Me•rutiyetin •lan•n•n Bitlis’teki Etkileri

23 Temmuz 1908’de Me•rutiyetin ilan edildi•i haberi bütün Anadolu’ya duyuruldu. •ttihat ve Terakki Cemiyeti bu hareketi askeri bir hareket olmaktan ç•kar•p bir halk hareketi haline dönü•türmek için yo•un bir çaba harcad•. Sokak gösterileri ve kutlamalarla halk•n meydanlar• doldurmas•, Türkler, Ermeniler ve bütün di•er unsurlar•n karde•, özgür ve e•it oldu•u vurgusu bu gösterilerde s•k s•k tekrarland•. Mark Sykes’tanThe Times Editörüne 22 Temmuz 1908’de gönderilen bir telgrafta, “Unrest •n Turkey” ba•l••• alt•nda, Türkiye’de Müslümanlar ve gayrimüslimler aras•nda bir rahats•zl•••n oldu•u Bitlis’te de bu durumun hüküm sürdü•ü belirtiliyordu. ²³⁶ Yine The Times’•n 12 A•ustos 1908’deki say•s•nda “Turkey Abdulhamid and the Committee” ba•l•••nda •stanbul sorumlusundan al•nan 11 A•ustos tarihli yaz•da, Bitlis d•••ndaki vilayetlerden gelen haberlerin memnuniyet

paras•n• talep etti. (30 Mart 1909).( BOA. BEO. 3525/264334.) Trabzon Valisi Arifi Pa•a bu e•yalar•n hapishaneye teslim edildi•ine dair bir kay•t bulunmad•••n• bildirdi (22 Nisan 1909). (BOA. DH. MKT. 2806/49).

234 •smail Eyyüpo•lu, Osmanl•’dan Cumhuriyete Bir •ttihatç•: Kaz•m Yurdalan, Erzurum, 2009, ss. 42-45.

235Kudret Emiro•lu, Anadolu’da Devrim Günleri, s. 207.

verici oldu•u, burada Kürt e•k•yalar•n ya•ma hareketlerinin devam etti•i belirtiliyordu.²³⁷

Bütün Osmanl• ülkesini memnun eden anayasal geli•meler Bitlis’te de akis buldu. •lk olarak resmi makamlar Saray ba•ta olmak üzere •stanbul’a telgraflar çekerek Me•rutiyetin ilan•ndan duyduklar• memnuniyeti dile getirdiler. Kanun-• Esasinin ilan•, Meclis-i Mebusan’•n aç•lmas•, 31 Mart Hadisesi ve sonuçlar• bu telgraflar•n ana konular• oldu. Elimizdeki kay•tlara göre Bitlis’ten bu süreçte !stanbul’a çekilen telgraflar• •u •ekilde verebiliriz:

6 A•ustos 1908’de Meclis-i Mebusan'•n içtima•na müsaade edilmesinden dolay• Bitlis’ten Saray’a te•ekkür telgraf• gönderildi.²³⁸

9 A•ustos 1908’de Kanun-i Esasi'den dolay• Bitlis’ten yine Saray’a te•ekkür telgraf• gönderildi.²³⁹

24 A•ustos 1908’de Bitlis ahalisi Kanun-• Esasi'nin yeniden tatbike konmas•ndan dolay• Saray’a müte•ekkir olduklar• ile ilgili bir telgraf çektiler.²⁴⁰

18 Aral•k 1908’de Bitlis Valisi Re•it Bey, Meclis'in aç•lmas• dolay•s•yla Sultan Abdülhamid'i tebrik etti.241

Bitlis Belediye Reisi ve •ehir heyeti, Bitlis Valisi, Bitlis •ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi ve Bitlis Kumandan• Kaymakam Said taraf•ndan Meclis-i Mebusan’a ayr• ayr• çekilen telgraflarla aç•l•• tebrik edilmi•, çal••malar için dualar edildi•i bildirilmi•tir.²⁴²

Me•rutiyetin tehlikeye girdi•i, !stanbul’da olaylar•n ç•kt••• haberi Bitlis’e ula••nca, Bitlis !ttihat ve Terakki Cemiyeti Reisi Osman Naci ve Bitlis Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti Reisi Abdülbaki 17 Nisan 1909’da Meclis-i Mebusan’a bir telgraf çekerek, Me•rutiyet aleyhine yap•lacak en ufak bir hareketin birlikte bo•ulaca••n•, bu u•urda her türlü fedakârl•••n yap•laca•• ile ilgili olarak memleket ahalisinin

237The Times 12 August 1908, Issue: 38723.

