Bitlis, sahip oldu•u co•rafi ve etnik yap•s• ve bölgede ya•ayan insanlar•n hayat tarz• itibariyle Osmanl• Devleti idari yap•s• içinde farkl• bir düzenlemeye tabi tutulmu•tur. Bölgede daha önce hakim olan devletlerin idareleri alt•nda da yine ayn• statüde yönetilen Bitlis, Osmanl• hakimiyetinden önce Erzurum Eyaletinin bir parças•yd•. 1514 y•l•nda Osmanl• Devletine kat•lan bölgenin ele geçirilmesinde hizmetleri
9 Ali Saib, Co•rafya-y• Mufassal-• Memalik-i Devlet-i Osmaniye, Konstantiniyye, 1304 (1887), s. 480-481.
10 !emseddin Sami, Kamusu’l-A’lâm, c. 2, Mihran Matbaas•, Dersaadet, 1306-1307 (1889-1890), s. 1239; Ali Cevad, Memalik-i Osmaniye’nin Tarih ve Co•rafya Lügati, K•sm-• Evvel-Lügat-• Co•rafiyye, #stanbul, 1313/1897, s. 155.
görülen •dris-i Bitlisi’nin de görü•leri do"rultusunda Yavuz Sultan Selim, bir fermanla yeni idari düzenlemeyi belirlemi•tir. 8 Kas•m 1515 tarihli bu fermanda •u ifadeler yer almaktayd•: “Diyarbekir Sava••nda size kat•lan ve itaat edip gelen Kürt
Beylerinin sadakat, ihlâs ve hizmetleri kar••l•••nda ihtisaslar•na göre daha önce mutasarr•f olduklar• vilayet veya sancaklara yeniden tayinlerin yap•lmas•…”.
Görüldü"üüzere Yavuz Sultan Selim döneminde, Bitlis, yurtluk ve ocakl•k statüsünde yönetilmi•tir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde yap•lan yeni düzenleme ile •eref Han’a verilen Bitlis, Diyarbak•r’a ba•l• ve yirmi sekiz Kürt beyli•i aras•nda yer alan, yurtluk ve ocakl•k statüsünde bir idare birimidir.11 1535 y•l•ndan sonra Bitlis’in idaresinde de"i•likler görülmektedir. Kanuni Sultan Süleyman, Bitlis Beyli"i’nde olan •emseddin Han’•n, •ah Tahmasb’a s•"•nmas• üzerine Diyarbak•r’a ba"l• olan Bitlis Beyli"i’ni pa•a sancaklar•na dâhil ederek tayinleri merkezden yapm••t•r. Böylece yurtluk ve ocakl•k olarak yönetilen Bitlis beyli"i k•rk iki sene merkezden atamalarla vilayet olarak yönetilmi•tir.12
1545 y•l•nda Bitlis, Diyarbak•r’a ba"l• 14 liva aras•nda yer alm••t•r. 1548 y•l•nda ise Bitlis, Van Vilayetine ba"lanm••t•r. Evliya Çelebi, Van Eyaleti içinde ba•ka bir hükümet olan Bitlis’te Abdal Han’•n emrinde yetmi• a•iret ve kabileden bahsetmektedir. Bitlis’i yöneten beyler bölgenin da"l•k ko•ullar•n•n meydana getirdi"i dezavantaj•, tek ticari güzergâh üzerinde yer alan han ve kervansaraylar ile avantaja çevirmeye çal••m••lard•r.13
XIX. yüzy•la kadar bazen Van Eyaletinin bazen de Diyarbak•r Eyaletinin s•n•rlar• içine dahil edilen Bitlis bölgesi Osmanl• Devletinde vilayet düzenlemeleri ile farkl• bir statüye geçmi•tir. Ayanlar döneminin sonra ermesi s•ras•nda Bitlis Han• Mehmed Adil Han 1784’te ayanl•k i•lemlerine uyaca"•n• bildirmi•, merkezi otoriteyi tan•m••t•r.14 II. Mahmud döneminde yap•lan merkezi otoriteyi güçlendirmeye yönelik çal••malar do"rultusunda ta•rada ayan ve pa•alar•n gücü k•r•larak, ta•rada yönetim
11 Abdullah Demir, “16. Yüzy•lda Safevi ve Osmanl• Hâkimiyetinde Ar•iv Belgeleri I••••nda Bitlis Beyleri”, I. Uluslararas• Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyum Bildirileri, !stanbul, 2008. s. 265, 280
12 Mustafa Oflaz, “413 Numaral• Bitlis Tahrir Defteri I••••nda Tatvan Nahiyesi •le Tatvan ve Tu• Karyelerine Bir Bak••”, I. Uluslararas• Dünden Bugüne Tatvan Ve Çevresi Sempozyum Bildirileri, •stanbul, 2008, s. 233; Mehmet •nba••, “XVIII. Yüzy•lda Bitlis Sanca•• ve •darecileri”, A.Ü. Türkiyat Ara•t•rmalar• Enstitüsü Dergisi, Say•: 33, (2007), s. 248.
