Pek çok ülkede, medya hakkında kişisel olarak bilinç oluşturmada ve bu bilinci geliştirme doğrultusunda çalışmalar yapılmaktadır. Yapılan çalışmalar içerisinde bireylerin medyaya eleştirel ve sorgulayıcı bir bakış açısıyla yaklaşmasını sağlayacak bir eğitimin gerekliliği yer alır. Çocukların, geleneksel medya araçlarının yanı sıra yeni medya araçlarından da okuryazarlık özelliğini elde ederek yararlanması ve kendi medya ürünlerini vermesini de içeren düşünce, giderek daha da önemli hale gelmiştir (Hasdemir, 2012: 26). Bu eğitim bireyin kendi yolunu aydınlatabilmesi açısından önemlidir, Medya okuryazarlığı, bireyin yaşamı boyunca ihtiyaç duyacağı kod açıcı bir anahtar, koruyucu bir kalkan, gereksiz enformasyonu eleyici bir süzgeç görevi görmektedir (Kalan, 2010: 70). Bu eğitim yoluyla bireyin özdenetim mekanizmasını geliştirerek, medyanın zararlı etkilerinden kendisini korumak için farkındalığın oluşturulması amaçlanır.
56 Günümüz iletişim ortamındaki tehlikelere karşı en önemli güç kuşkusuz medya okuryazarlığı ve eğitimi olmaktadır. Medya okuryazarlığının kazandırdığı farkındalıkla, çocuklar karşılaştıkları medya içeriği hakkında kendi değer yargılarını kullanıp daha derin anlamlara ulaşıp medyadan daha az etkileneceklerdir (Kutoğlu, 2006: 70). Verilen eğitimle var olan tüm medya araçlarının doğru ve etkin şekilde kullanımı sağlanarak, medya yetkini bilinçli bireyler yetiştirmek amaçlanır.
Medya okuryazarlığı eğitiminin amaçları arasında, televizyondaki reklamdan, CD’deki müziğin sözüne, gazete yazısından, bir tişörtün üzerindeki slogana kadar çeşitli biçimde akan medya mesajları karşısında bireylerin farkında ve uyanık olmasını sağlamak yer alır (Treske, 2006: 18). İnceoğlu’na (2006:5) göre medya okuryazarlığı eğimi bireye; fanteziyi gerçekten ayırma yeteneği, medya mesajlarının belirli sonları olan yapılar olduğunu anlaması, medyanın bölgesel/küresel topluluklardaki ekonomik, politik, sosyal ve kültürel rolünü anlaması, insanın kendisinin ve diğerlerinin demokratik haklarını anlaması, uzlaşma veya direniş gibi özellikler katmaktadır.
Medya okuryazarlığı yaklaşımı, aynı zamanda genç insanlar arasında madde bağımlılığını engelleme ve sağlığı desteklemek için oluşturulan programlar içerisinde artarak kullanılmaya başlanmıştır (Kubey, 2002:4). Metalaştırılmış sağlık anlayışının bize yansıtıldığı medyada söz konusu yaşam biçimlerini destekleyen, manipüle eden mesajlar televizyon dizilerinde, reklamlarda, sponsorluk faaliyetlerinde, organizasyonlarda, sinema filmlerinde, ürün ambalajlarında, haber bültenlerinde, afişlerde, internette vs. karşımıza çıkarak günlük yaşamımız içerisinde yer almaktadır. Medya okuryazarlığının bireyin sağlık bilinci üzerinde de etkisi olduğuna değinen Çınarlı ve Yılmaz (2006:160-161) düşük medya okuryazarlığı düzeyinin düşük sağlık bilincine işaret ettiğine ve bireylerin sağlıksız davranışta (şiddet, gereksiz ve zararlı tüketim alışkanlıkları ) bulunma olasılıklarının attığına dikkat çekmektedir.