238 BOA. Y.A.HUS. 524/35.

239 BOA. Y.A.HUS. 524/60.

240 BOA. Y.A.HUS. 524/104.

241 BOA. Y.EE. 71/86.

yemin etti•ini bildiriyorlard•.²⁴³1909 y•l•nda 31 Mart hadisesi Do•u Anadolu’da farkl• etkiler meydana getirdi. Diyarbak•r’da Kürtler aç•kça !eriat ilan ettiler, Erzurum’da halk isyan etti, bask•larla isyanlar engellendi. Yeni sultan•n tahta geçmesi üzerine Bitlis, Siirt, Mu• ve di•er kom•u •ehirlerde •eyhler yeni rejime muhalefet ettiler, idarecilerin sürekli de•i•tirilmesi bölgede huzursuzluk meydana getiriyordu. Me•rutiyet döneminde bölgede idari aç•dan en önemli problem eski memurlar•n yerini alacak yeni memurlar bulmakt•, bu durum halk• rahats•z ediyordu.²⁴⁴

Yine bu günlerde #stanbul’daki olaylarda Ç•ra•an Saray•n•n yanmas• ile ilgili olarak Bitlis •ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi, Bitlis Valisi Hüsnü Bey, Mu• •ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi, Mu• Belediye Reisi ve Mu• Ta•naksütyun Cemiyeti taraf•ndan Meclis-i Mebusan’a taziye telgraflar• çekildi.²⁴⁵

Bitlis Valisi Hüsnü Bey, 10 Ekim 1908’de Dahiliye Nezareti’ne gönderdi•i telgrafta, Bitlis'te Me!rutiyet'in ilan•ndan sonra halk aras•nda herhangi bir !ikâyet olmad•••n• ve emniyeti ihlal eder bir hal görülmedi•ini bildiriyordu.246

1909 y•l• #ubat ay•nda Sadrazam Kamil Pa•a’ya Meclis-i Mebusanda bulunan baz• mebuslar adem-i itimat beyan etmi•lerdi. Bu mebuslar aras•nda Bitlis Vilayeti mebuslar•ndanGenç Mebusu Mehmed Emin Efendi, Mu• mebuslar• Feyzi Efendi, Hac• •lyas Efendi, Keygam Efendi ve Siirt Mebusu Abdurrezzak Efendi de vard•.247

Meclis’teki bu geli!meler Bitlis halk•n• da etkilemi! olacak ki Dahiliye Nezareti 19 Nisan 1909’da Bitlis Valili•ine bir telgraf çekerek hükümete itimats•zl•kla ilgili olarak çekilen telgraflardaki bilgilerin do•ru olup olmad•••n•n ara•t•r•lmas•n• istiyordu.²⁴⁸ 7 Kas•m 1908 tarihli TheTimes’de“Ermeniler "çin Toprak” ba•l•kl•

243 Telgraf•n metni •u •eklideydi: Meclis-i Mebusan’a Bitlis, 4 Nisan 1325

Âlemi "slâmiyetin esas•, k•vam ve iftihar• olan •eriat• Garrayi Ahmediyye ahkâm•ma muvaf•k olarak tebeddülat• cedide-i me•rutiyeti idareye nail olagelen umum ahâli"slâmiye Sadareti Uzmâ ve Meclisi Mebusan Kiram•n 2 Nisan 1325’te vâki olan tebligat•na arz• te•ekkürat ederiz.

Ahkâm• •er'iye ve me•rutiyet-i me•rua aleyhinde havene-i din ve millet taraf•ndan vukua getirilecek en ufak bir hareket, umum muvahhidin ve Millet-i Osmaniyenin hayat•na suikast demek olup, buna kar•• ifnay• vücuda yeniden ahd ü misak eyledi•i, ahali-i memleket nam•na arz olunur ferman.

"ttihat ve Terakki Cemiyeti "dare Reisi Osman Naci, Bitlis Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti Reisi Abdülbaki” (MMZC. D:I, cilt. 3, (5 Nisan 1325), i:58, s. 73).

244Brtish Public Record Office Foreign Office (F. O.) 424-250/9511, s. 43.