13 Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Cilt 4,Yay•na Haz•rlayan: Yücel Da•l•-Seyit Ali Kahraman, •stanbul, 2001, ss. 129-135.
kuvvetlendirildi. II. Mahmud, •slahatlar•n uygulanmas• için •urâ-y• Devlet’i düzenledi, valilere maa! ba"lanarak Bab•ali’ye ba"l• birer memur haline getirildiler. Valilerin ödevleri aras•nda “redif” ad• alt•nda Avrupa usulünde asker yeti!tirmek de vard•. Redifler ço"al•nca eyaletlerde mü!irlikler kuruldu. Mü!irler bulunduklar• yerlerin askeri olduklar• kadar mülkî ve malî i!leriyle de u"ra!•rlard•. Mü!irlikler sancaklar•n birkaç•n• birle!tirmekle kurulurdu. Yeni düzenlemelerin ard•ndan Bitlis bölgesi, Erzurum Redif-i MansûreMü!irli"ine ba"land•. Mü!irliklerin mahiyetlerinde ferikler kuruldu. Bundan ba!ka, bütün vilâyetlerde halk•n hükümetle olan münasebetlerinde arac•l•k yapmak üzere muhtarl•klar kuruldu.15
1831 y•l•nda Van Vilayetinin Mu! Sanca"•nda Bitlis Hükümeti vard•r ve bu idari durum yurtluk-ocakl•k sisteminin devam• olarak görünmektedir. 1846-1847 y•llar•nda Bitlis, Erzurum Eyaleti’nin Van Livas•na ba"l• bulunuyordu. 1850-1853 idari taksimat•na göre bölgenin idare merkezi Van’d•r.16 1861 y•l•nda Bitlis, Erzurum Eyaleti’nin Mu! Sanca"•na ba"l• bir kaza idi. Tanzimat döneminde bölgede yöneticilerle ilgili baz• olumsuzluklar ya!anm•!, kaymakamlar kanunlar ve yönetmeliklerin kendilerine tan•d•"• yetkileri kötüye kullanm•!lard•r. Mu! ve Bitlis Kaymakam• Hur!id Bey yöre halk•ndan on bir yük 67.000 kuru! tahsil etmi!, 1.050 akçe daha istemi!ti. Adamlar•n• reaya evlerine iskân ettirmi!, !errinden baz• kimseler #ran ve Rusya’ya göçmü!tü. Ancak Meclis-i Vâlâ !ikâyetlere ra"men bu ki!iyi bir türlü görevinden alamam•!, i!i zamana yaym•!t•.17
Bitlis hükümetinin idari yap•s•na hükümet sancak statüsü tan•nmas•na ra"men, özellikle XVII. ve XVIII. yüzy•llarda beylerin rekabetinden dolay• merkezi yönetimin birçok defa müdahalesi olmu!tur. Bölgede istikrarl• bir idari sistem oturtmak kolay olmam•!t•r. Merkeze kar!• sorumluluklar•n yerine getirilmesi aksam•!, sefer zaman• orduya kat•lmak konusunda ve ia!enin temininde sorunlar ç•km•!t•r. Devletin idareci olarak tevcih ve tayin etti"i ki!ilerin görev süreleri hep çok k•sa olmu!tur. Sürekli olarak halka bask• ve zulüm yap•ld•"•, fakirlerin
15Ebru Polat, H. 1316, 1317, 1318 (M.1898, 1899, 1900) Tarihli Bitlis Vilâyet Salnamelerinim Transkripsiyon ve De"erlendirilmesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yay•nlanmam•! Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, 2006, 349–350.