Sağlıklı bir birey için doğru, güvenilir ve kullanılabilir sağlık enformasyonunun sunulduğu sorumlu medya anlayışı önemlidir. Bireyler, medyayı
57 doğru okuyabildikleri oranda sağlıkları ile ilgili doğru kararlar verebilirler. Bu gerekçeyle muhabir ve editörlerin bilgilendirme işleviyle hareket etmeleri gerekmektedir (Çınarlı ve Yılmaz, 2006: 164). Aufderheide medya okuryazarlığı eğitimi yoluyla, bilgili vatandaş olmak, sosyal olaylara kayıtsız kalmamak, estetik duyguya sahip olmak, öz saygı ve tüketici olarak haklarına sahip çıkmak gibi konulara ilişkin de yeterlik geliştirilebileceğine dikkat çekmektedir (Aktaran: Gömleksiz vd., 2012: 45).
Sağlıklı bilgilerle, nitelikli biçimde eğitilmesinin yanı sıra, seçme ve ayırt etme bilincinin kazandırılması da önemlidir (Sadriu, 2009: 1). Uluslararası Sinema ve TV Konseyi 1979’da düzenlediği uluslararası uzmanlar toplantısında medya eğitimi şöyle ifade edilmiştir: Verilen medya eğitiminin amacı tarihte ve her alanda medyanın toplumdaki yerini, sosyal etkilerini, araştırmak bu etkinin farkına varmak ve değerlendirmektir (Topuz, 2006: 2-5).
Uzmanlar, haber içeriğini olduğu gibi kabul etmeyen, soru soran ve sorgulayan, gerektiğinde tavır alan vatandaş profilini ve bu doğrultuda medya okuryazarlığı kavramını tartışmaya başlamıştır (Günalp, 2006: 73). Çakmak (2013:218) çocukların, farklı amaçlar doğrultusunda hazırlanmış çeşitli metinleri çözümleyerek değerlendirmeleri ve bu sayede de her türlü istismarın önünün kesilmesinin amaçlandığına dikkat çekmiştir.
Böyle bir eğitim; tek bir amaç doğrultusunda hareket etmez, birden çok becerinin kazanılmasını isteyen anlayışı benimser. İnceoğlu’na göre medya okuryazarlığının hedefleri:
“Demokrasi, yurttaşlık bilinci ve siyasal katılımı teşvik etme, Irk, sınıf ve toplumsal cinsiyet ayrımcılığını asgariye indirme, Uyuşturucu kullanımı-şiddeti önleme,
Eğitim düzeyini iyileştirmedir.”
Medyatik iletilerin, yazıların veya maillerin eleştirel olarak ele alındığında ortaya çıkabilecek soruları keşfetmek medya okuryazarlığının amacını kavrama
58 açısından önemlidir. Bunlar; ileri düşünce becerilerini geliştirici problemler sunar. Anahtar içeriklerin nasıl belirleneceği, farklı fikirler arasında bağlantı kurmayı, yerinde sorular sormayı, göz yanılgılarını, aldatmacaları ortaya çıkarmayı ve çözüm bulmayı kapsamaktadır. Bu beceriler zihinsel sorgulamanın temelini oluşturan gerçek bilgiden ziyade, demokratik toplumda ve ortak ekonomide tüm vatandaşların aktif olması açısından gereklidir (Kartal, 2007: 39). Medya okuryazarlığının diğer bir amacı da; bireyin çeşitli yönlerini geliştirmektir. Eğer bireyler yeteri kadar tecrübe elde ederse, toplumda büyük oranda bu tecrübelerden faydalanacaktır ve bireysel değişimin toplumsal hayata etkisi net şekilde ortaya çıkacaktır (Potter, 2004:37).
Hobbs (2004:129) bazı eğitimcilerin gözündeki medya okuryazarlığı anlayışını açıklamıştır: Devlet okullarındaki katı kurumsal uygulamaları değiştirmek, okullarda ticari sponsorluk gerçekleşen medya kullanımını durdurmak ve medya sahipliği ile ilgili olarak yayın ve kablo değişiklikleri yapmak gibi bir dizi ilerlemeci politik amacı gerçekleştirmeye hizmet edebileceğini düşünmüşlerdir. Ancak, bazı eğitimciler, bu alandaki uygulamaların öğrencilerin ırkçılık, cinsiyetçilik ve şiddete ilişkin tutumlarındaki toplumsal değişimleri hızlandırma aracı olarak kullanmayı amaçlayabilmektedirler.