245 MMZC. D:I, C. 1, (9 Kanun-•sani 1325), i:28, s. 576.

246 BOA. DH. •FR. 406/106.

247 MMZC. D:I, C. 1, (13 •ubat 1325), i:27.

haberde, Sadrazam Kamil Pa•a’n•n Ermeni delegasyonu ile görü•erek Ermenilerin ellerinden al•nan topraklar•n•n geri verilece•ini vaad etti•i belirtiliyordu. Bitlis’te Kürtlere ve Ermenilere sald•ranHizanl•Seyyid Ali’nin yakalanmas•, yeni rejimin Ermeni unsurunu korumas• için iyi bir göstergesi olacakt•. ²⁴⁹

Me•rutiyetin ilan• gününün resmi bayram ilan edilmesi üzerine Bitlis’te her 23 Temmuz’da kutlamalar yap•lm••t•r. Vilayet bu kutlamalar•n bütün kazalarda yap•lmas•n• istemi• ancak maddi imkâns•zl•klardan yak•nm••t•r. 6 Mart 1909’da Dahiliye Nezareti’ne gönderdi•i bir telgrafta vali, paras• olmayan birimlerin durumunu sormu•, “Milli bayram•n kutlanmas• s•ras•nda belediyesi olmayan veya varidat• bulunmayan mahallerde icra edilecek kutlama törenlerinin masraflar•n•n Bitlis vilayetinde vilayet merkezi ile varidat• müsait mülhakat belediyeleri taraf•ndan kar••lanmas•” cevab•n• alm••t•r.²⁵⁰ Bitlis’te hürriyet •ehitleri için toplanan yard•m paralar•n•n hürriyet •ehitlerine rahmete vesile olacak mahallerde harcanmak üzere kabulü istenmi•tir. Dahiliye Nezareti Siirt mutasarr•fl•••na gönderdi•i cevapta, toplanacak yard•m•n !ehremaneti’nde kurulmu• özel komisyona gönderilmesini istemi•tir.251

1912 y•l• ba••nda Meclis-i Mebusan’•n feshedilerek seçimlerin yap•lmas• karar• Bitlis Valisinin Dahiliye Nezareti’ne çekti•i telgrafa göre, halk taraf•ndan iyi bir •ekilde kar••lanm••t•r.²⁵² Oysa Bitlisliler 6 May•s 1911 tarihli Meclis-i Mebusan Riyasetine çektikleri Bitlis Belediye Reisi Abdullah, Bitlis Müntehib-i Sanileri Nakib-ül E•raf, Molla Süleyman, Salih, •smail, •brahim, Dervi•, Abdülmecid, Abdülaziz, Nadir, Süleyman, Farisi, •brahim, Musih, Dikran, Haçik, Melkon, Moses imzal•, a•a••daki telgrafla Me•rutiyetle bekledikleri saadete eri•emediklerini ifade ediyorlard•:

“Bismillahirrahmanirrahim. Bir idare-i müstebideninbargiran-i itisaf• alt•nda ezilen mahvolmak derecesine gelen devr ve milletimizin iade-i s•hhat ve hayat• çarelerini bütün Osmanl•l•••n timsali zî iktidar ve hamiyyet •iar• bildi•imiz heyet-i muhtereme-i mebusandan beklemekteymuhtereme-iz. Enzar-• ümmuhtereme-idmuhtereme-immuhtereme-iz o meclmuhtereme-is-muhtereme-i muhterem ve muallaya matuftur. Hâlbuki meclisin üç saatlik güzerean hayat• vatan-• muazzezimizin

249The Times 7 November 1908, Issue: 38798.