16 Kemal Karpat, Ottoman Population (1820-1914), Wisconsin, 1985, s. 15-16; Tanzimat’•n ilk y•llar•nda Kürdistan Eyaleti Livalar•: Diyarbak•r, Mu!, Van, Hakkâri ve Cizre’den olu!maktad•r (Enver Ziya Karal, Osmanl• Tarihi, VI, Ankara, 1988 s. 128).
17 Musa Çad•rc•, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yap•s•, Ankara, 2013, s. 237-238.
haklar•n•n korunmad••• gibi •ikâyetlerin; hem halktan, hem de ulema, e•raf ve ayandan gelmesi idarecilerin tekrar tekrar de•i•mesine neden olmu•tur. Bölgedeki iktidar sava•lar•nda a•iret güçlerinin söz sahibi olma kayg•lar• ve merkezi hükümet ile kurulan ili•kiler üzerinden bölgede hâkimiyet politikalar• üretilmi•tir.18
Bitlis’in tarih içindeki idari de•i•ikliklerini a•a••daki tablo ile verebiliriz:
Tablo 1: Bitlis’in •dari Taksimat Seyri
Y•llar dari!"ekil
1514-1808 Diyarbak•r Eyaleti- Yurtluk-ocakl•k-sancak
1808-1846 Erzurum Redîf-i Mansûre Mü•irli•ine ba•l• sancak
1846 Erzurum Eyaletinin Van livas•na ba•l• kaza
1861 Erzurum Eyaleti’nin Mu• Sanca••na ba•l• kaza
1878-1929 Vilayet
1929-1936 Mu• Vilayetine ba•l• kaza merkezi
1936- Vilayet
II. Abdülhamid devrinde sancak, kaza ve nahiyelerden olu•an mülkî idare muhafaza edilmi•ti. 1878 y•l•nda, Osmanl•-Rus harbinin sonucu olarak toprak kay•plar• ve Ermenilerin bölgedeki faaliyetleri gibi sebeplerle Arap Yar•madas•’nda Musul ve Beyrut, Rumeli’de Kosova ve Anadolu’da Bitlis vilâyetleri kurulmu•tur. Böylece önce Erzurum Eyaletinin Mu• Sanca••na ba•l• bir kaza olarak yönetilen Bitlis, Siirt, Mu• ve Genç sancaklar•yla büyük bir vilayet haline getirilmi•tir. Bitlis vilayet s•n•rlar•, Van Gölü’nün bat• k•y•lar•ndan Dicle Irma••’na, Hakkâri Da•lar•’n•n bat• kesimlerinden Bingöl Da•• eteklerine kadar uzanm••t•r. Bu düzenleme içinde üç s•n•fa ayr•lan valiliklerden Bitlis üçüncü s•n•ft• ve vali maa•• 1.500 kuru•tu.19Bitlis Sanca••, Bitlis, Ahlat, Hizan, Mutki kazalar•ndan, Mu• Sanca•• Mu•, Malazgirt, Bulan•k, Varto, Sason kazalar•ndan, Genç Sanca•• Genç, Çapakçur, Kulp kazalar•ndan, Siirt Sanca••, Siirt, Garzan, $irvan, Eruh, Pervari kazalar•ndan olu•maktayd•.
18 Mehmet •nba••, “XVIII. Yüzy•lda Bitlis Sanca•• ve •darecileri”, s. 252-260.
Tablo 2: 1890 y•l•nda Bitlis Sanca••n•n nahiye ve köy say•lar•20
Kaza Nahiye Say•s• Köy say•s•
Bitlis - 74
Ahlat - 53
Hizan 1 173
Mutki 2 129
Me•rutiyetin ilan•ndan hemen önce 1907 y•l•nda Bitlis Vilayetinde 4 sancak, 13 kaza, 31 nahiye ve 2.040 köy vard•r ve idari taksimat• •u •ekildedir:21