Geçmişten geleceğe bilgi kaynakları ve hizmetleriyle bütünleşen medya okuryazarlığı doğru, bilinçli, etkin ve verimli bilgi kullanımını herkese öğreterek, yaşama ve geleceğe ne aradığını bilerek umutla bakmayı kolaylaştıracaktır (Önal, 2007: 354). Çakmak (2013:216) verilen eğitimle çocuğun, ister okulda derste okuduğu bir hikaye olsun; ister otobüs durağında okuduğu bir afiş olsun; isterse izlediği bir video klip olsun tüm bu bilgi içeriklerini eleştirel bir bakış açısıyla analiz edip değerlendirebilmesinin amaçlandığına işaret etmiştir.
Medya okuryazarlığı, farklı disiplinlerin konusu olduğu gibi, farklı kesimlere yönelik olarak hazırlanan, bir başka deyişle, verili bir toplum içinde farklı kesimlere veya toplumun bütününe medya okuryazarı olma yeteneği kazandırmayı amaçlayan çalışmaların da ana temalarından biridir (Hasdemir ve Demirel, 2012: 178).
59 Açıklamadan da anlaşılacağı üzere hedef kitlesi sadece çocuklar değil, toplumun her kesiminden insanı kapsar.
ECML (European Centre for Media Literacy)’e göre medya okuryazarlığı eğitimiyle şunlar amaçlanmalıdır:
“Medyanın fikir, bilgi ve haberi bir başkasının bakış açısıyla nakletmek amacıyla kurulduğunu anlamak,
Duygusal etki oluşturmak için özel tekniklerin kullanıldığını anlamak, Bu tekniklerin, amaçladıkları ve doğurdukları etkilerin ayırdına varmak, Medyanın bazı kişilerin yararına çalıştığını, bazılarını ise dışladığını
anlamak,
Medyadan kimin yararlandığı, kimin neden dışlandığı sorularını sormak ve cevabını bulmak,
Alternatif bilgi ve eğlence kaynakları aramak, Medyayı kendi yararı ve zevki için kullanmak, Edilgen olmak yerine aktif olmak,
Yeni öğrenme kültürü dijital okuryazarlığa hazırlanmak” (http://ecml.pc.unicatt.it/).
Medya okuryazarlığı dersi amaçları arasında ayrıca:
“Öğretmen ve öğrencilerin hayata daha geniş bir perspektiften bakmalarını sağlamak
Medya kapsamındaki bilgi kaynaklarını doğru kullanmayı öğreterek okul ve yaşamı birbirleriyle bütünleştirmek
Kullanıcıların düşünce ve bilgi üreten kişiler olarak yetişmesini sağlamak Bireyleri asılsız ve tutarsız bilgi kirliliğinden korumak
Medya kapsamındaki bilgi kaynaklarını özellikleriyle tanımak Medyanın gerçeğe ilişkin bilgiyi ne kadar kapsadığını incelemek
Aşk, nefret, mutluluk gibi duyguları nasıl aktarılması gerektiğini anlatmak Edinilen bilgilere karşı uygulamalar oluşturmak yer almaktadır
60 Şahin’in (2011: 211) de belirttiği gibi; temel amaç bireyi, belli kanıtlara dayanarak medyayı kendi başına değerlendirebilme donanımına sahip olmasını sağlamaktır. Bu amaca yönelik olarak öğrencilerin cesaretlenmesi istenir. Ancak medya eğitimi medyayı iyi ya da kötü olarak yargılamayı amaçlamaz. Binark ve Bek’e (2010: 18) göre medya okuryazarlığının amacı; yurttaşın toplumsal, kültürel, siyasal ve ekonomik alanlarda etkin aktör olarak her türlü karar mekanizmasında yer almasını, aldığı kararların da sorumluluğunu üstlenmesini ve sorumluluk etiği geliştirmesini desteklemektedir.