250 BOA. DH. MKT. 2914/53.

251 BOA. DH. MKT.2813/54.

yaralar•n• tedavi edecek gayretler Osmanl•l•••n bir kitle-i müttehide halinde terakki ve teâlisine medar olacak himmetlerine bedel nifar•ikak ile hizmet-i milliye-i Osmaniyemizi tefrikaya dü•ürmek memleketimizin müstenid oldu•u inki•af ve terakkisine mani olmak suretinde tecelli etti. Bu hali bütün mllet nefretle görür ve kemal-i •iddetle protesto eder bu hissi ve hareket vazifelerini vicdan dairesinde çal••an mebuslara de!il her hangi f•rkadan olursa olsun hal ve kaliyle mecliste tefrika vücuda getirerek bir tak•m ihtirasat-• •ahsiyeyetabiyetle ba•kalar•n•n i• görmelerine mani olan mebuslara aiddir. Binaenaleyh istihsal eyledi!i me•rutiyet-i mübecceleninbah• ve temin eyledi!i hukuku ve hürriyet dairesinde gaye-i tekemmülü ve tealiye do!ru ilerlemek emel-i kat’isinde millet memleketin bütün muhtaç oldu!u birçok kanun layihalar• meydanda dururken mebuslar•n k•yettear vakitlerini tefrikay• bâdi olacak sözlerle niza’lar ile iza’e etmelerine hiçbir zaman raz• olmaz ve bunun ilk defa olarak enzar-• a’yara ve intibaha arz eyleriz.253

Bu telgraflar Bitlis’te bulunan sivil toplum örgütlerinin ve resmi makamlar•n $stanbul’daki geli•meleri yak"ndan takip ettiklerini ve bu olaylara kay"ts"z kalmad"klar"n" gösteriyordu. Örgütler ve resmi makamlar Me•rutiyet taraftar" bir duru• sergileyerek yeni rejimin arkas"nda olduklar"n" bildiriyorlard". Bölgede bütün liderlerin ve etnik gruplar"n ayn" dü•üncede olmad"klar" k"sa süre sonra ortaya ç"kmaya ba•lad". Çünkü Bitlis’te halledilmesi gereken birçok problem vard" ve her grubun Me•rutiyetten beklentileri farkl"yd".

Bölgede asayi•sizlikle do!rudan ilgili oldu!u için ön plana ç"kan konu siyasi suçlular"n, g"yaben mahkûm edilmi• olanlar"n, firarilerin af talepleriydi. Me•rutiyetin ilan" üzerine ç"kar"lan genel af üzerine bölgede önemli bir hareketlilik ya•and". Bu aff"n Ermeni komitelerini de ihtiva etmesi kar"•"kl"!"n temel sebeplerinden oldu. Me•rutiyetin ilan"ndan sonra Bitlis ve çevresinde af uygulamalar" gerçekle•tirildi. Ço!u Ermeni olan siyasi tutuklular serbest b"rak"ld". Ayr"ca Me•rutiyete güvenen bir tak"m g"yabi mahkûmlar da gelerek hükümete teslim oldular. Bitlis Kasabas"yla Çukur, Simek, Hizan ve Mutki kazalar" ahalisinden ve Azimetkah a•iretinden 36 g"yaben mahkûm aman arz ederek ellerinde bulunan 13 tüfe!i teslim etmi•lerdi.²⁵⁴ Bitlis ve Huyut ahalisinden g"yaben mahkûm 24 ki•i, Bitlis’te g"yabi mahkûmlardan

253 TBMM Ar•ivi. 1326 Dosyas", Belge No: 324-325.

110 •ah•s aman ile hükümete dehalet etmi•lerdi.²⁵⁵ Bundan on gün sonra Bitlis vilayeti ahalisinden 24 silahl• aman dileyerek teslim olmu•lard•r.²⁵⁶

G•yaben mahkûm olarak firarda bulunan a•iret mensuplar• Me•rutiyetin ilan•ndan sonra vilayet merkezine gelerek aflar•n• talep ettiler. !ura-y• Devlet bu durumu de•erlendirmi•, “Kürdistan havalisinde emniyet ve asayi•in gerçekle•mesini sa•lamak için g•yaben mahkûm olup daha sonra hükümete dehalet ve istiman edenlerin hukuk-• •ahsiye davalar• baki kalmak ve yeniden bir cürüm ika ettikleri surette ceraim-i sab•kas• nazar-• dikkate al•narak bilmuhakeme verilecek hükümle haklar•nda muamele-i kanuniye ifa olunmak üzere aflar•”na karar verilmi•tir. Bitlis Valisi Re•it Bey, 27 Aral•k1908- 9 Ocak 1909 tarihleri aras•nda kendisine af için müracaat eden a•iretleri •u •ekilde veriyordu:

Eruh Kazas• Zeylan A•ireti Reisi Mehmet Resül, Garzan, !irvan a•iretlerinden 119 ki•i, Batvan A•ireti Reisi Mehmed ve 117 efrad•, Hesnanl• A•ireti Reisi Kaymakam Fethullah Bey ve a•ireti, Pervari ve Eruh a•iretlerinden doksan dokuz •ah•s. Ayr•ca Garzan, Pervari ve !irvan a•iretlerinden olup eski idareden dolay• birbirlerine dü•man olan a•iretler bar••t•r•lm••t•r.257 Üç buçuk sene hapse mahkûm edilen Çerkez E•ref ile öldürme ve yaralama suçundan tutuklu olan Çerkez Allahverdi’nin Bitlis hapishanesinden serbest b•rak•lmas• Sadaretten istendi, ²⁵⁸ ancak bu istek reddedilmi•tir. Yine a•iretler aras•nda meydana gelen bir olaydan dolay• 1907 y•l•nda

255Tanin 25 Kanun-•sani 1324/7 !ubat 1909, No: 187.

256Tanin 4 !ubat 1324/17 !ubat 1909, No: 197. Bitlis’te tutuklu olan mahkûmlar•n 18 Ocak 1909’da Sadarete gönderdikleri telgraflardan birisi •• •ekildedir:

TelgrafnâmeMahrec merkezi: Bitlis Târîhi: 5 Kânûn-• sânî sene 1324 Atebe-i ulyâyatakdîm olunmak üzreSadâret-i Uzmâ'ya

Me•rûtiyet'ini‘lân•yla beraber cerâim-i siyâsiye ve ef‘âl-i mürettebeden mahkûm, müttehem ve maznûn olanlar tasdîkanafv-• umûmîye mazhar oldular. Bu def‘amahkûmîng•yâb•nda gerek hükûmete arz-i istîmân etmi• ve gerek nefsini teslîmetmekde bulunmu• olan e•hâs da o •erefe nâil oldular. Bâ-husûs bütün Ermeni milleti müstefîd olarak lekesiz bir mevki‘-i heyecânihrâzetdiler. Demek ki Osmanl• milletinin sa‘âdet-i âtiyesi kat‘iyyen te’mîn edilmi• iken cihân-• insâniyeti sarsacak sûretdevâki‘ olan bir musâlaha-i umûmeden bizim gibi bî-çârelerin mahrumiyeti revâ m•d•r. Bir pederin umûm evlâd•na siyânen •efkat kavâ‘id-i insâniye ve külliye îcâb•ndand•r. !imdiye kadar görülmeyen bir ink•lâb•n ma‘nenhakîkîsine bizim de vukûf-• tâmmemiz îcâb eder. Biz mahbûshânede bulunanlar k•smen o mahkûmîn-i g•yâbiyeden ve bir de her hâl ve mu‘âmelesine müttehiden itiraz edilen devr-i istibdâd•n isnâdât ve seyyiât• yüzünden birer iftirâ ile ma‘rûz-• ahvâlden dolay• ittihâm edilerek muhâkeme-i vicâhiyeleri der-destle hân-mân• mahv olmu• k•smen de zamân-• mâziyede dûçâr-• felâket olarak vicâhen mahkûm bulunmu• tak•m•ndan binâen-aleyh cerâim-i siyâsiye ve ef‘âl-i mürettebeden ve silah-perest •ekâvet olarak hükûmete nefislerini teslîm etmekde olan e•hâs•n mazhar-• âlî olmalar•na ve maksad-• umûmî efkâr-• umûmiyeyi tevhîd ve ink•lâb-• cedîdeden herkesin cidden müstefîd olmalar• noktas•na ma‘tûf bulunmas•na nazaran bizim de afv ve tahliyemize müsâ‘ade buyurularak hakk ve adâletin bi-hakk•n muhâfazas•na ve •ân-• ink•lâb•n i‘la ve idâmesi istirham•na cüret eyleriz, fermân.

Mevkûfîn nâm•na Davud, Bitlis mahkûmîni nâm•na Ahmed” (BOA. DH. MKT. 2718/42).

257 BOA. DH. MKT. 2705/30.

tutuklanm•• olan Mutki’nin Tarlan A•ireti Reisi Hasan ve arkada•• Saadeddin de 12 •ubat 1909’da af talebinde bulunarak devlete dehalet ettiklerini ifade etmi•ler, Bitlis Vali Vekili Naib Esad Efendi bu tutuklaman•n Me•rutiyetin ilan•ndan sonra oldu•unu ifade ederek genel aff•n bu gibileri kapsay•p kapsamayaca••n• sormu•tur.²⁵⁹ Mahkûmlar•n talepleri reddedilmi•tir.