1. Bitlis Sanca"•:1. Ahlat Kazas•, 2. Hizan Kazas•, 3. Mutki Kazas•.
2. Mu• Sanca"•:1. Malazgirt Kazas•, 2. Bulan•k Kazas•, 3. Varto Kazas•, 4. Sason Kazas•.
3. Siirt Sanca"•:1. Eruh Kazas•, 2. Pervari Kazas•, 3. Garzan Kazas•, 4. •irvan Kazas•.
4. Genç Sanca"•:1. Çapakçur Kazas•, 2. Kulp Kazas•.
Yine bu dönemde Bitlis Sanca"• ve merkez kaza 1.150 km2, Ahlat Kazas• 1.066 km2, Hizan Kazas• 1.250 km2, Mutki Kazas• 1.066 km2 alana sahiptir.22
1908 y•l•nda yay•nlanan Devlet Salnamesine göre Bitlis Vilayetinin idari taksimat• nahiye ve köy say•lar• •u •ekildedir:23
20VitalCuinet, La TurquieD’Asie, c. II, Paris, 1891, s. 524.
21Tüccarzade •brahim Hilmi, Memalik-i Osmaniye Cep Atlas•, •stanbul, 1323/1907, s. 213. •emseddin Sami, Kamusu’l-A’lam, c. 2, s. 1240. Bitlis Vilayetinde 1897 tarihinde 2.011 köy, 4 sancak, 14 kaza ve 10 nahiye vard•r. Ali Cevad 1897 y•l•nda “Ahval Siyasiye” ba•l•"• alt•nda Bitlis ile ilgili •u bilgileri vermektedir: Vilayet, Bitlis, Siird, Mu•, Genç sancaklar•ndan ibarettir. Bitlis sanca"• vilayetin merkezindedir. Bitlis’te dayan•kl• beyaz ve k•rm•z• renkli nir ve pantolonluk bir nevi kuma• imal ve bin el hal•s• üretilir. Bitlis Sanca"• 1. Bitlis Kazas•: S•ra s•ra da"•ndan do"an ve Bitlis civar•ndan cereyan eden Bitlis çay• a•a"•da Murat nehrine kavu•ur. 2. Ahlat Kazas•: Livan•n •imal taraf•nda ve Van gölünün •imal garbisinde olup merkez vilayete 10 saat mesafede Van gölü sahilindedir. Bu •ehir •imdi bin haneden ibaret ise de mukaddema pek büyük ve mahmur ve •stanbul büyüklü"ünde me•hur bir •ehirdi. Ahlat’•n so"u"u ziyade ise de elma ve ceviz gibi meyve ve mahsulat sairesi çoktur. 3 .Karçikan Kazas•: Livan•n •ark•nda Van gölünün güneyindedir. 4. Mutki Kazas•: Livan•n bat•s•nda ve s•ra s•ra da"lar•n•n cenup cehtindedir. 5. Hizan Kazas•: Merkez vilayetin güney taraf•nda ve be• saat mesafesindedir. Siirt Sanca"• vilayetin güney k•sm•ndad•r merkeze on bir saat mesafede ve be• bin nüfusu vard•r. Kazalar•, 1. Siirt Kazas•, 2. •irvan Kazas•, 3. Garzan Kazas•, 4. Eruh kazas•, 5. Pervari Kazas•. Mu• Sanca"•, Mu• kasabas• Bitlis merkezine on alt• saat mesafededir ve dokuz bin nüfusu vard•r. 1. Mu• Kazas•, 2. Malazgirt Kazas•, 3. Bulan•k Kazas•, 4. Varto Kazas•. Genç Sanca"•: liva merkezi olan Çanl• Kilise mevkii merkeze yirmi be• saat mesafede bulunur. 1. Genç Kazas•, 2. Çapakçur Kazas•, 3. Kulp Kazas•, 4. Sasun Kazas• (Ali Cevad, Memalik-i Osmaniye’nin Tarih ve Co"rafya Lügati, K•sm-• Evvel-Lügat-• Co"rafiyye, s. 155).
