Maliye Te•kilat• ve Vergiler

Do•u Anadolu vilayetlerinde vergilerin düzenli olarak toplanmas• en eski zamanlardan beri Osmanl• Devleti için bir mesele olmu•tur. Tanzimat dönemine kadar bölgedeki beylere b•rak•lan vergi i•leri Tanzimat ile birlikte merkeze kayd•r•lm••, defterdarlar arac•l••• ile halledilmek istenmi•tir. Ancak bu yeni vergi sistemi, bölgede eski düzenden faydalanan a•alar• ve beyleri rahats•z etmi•, bu rahats•zl•k mültezimlerin hakimiyet dönemi olan 1890’lara kadar sürmü•tür.¹⁸¹ Halk•n göçebe bir tarzda ya•amas• da vergi toplama i•lerini güçle•tiren etkenlerden birisi olmu•tur.

177 BOA. DH. MKT. 1288/46.

178BOA. DH. MKT. 2617/46. Bitlis Vali Vekili Feyzi Bey'in beyan• üzerine görevden al•nan Merkez Bidayet Mahkemesi Hukuk Dairesi Reisi Ahmed Vefik Efendi'nin görevinde ibkas•.

179Bitlis Vali Vekili Feyzi Bey'in Bitlis Bidayet Mahkemesi Hukuk Dairesi Reisi Ahmed Vefik Efendi hakk•ndaki •ikâyetinin bir yanl•• anlamadan kaynakland••• (BOA. DH. MKT. 2683/83).

180BOA. •. MMS. 146/6.

181 Bu toplumsal dönü•üm ve vergilendirme için bak•n•z #erif Mardin, Türkiye’de Toplum ve Siyaset, •stanbul, 1992, ss. 112-117; Mehmet Öz,“16. Yüzy•lda Bitlis Sanca••: Yönetim, Nüfus ve Vergilendirme”, 9. Uluslararas• Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, Dubrovnik-H•rvatistan, 20-23 A•ustos 2002, Ankara 2005, ss. 31-54.

XX. yüzy•l•n ba••nda bölgede ya•anan göçler, tar•mda kar••la••lan güçlükler, asayi• problemleri hem üretimi hem de ticareti olumsuz yönde etkilemi•ti. Bitlis ve çevresinde vergilerin toplanamamas•n•n en önemli sebebi •üphesiz ki asayi• olaylar•, halk•n devlete olan güveninin zay•flamas•yd•. Vergi sorunu me•rutiyetten hemen önce bölgede ya•anan önemli bir sorun olmu•tu. Erzurum merkezli ba•layan 1906-1907 vergi ayaklanmalar• Bitlis’i de etkilemi•ti. 1906 y•l•nda Do•u Anadolu bölgesinde ba•layan kar•••kl•klar ve özellikle Erzurum merkezli vergi ayaklanmalar• üzerine hükümet çe•itli tedbirler alma yoluna gitti. Bu konuda Erzurum, Bitlis ve Van vilayetlerine tahkikat komisyonlar• gönderildi•i gibi s•k s•k gönderilen yaz•larla •slahatlar•n yap•lmas• isteniyordu. 1907 y•l•nda Bitlis ve çevresindeki yolsuzluklar• ara•t•rmak için Tahir Pa•a ba•kanl•••nda bir tahkik heyeti görevlendirilmi•ti. Tahir Pa•a daha önce bu bölgede görev yapm•• bir mülkiyeli idi. Tahir Pa•a, 31 Aral•k 1907 tarihli Sadarete gönderdi•i raporda, adliye ve mülkiye müfetti•lerinin çal••malar• sonunda konsolosla da görü•ülerek halkta devlete kar•• bir güven sa•land•••, ancak emval-i umumiyeden senede yirmi be• bin lira tahsil olundu•u ifade edilerek 5 senelik gelir-gider cetvellerinin ç•kar•larak vergi miktar•n•n incelenmesini istedi.¹⁸² 3 Ocak 1908 tarihinde Bitlis Valili•ine Sadaretten gönderilen bir yaz•da, vilayette görevli vergi tahsildarlar•n•n hesaplar•n•n incelenmesi, ahaliden bedava yem ve hayvan toplayan jandarmalarla ilgili soru•turma yap•lmas• isteniyordu. Ayr•ca valili•in jandarma say•s•nda indirim yapmas• ve •slahatlara önem vermesi ikaz ediliyordu.¹⁸³ Bitlis Valisi Tahir Pa•a’ya bir yaz• gönderen Sadaret, “i• mühim oldu•undan” vakit geçirilmeyerek gere•inin biran evvel yap•lmas•n• istiyordu (6 Ocak 1908). Ayr•ca askeriye ile de yaz••arak konunun askeri kumandanl••a bildirildi•i, asayi•in korunarak •ikâyetlere meydan verilmemesi istendi.¹⁸⁴ Valilik bu yaz•ya verdi•i cevapta, jandarman•n •slah• ile ilgili çal••malar ba•lat•ld••• ve firarda olan suçlular•n yakalanmas• için askeriyeden yard•m istendi•ini bildiriliyordu.¹⁸⁵