Hamidiye Alaylar• ümeras• ve a•iret reisleri aleyhinde öteden beri devam eden ceza davalar•n•n bu s•rada her tarafta takibine ba•lanm••t•. Bir fenal•k ç•kmas• ihtimaline binaen Erzurum ve Bitlis vilayetlerinde oldu•u gibi Van’dan da çekilen telgraflarla bunlar•n umumi aftan faydalanmalar• talep edildi. Van valisi bu taleplere verdi•i cevapta, bu ümera ve rüesa ile halk aras•ndaki davalar•n siyasi olmad•••n•, ihtilaflar•n idareten halledilemeyece•ini, Erzurum ve Bitlis vilayetlerinde asker firarlar• ile g•yabi mahkûmlardan baz•lar•n•n genel afla affedildi•ini, ancak bu a•iret reislerinin affedilmemesinin Müslümanlar aras•nda kalp k•r•kl•klar•na sebep oldu•unu bildiriyordu. Dahiliye Nezareti bu durumu 18 Nisan’da Sadarete iletti ve cevap istedi. 260 Al•nan cevap •ahsi davalar•n Me•rutiyetin af uygulamalar• d•••nda oldu•u yönündeydi. Bu durum a•iret reislerinin Me•ruti idareye bak••lar•n• olumsuz etkiledi ve al•nan kararlar•n uygulanamamas•na, ma•durlar•n özellikle Ermenilerin idare aleyhine propaganda yapmas•na sebep oldu.

Af kanunundan yararlanmak için 1909 y•l• •ubat ortas•na kadar resmi kurumlara müracaat gerekiyordu. Bu tarihe kadar Bitlis Valili•ine müracaat etmeyen fakat bundan istifade etmek isteyenler için Dahiliye Nezareti on be• gün daha müsaade etmi•ti.261 Bitlis Valili•i genel aff•n ilan•ndan sonra Ermeni komitecilerinin bu af kapsam•nda olup olmad•••n• nezarete sormu•, verilen cevapta ki•i haklar•na sald•rmam•• olanlar•n aftan faydalanaca•• cevab•n• alm••t•r (29 Ekim 1908).262 Di•er yandan "ngiliz Büyükelçili•ine göre, 30 Mart 1910’da Hizan’l• •eyh Seyyid Ali Bitlis’teki temyiz mahkemesinin uydurma bir oturumundan sonra Ayan üyesi Abdulkadir ve di•er nüfuslu ki•ilerin araya girmesiyle aklanm•• ve serbest b•rak•lm••t•. Son 15 y•la dayanan üç yüz kadar •ikâyet aras•ndan seçilmi• olan suçlama büyük ba• hayvan h•rs•zl•••yd• ve bunun kan•t• kendi el yaz•s•yla a•ikârd•,

259 BOA. MKT. 2738/18.

260 BOA. DH. MKT. 2796/74.

261 BOA. DH. MKT. 2903/69

ama mahkeme be• ay hapisten sonra onu aklayarak daha yeni düzenlemeye tabi olmu• Adalet Mahkemelerinin tarafs•zl••• ve adaletine inanlar• hayal k•r•kl•••na u•ratm••t•.²⁶³

Resmi görevlerde bulunup da aftan dönenler kaybettikleri haklar•n•n tazminini de Hükümetten talep etmi•lerdi. Bitlis’in eski Belediye Ba•kan• •brahim Efendi, Me•rutiyetin ilan•ndan sonra Sadarete müracaat ederek (26 A•ustos 1908), istibdat yöntemi taraf•ndan görevinden al•narak mazlum oldu•unu, otuz y•l çe•itli resmi görevlerde bulundu•unu, Bitlis eski valisi Ferid Pa•a’n•n keyfi idaresine boyun e•medi•inden Elaz••’a sürüldü•ünü, on dokuz ay hicretten sonra suçsuzlu•u sabit olarak Bitlis’e dönebildi•ini, bu s•rada k•z karde•i ve k•z•n•n öldü•ünü, binlerce kuru• zarara u•rad•••n• söyleyerek adalet bekledi•ini, otuzdan fazla dilekçesinin Sadaretten ve Dahiliye Nezareti’nden cevaplanmad•••n•, kanun-i esasiden istifade etmek istedi•ini bildiriyordu.264 Hükümet bu konunun incelenmesini Valilikten istiyordu.