22Mayevski, Van ve Bitlis Vilayetlerinin Askeri •statistiki, Rusçadan Mütercimi: Mehmed Sad•k, •stanbul, 1330/1914, s. 7
Tablo 3: 1908 Bitlis Vilayeti •dari Taksimat•
Sancak Kaza say•s• Nahiye say•s• Köy say•s•
Bitlis 3 8 441
Mu• 4 8 498
Siird 4 10 678
Genç 2 5 423
Bu bilgilerden anla••laca"• gibi, Bitlis Vilayeti Sultan II. Abdülhamid döneminde ön plana ç•km••, tarihi fonksiyonunu tekrar üslenerek merkez konumuna gelmi•tir. Vilayet merkezi d•••nda Siirt ve Mu• gibi önemli •ehirlerin de idare merkezi olan Bitlis, Me•rutiyet döneminde hemen hemen ayn• •eklide idare edilmi•tir. Ancak 1908-1914 y•llar• aras•nda Bitlis Sanca"•nda idari baz• de"i•iklikler de yap•lmak istenmi•tir. 1913 y•l•nda Van Gölü’nün Bitlis kazas•na dahil olan sahilinde, Bitlis’e dört saat mesafede bulunan Tatvan köyünün gerek mevki gerek asayi• aç•s•ndan sahip oldu"u fevkalade öneme binaen birinci s•n•ftan bir nahiyeye dönü•türülmesi kararla•t•r•lm••t•r.24 Hatta Dahiliye Nezareti’ne görü•lerini bildiren Bitlis Valisi, Bitlis'te bulunan hükümet merkezinin Tatvan karyesine nakli halinde mükemmel bir kaza te•kil edilmi• olaca"•ndan ve bu suretle asayi• ve inzibat•n temin edilece"inden bahisle müsaade istemi• ancak bu talebine olumlu cevap alamam••t•r.25Tatvan nahiyeye dönü•ürken Ahlat da liva yani sancak olmak istemi•tir.
Ahlat kazas• Bitlis vilayeti kazalar• içinde geli•meye en müsait olan yerle•im yerlerindendi. Bu yüzden kazan•n livaya yükseltilmesinin idari ve iktisadi aç•dan birçok fayda sa"layaca"•n• ifade eden Ahlat Belediye Reisi Resul ve Ermeni murahhas vekili Estephan efendiler Meclis-i Mebusan’a müracaat ederek taleplerini dile getirdiler (•ubat 1909). Meclis-i Mebusan bu konuyu Dahiliye Nezareti’ne iletti. Dahiliye Nezareti, Bitlis Vilayeti ile Harbiye Nezareti’nden bu konudaki görü•lerini sordu. Ahlatl•lar ayn• zamanda Bulan•k ve Malazgirt kazalar•n•n Mu• sanca"•ndan, Adilcevaz kazas•n•n da Van Vilayetinden al•narak yeni kurulacak Ahlat sanca"•na ba"lanmas•n• istiyorlard•. Bitlis valili"ine göre, gerekli bütçe bulundu"u takdirde, askeri aç•dan da bir mahsuru yoksa bu de"i•ikli"in uygun olaca"•n• Dahiliye
23 Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, Dersaadet, H. 1326/M. 1908, s. 29.
24 BOA. BEO. 4204/315269.
Nezaretine bildirdi. Harbiye Nezareti de durumu Dördüncü Orduya sordu•unu, bu taksim uygun ise de mülki ve askeri te•kilat• pek bozuk ve uygunsuz olan bu bölgenin böyle parça parça düzeltilemeyece•ini, var olan k•t ahengin de bozulaca••n• ancak yeni yap•lacak te•kilat de•i•ikli•iyle askeri aç•dan bir mahzur olmayaca••n• bildirilmi•ti. (17 Temmuz 1909)26.
