra ehemmiyet kazanır. Antik kent, Urartulara ait birçok anıtsal yapının bulunduğu ‘‘Kale’’ ya da ‘‘Yukarı Şehir’’ ile daha eski dönemlere tarihlenen ‘‘Van Kalesi Höyüğü’’ ya da ‘‘Aşağı Şehir’’ denilen bölümlerinden oluşur42
.
Türkiye’nin en büyük kalelerinden biri olan ‘‘Van Kalesi’’ ve kalenin güneyinde uzanan ‘‘Eski Van Şehri’’, Van İli’nin sınırları dâhilinde olup il merkezinin takriben 5 km batısında yer almaktadır43
.
M.Ö. 9.-6. yüzyıllar arasında Doğu Anadolu, Kafkasya ve Kuzeybatı İran bölgelerinde egemenliğini sürdüren Urartu Krallığı’nın başkentliğini, bugünkü Van Kalesi (eski Tuşpa)’’ yapmıştır44
.
Van Ovası’ndaki Urartu başkenti ‘‘Tuşpa (Van Kalesi)’’, yalnızca Anadolu’nun değil, Eski Doğu Dünyası’nın da en görkemli mimarlık anıtlarından birini
42
Charles A. Burney, The Peoples of the Hills, s.132; Necmi Karul- Sedef Çokay Kepçe (Ed.), Gökyüzünden Arkeolojik Türkiye, Arkeoatlas Yayınevi, İstanbul, 2010, s.117.
43M. Taner Tarhan, ‘‘Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları-1987’’, X. Kazı Sonuçları Toplantısı I, (23-
27 Mayıs), Ankara 1988, s.369.
44Oktay Belli, ‘‘Eskiçağda Anadolu’nun En Görkemli Başkenti Van Kalesi (Tuşpa)’’, V. Uluslararası
Van Gölü Havzası Sempozyumu ( The Fıfth Internatıonal Symposıum Of Van Lake Regıon), İstanbul, 2010, s.3.
oluşturmaktadır45. M.Ö. 9. yüzyıldan itibaren Asur çivi yazılı kaynaklarında Turuşpa, Urartu kaynaklarında da Tuşpa olarak geçer. Tuşpa adının, Urartu tanrıçası Tuşpuea ile bağlantılı olduğu ileri sürülmektedir. Van adı ise, Urartuların kendi öz varlıklarını tanımlamak için kullandıkları ‘‘Biane/Biani’’ terimi ile alakalıdır46
.
Van Kalesi, krallık yönetimin tesis eden ve kurucu krallardan olan I. Sarduri tarafından M.Ö. 835 yılında yaptırılmıştır47. Ayrıca Van Kalesi Höyüğü’ndeki arkeolojik veriler bu kentin geçmişinin iskan tarihi açısından M.Ö.3. binyıllara, Eski Tunç Çağı’na kadar uzandığını göstermektedir48
. Kale, Van Ovası’nda yükselen ve bir doğa harikası olan yalçın ‘‘Van Kayalığı’’ üzerinde kurulmuştur. Doğu-batı doğrultusunda uzanan kaya masifi 1.5 km uzunluğundadır. Eni 70-80 m olup yüksekliği ise 100 m’yi bulmaktadır49. Evliya Çelebi, bu dev kayalığı, ‘‘diz çökmüş deve’’ye benzetir50. Kuzey kesimi güneye kıyasla daha alçaktır ve doğal teraslar halinde uzanmaktadır. Güney kesimi ise oldukça dik bir uçurumla sonuçlanmaktadır. Kuzey kesimin savunma yönünden zayıflığını gidermek amacıyla, derin ve geniş hendekler açılmış ve hendeklerin içi kaynak sularıyla doldurulmuştur. Evliya Çelebi, Van Kalesi’nin eteklerinden çıkan kaynak suyun değirmen çarkını döndürecek düzeyde güçlü olduğunu yazmıştır. Özellikle eteklerinden çıkan kaynak sularının çıkarmış olduğu gizemli gürültü, Eskiçağ’da bu kayalığın kutsal bir nitelik kazanmasına yol açmıştır. Bu yüzden başkente verilmiş Tuşpa adının, yukarı da belirttiğimiz gibi Urartu dininde üçüncü sırada yer alan Tanrıça Tuşpuea ile bağlantılı olduğu anlaşılmaktadır51
. Anadolu Uygarlıklarının önemli bir halkasını oluşturan Urartuların ünlü başkenti Tuşpa (Van) Kalesi Urartu kaya mimarlığının, taş işçiliğinin anıtsal örnekleriyle doludur52.