Bireylerden ve çocuklardan hem medyayla ilişkilerinde hem de gündelik yaşamlarının diğer alanlarında kendi üzerlerinde uygulanan iktidarı görünür kılacak bir farkındalık seviyesine ulaşmış olmaları istenir (Çetinkaya, 2008: 64). Eleştirel, sorgulayıcı, bilinçli, yaratıcı ve seçici yaklaşım sayesinde medyaya yönelik doğru soruların sorulması ve doğru cevapların alınmasına yönelik bir yetenek gereklidir.
Uzun vadeli bir bilinçlendirme projesi olan medya okuryazarlığı eğitiminin ne istediğini bilen, medyaya yönelik talep oluşturabilen, bilinçli izleyici oluşturulmasında önemli bir rolü bulunmaktadır (Çetinkaya, 2008: 1). Medya okuryazarlığı hem bağımsız medya yaratmak hem de her medyanın gücünü ve sınırlarını anlamada kolaylık sağlayarak insanların usta birer medya iletisi yaratıcısı ve üreticisi olabilmelerini amaçlamaktadır (Taşkıran, 2007: 91).
Sıradan medya tüketicisinin katılımını öngören bir süreç olmanın yanı sıra bu süreçteki tüm aşamaların (erişim, analiz, değerlendirme, yaratım ve iletim) gerçekleşmesini amaçlamaktadır. Ancak bu beklentilerinin tamamının günlük yaşamda hayata geçirilmesi çokta kolay olmayacaktır. Örneğin, mesaj üretim sürecine dahil olmak, bunu medyaya iletip yayınlanmasını sağlamak kolay değildir (Arar, 2006: 140).
Türkiye’de Milli Eğitim Bakanlığının onayı ile ilköğretim okullarına sunulan medya okuryazarlığı projesinin genel amaçları şu alt başlıklarla sınırlandırılmıştır (http://www.rtuk.org.tr):
61 Medya okuryazarlığı dersi öğrencilerin, medyayı ve medya ürünlerini akıl süzgecinden geçirmenin ve bilinçli bir izleyici olmanın önemini vurgulamaktadır.
Öğrenciler medya mesajlarının kim tarafından ve hangi amaçla kurgulanarak kendilerine ulaştığını değerlendirebilecek konuma gelmeleri oldukça önem taşımaktadır.
Öğrenciler medya ürünlerinin büyük bir dikkatle oluşturulmuş planlı projeler olduğunun bilincinde, mesajların çözümlenmesi ve öğrencilerin daha dikkatli ve bilinçli medya tüketicileri olabilmeleri sağlanmaktadır. Öğrenciler medya içerikleri hakkında sorgulama bilinci kazanmalı, mesajları
olumlu ve olumsuz olarak ayırt edebilmeli ve yargıları/önyargıları gerektiğinde eleştirel bir bakışla değerlendirebilmelerini gerektirmektedir. Medya kuruluşlarının ticari bir faaliyet yürüttüğü ve bu işin öncelikle
ekonomik kaygılarla yapıldığının öğrenciler tarafından anlaşılması gerekmektedir.
Medyadan gelen mesajları, öğrencilerin kendi aralarında ve mümkün olduğu kadar da aileleri ile tartışabilmeleri ve kendileri için ne anlam ifade ettiğini konuşabilmeleri ve paylaşabilmeleri açısında önem taşımaktadır.
Ses ve görüntü efektlerinin, çok boyutlu görüntülerin, müziğin ve kamera hareketlerinin medyanın insanlar üzerinde oluşturduğu etkiyi artırmak için kullanıldığını, gerçeğin dışındaki birçok görüntüye de yer verildiği konusunda, öğrenciler bilinçlendirilmeleri gerekmektedir.
Çocuklar, basit anlatımıyla; bir televizyon programının, radyo programının, gazete sayfasının hazırlanma aşamaları hakkında bilgi sahibi olabilmeleri gerekmektedir.