Bütün bu görü•leri toplayan Dahiliye Nezareti konuyu 30 A•ustos 1909’da Sadaret makam•na ileterek, Ahlat kazas•n•n ayl•k 4.050 kuru• dahili masraf• oldu•unu, sanca•a çevrilir ise bu masraf•n ayl•k 8.370 kuru• olaca••n•, bu bütçe kabul edilirse Ahlat’•n sancak yap•labilece•ini ifade ediyordu. Sadaret konuyu !ura-y• Devlet’e intikal ettirince kanunun ç•kmas• gecikti. Ahlatl•lar “…binlerce nüfusun tesririne müsaadeleri müsterhamdir” diyerek Meclis-i Mebusan’a 3 defa daha müracaat ettiler. Bu dönem, "stanbul aç•s•ndan çok kar•••k bir dönemdi; 31 Mart hadisesi, yeni hükümetin kurulmas• Ahlat’la ilgili karar• geciktirdi. O kadar ki Dâhiliye Nezareti 10 Ocak 1910’da Bitlis Valili•ine gönderdi•i yaz•da, bu konunun Vilayet Umumi Meclisinde görü•ülmesini istiyordu. Oysa karar daha önce zaten bu a•amalardan geçmi•ti. Nihayet 12 Aral•k 1909’da Ahlat Belediye Reisi Resul tekrar Dahiliye Nezareti’ne müracaatla bir sene önceki müracaatlar•na bir cevap verilmesini istiyordu. Ahlat’•n livaya tahvili uygun bulunmam••, vilâyât-• •ark•yede yeniden te•kilat yap•laca•• dü•üncesi ve bütçenin yetersizli•i bu kararda etkili olmu•tur. Ahlat sancak olamad••• gibi 1913 y•l•nda Adilcevaz’a ba•lanma riskini de ya•ad•. Van Vilayetinde Adilcevaz önemli bir yere sahip olup vilayetin yolu ço•u zaman kapal• oldu•undan Rusya ile ticaret yoluna gidiliyordu. Van Valisi Tahsin Pa•a, Dahiliye Nezareti’ne müracaat edip bölgede yollar•n yap•lmas•n•n iktisadi ve sosyal boyutundan bahsediyor, Bitlis Vilayetinden Ahlat ve Malazgirt kazalar•n•n Adilcevaz’a ba•lanarak Erci• ile birlikte bir livaya dönü•türülmesini istiyordu. Ancak bu talep de Ahlatl•lar•n talepleri gibi kabul edilmedi (7 Aral•k1913)27.Bu olumsuzluklara ra•men 10 Haziran 1914’te Bitlis Vilayetinin !•rnak Nahiyesi birinci s•n•f kazaya tahvil edildi. 28
26 BOA. DH. MU". 47-1/44.
27 BOA. DH. ". UM. E-87/24.
Bu yaz••malardan bölgede idari ve askeri aç•dan bir kar•••kl•k oldu•unu anl•yoruz. Bölgenin yeniden idari bir düzenlemeye tabi tutulmas• gerekmektedir. Ancak bütçe imkânlar•, •stanbul’un kar•••k atmosferi ve sava•lar bu düzenlemeleri imkâns•z k•lm••t•r. Me•rutiyet döneminde vilayetlerin te•kilat yap•s•nda ve idaresinde köklü de•i•ikliklere gidilmemi• genel hatlar•yla Sultan II. Abdülhamid döneminin yönetim •emas• devam ettirilmi•tir. Merkezde vali, vilayet umum meclisi, belediye, vilayet te•kilat• içindeki defterdarl•k, emniyet, e•itim, sa•l•k müdürlükleri idari görevde yer alm••lard•r.
Bitlis vilayetinde yap•lmas• gereken idari düzenlemeler ancak Cumhuriyet döneminde gerçekle•tirilmi•tir. Cumhuriyetin ilk y•llar•nda Bitlis Vilayeti 3.830 km2’de 32.000 nüfusa sahiptir. Mu•, Genç, Siirt vilayetten ayr•lm••t•r. Ahlat, Mutki, Hizan ve Bitlis bu vilayete ba•l• kazalard•r.29 Bir önceki dönemin Bitlis Sanca••, Cumhuriyet döneminde Bitlis •li olmu•tur. Cumhuriyetin ilk y•llar•na kadar sürekli vilayet merkezi konumunda olan Bitlis, 1929 y•l•nda kaza merkezi haline getirilmi• ve Mu• Vilayetine ba•lanm••, 4 Ocak 1936 tarihinde ç•kar•lan kanunla yeniden vilayet merkezi haline getirilmi•tir. Bitlis Vilayeti Merkez, Ahlat, Adilcevaz, Mutki, Hizan, Tatvan ve Güroymak olmak üzere yedi ilçeden olu•maktad•r. Mahalli •dareler Müdürlü•ü’nün kay•tlar•na göre Bitlis’in 8 beldesi, 334 köyü ve 297 mezras• bulunmaktad•r.30