Me•ruti yönetim birikmi• binlerce dava ile me•gul olmak zorundayd•. Af konusundan sonra ikinci önemli mesele göç etmi• olanlar•n tekrar dönmeye ba•lamas•yla ortaya ç•kt•. Osmanl• Devleti kanunlar•na göre, Hükümetten izinsiz olarak yurtd•••na ç•kanlar•n vatanda•l•k haklar• sona eriyordu. Me•rutiyetin ilan•yla birlikte bu uygulama kald•r•lm••, seyahat özgürlü•ü getirilmi•ti, ayr•ca bu •ekilde geçen dönem yurtd•••na ç•km•• olanlar•n da geri dönmelerine müsaade edilmi•, bunlar•n kaybolan haklar•n•n iadesi kabul edilmi•tir. Bu durum Bitlis’te üstesinden gelinemez arazi meselelerini ortaya ç•karm••t•r. Bitlis Vali Vekili 10 Eylül 1908’de Dahiliye Nezaretine gönderdi•i iki yaz•da, Me•rutiyetin ilan•ndan önce Amerika’ya giden ve ili•ikleri kesilen dört Ermeni’nin foto•raflar•n•n gönderildi•ini bildiriyordu. Dahiliye Nezareti 15 Ekim 1908’de Bitlis valili•ine gönderdi•i yaz•da, kanun-• esasi mucibince bütün Osmanl• tebaas• ticaret ve i• için ecnebi ülkelere gitmek ve gelmekte ve ülke içinde seyahatte serbest olduklar•ndan Amerika’ya gitmek isteyenlerin ili•ik kesme ve tabiiyet terk etmeleri yolundaki eski kararlar•n

263G Lowther’den Edward Grey’e 30 Mart 1910. F.O. 4224-223/4797, s. 5.

uygulanmas•na yer olmad•••n• ve gönderilen foto•raflar•n iade edildi•ini bildiriliyordu.²⁶⁵

Me•rutiyetten önce köylerden baz•lar• gördükleri tecavüzün etkisiyle yerlerini terke mecbur olmu•lard•. Me•rutiyetin ilan•ndan sonra bunlar asli vatanlar•na dönmek fikrinde iseler de eski düzenin kalplerinde b•rakt••• korkudan dolay• hâlâ dönmeye cesaret edemiyorlard•. Bitlis Vilayet Meclisi bu konuyu ele ald••• bir toplant•s•nda, nerelerden, ne vakit, ne gibi sebeplerle, kimlerin ta••nd•klar•n•n ara•t•r•lmas•n•, •u anda bulunduklar• yerlerin tespitini, dönmek istiyorlarsa korkular•n•n izalesinin teminini kararla•t•r•yordu (1 Haziran 1909)²⁶⁶ . Bu karardan sonra Bitlis ve çevresinde emlak ve arazinin yeniden kayd•na ba•lanm••t•, vilayet umum meclisine gelen •ikâyetler, “yeni kay•tlar yap•ld••• için bunlar•n sonuçlar•n•n beklenmesi” •eklinde cevaplanm••t•r.²⁶⁷

Dahiliye Nezareti Bitlis Vilayetine gönderdi•i 17 May•s 1910 tarihli bir yaz• ile 10 Temmuz 1324 tarihinden önce ika-• cürm edenlerin aff•n•, umumi aftan yararlanan memurlar hakk•ndaki davalar•n çözülmesini istemi•tir.268 Yine ayn• tarihlerde gayrimüslimlerden olup asker firar• olarak Rusya ve Amerika’ya gidenlerin de affedilecekleri ancak döndüklerinde askerlik vazifelerini ifa edecekleri Bitlis Valili•ine bildirilmi•tir.²⁶⁹

Derbarzade Cafer Efendi, amcazadeleriyle arazi anla•mazl•••ndan dolay• Bitlis’i terk ederek göçmü•, ancak tekrar Bitlis’e dönünce tasarrufunda olan araziler mahalli idarece verilmemi•ti. Bu zat da Meclis-i Mebusan’a müracaat ederek mürur-• zaman•n kald•r•lmas•n• istemi•, ancak adaletin tecellisi bir türlü gerçekle•memi•tir.²⁷⁰