Eskiçağ’da Urartu başkenti Tuşpa’yı Anadolu ve Eski Doğu dünyasındaki krallıkların başkentlerinden ayıran iki önemli özelliği bulunmaktadır; bunlardan ilki kayalıklar içine oyulan anıtsal kral mezarlarının bulunması, ikincisi de Urartu
45Oktay Belli, ‘‘Eskiçağda Anadolu’nun En Görkemli Başkenti Van Kalesi (Tuşpa)’’, s.3.
46M. Taner Tarhan, ‘‘Tuşpa-Van Kalesi Demirçağ’ın Gizemli Başkentindeki Araştırma ve Kazılar’’,
Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), Ankara, 2000, s.191.
47Abdulkerim Abdulkadiroğlu v.d., Van Kütüğü, Ankara, 1993, s.160.
48M. Taner Tarhan, ‘‘Tuşpa-Van Kalesi Demirçağ’ın Gizemli Başkentindeki Araştırma ve Kazılar’’,
Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), s.191.
49M. Taner Tarhan, ‘‘Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları-1987’’, s.369.
50M. Taner Tarhan, ‘‘Tuşpa-Van Kalesi Demirçağ’ın Gizemli Başkentindeki Araştırma ve Kazılar’’,
s.191; M. Taner Tarhan, ‘‘Tuşpa- Van Kalesi’’, Arkeoatlas- IV, İstanbul, 2005, s. 126.
51Oktay Belli, ‘‘Eskiçağda Anadolu’nun En Görkemli Başkenti Van Kalesi (Tuşpa)’’, s.3-4. 52M. Taner Tarhan, ‘‘Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları-1987’’, s.369.
krallarının mimari ve askeri eylemlerini anlatan çivi yazılarının mezar odalarının çevresine veya çeşitli yerlere yazdırılmış olmasıdır. Bir başka deyişle kral mezar odaları dünyanın en erken ve anıtsal kaya mezarlarını oluşturmaktadır. Ayrıca Tuşpa, Urartu Krallığı’nın anıtsal mezar mimarisini yansıtmasının yanı sıra, Urartu siyasi ve askeri tarihini çivi yazılarıyla anlatan en değerli anıttır. Öyle ki Urartu Krallığı’nın kuruluşundan, M.Ö. 8. yüzyılın ortalarına kadar geçen süre içinde 25’ten fazla uzun yazıtın bulunması, Van Kalesi Kayalığını aynı zamanda bir yazıt anıtına dönüştürmüştür. Hatta çivi yazılarının düzgünlüğü ve fazlalığı, tarihçi ve seyyahları bile hayrete düşürmüştür. Khoroneli Movses, sanki kalemle balmumu üzerine yazar gibi kaya duvarlarının yüzeyine çok sayıda yazı işareti oyulduğunu belirtmektedir. Ünlü Türk gezgini Evliya Çelebi de çivi yazılarını ‘‘hattı ibret-nümanlar’’ diye tanımlamaktadır53
.
Urartu kaya mimarlığının, taş işçiliğinin anıtsal örnekleriyle dolu olan bu kalede tarihin akışı içinde Urartuları takiben bu bölgeye egemen olan muhtelif toplumlar, kendilerine özgü izler bırakmışlardır. M.Ö. 9. yüzyıldan itibaren I. Dünya Savaşı sonuna kadar kesintisiz olarak süregelen 2800 yıllık bir kültür mirasıdır54
.
Tuşpa’nın başkent olabilme koşulları açısından, topoğrafik özellikleri ve sahip olduğu avantajlar, Urartuların yer seçimi açısından yadsınmaz becerilerini sergilemektedir. Van Gölü havzasındaki merkezi Urartu bölgesinin en stratejik noktasındadır. Her yönden gelen ve Van Ovası’na ulaşan tarihi doğal yolların odağındadır. M.Ö. 7. yüzyılda, II. Rusa zamanında yönetim merkezi, Rusahinili’ye (Toprakkale) nakledilir. Ancak başkent Tuşpa hiçbir zaman önemini kaybetmemiş, krallık yıkılana kadar da bütün Urartu Kralları ‘‘Tuşpa’nın Efendisi’’ unvanını övünç duyarak kullanmışlardır. M.Ö. 6. yüzyılın başlarında, İskit ve Med akınları sonucunda Urartu Krallığı’nın yazgısı sona erdiği gibi başkent olarak Tuşpa’nın yazgısı da noktalanır55
.
53Oktay Belli, ‘‘Eskiçağda Anadolu’nun En Görkemli Başkenti Van Kalesi (Tuşpa)’’, s.4. 54M. Taner Tarhan, ‘‘Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları-1987’’, s.369.
55M. Taner Tarhan, ‘‘Tuşpa-Van Kalesi Demirçağ’ın Gizemli Başkentindeki Araştırma ve Kazılar’’,