Bölgedeki rahats•zl••a sebep olan konular•n ba••nda vergi tahsildarlar•n•n yolsuzluklar• geliyordu. Maliye Nezareti vergileri toplayabilmek için, yeterli memuru olmad•••ndan, ba•ka •ah•slara ihale ediyor, onlar da kendi gelirlerini

182 BOA. BEO.3224/241745.

183 BOA. BEO.3223/241653.

184 BOA. BEO. 3225/241816.

mümkün oldu•u kadar art•r•yorlard•, bu ki•ilerin ço•u nüfuzlu kimselerdi. Rus konsoloslar•n•n raporlar• da bu durumu do•ruluyordu. Vergi tahsildarlar•n•n yolsuzluklar• gönderilen maliye müfetti•lerinin incelemeleri ile de sabit olmu•tu. Bunlar•n böyle yolsuzluklara devam etmeleri mahalli hükümetin müsamahas•ndan kaynaklanm••t•. Bu konularda zafiyeti görülen vilayet merkezi Jandarma Binba••s• Sadullah Efendi önce Genç’e gönderilmi•, mahkûm kaç•rmas•ndan ve zimmetine para geçirmesinden dolay• i•ten el çektirilerek hakk•nda soru•turma ba•lat•lm••t•. Bu tür firarlardan Siirt ve Garzan taraflar•nda otuz-k•rk kadar mahkûm yakalanm••t•.¹⁸⁶ Bu sorunu göz önüne alan valilik nezarete müracaat ederek halktan toplanan a•ar vergisinin tahmis usulü ile toplanmamas•n• kararla•t•rd•. (22 Ocak 1908).

Haliyle Bitlis vergilerinin dü•mesi üzerine mali aç•dan Bitlis sand••• aç•k vermi•ti. Bu da vilayetin ihtiyaçlar•n•n kar••lanamamas• durumunu ortaya ç•karm••t•r. Bu aç•k Trabzon’dan gönderilen para ile kapat•lm••, gönderilen 2.000 liran•n jandarman•n ayl•••na sarf edilmesine karar verilmi•tir.¹⁸⁷ Ancak Maliye Nezareti bu 2.000 liran•n jandarma ayl•••na de•il askeri idarenin temini ve askeri erzak•n kar••lanmas• için gönderildi•ini bildirilmi•, jandarmaya yine maa• ödenememi•tir.188 Bitlis valili•i yolsuzluklar üzerine, 19 !ubat 1908’de bölgeye yüksek rütbede bir komutan gönderilmesini, a•alar•n nüfuzlar• sebebiyle çok dü•ük oranda vergi ödediklerini ifade etmi•ti.¹⁸⁹

Bütün bu tedbirlerin bir anda sonuç vermesi beklenemezdi, öyle de oldu. Vergi toplama i•i yine mültezimler arac•l••• ile yap•lmaya devam etti. Kerb köyünden !ahbaz, Top köyünden Kirkos ve Güzeldere Nahiyesinin Sak köyünden Kaspar 26 Temmuz 1908’de Sadarete müracaat ederek, daha önceki müracaatlar•na ra•men köylerinin vergi toplama i•inin ba•kalar•na ihale edilece•ini, bu mültezimlerin bask• ve zulümlerinden çok çektiklerini, müsaade edilirse ba•ka bir yere göç etmek istediklerini ifade ediyorlard•. Bitlis Vali Vekili Feyyaz Bey durumu vilayet idare meclisinde görü•erek •ikâyetlerin gerçe•i yans•tmad•••n•, kanun gere•i a•ar•n müzayede ile ihaleye ç•kar•ld•••n• ancak bu köylülerden hiç kimsenin talip

186 4 Ocak 1908. BOA. BEO.3225/241817.

187 BEO. 3232/242369

188 BEO. 3249/243603

olmad•••n•, ancak Top karyesinin a•ar•n•n ahalisine terk edildi•ini Sadarete bildirdi.¹⁹⁰

Me•rutiyetin ilan edildi•i tarihlerde ç•kan bu tür olaylar yaln•zca Bitlis ve çevresinde ya•anm•yor, bütün Do•u Anadolu bölgesini hatta ülkeyi ilgilendiren bir problem oluyordu. Bu sebeple Me•rutiyetin ilan•ndan sonra birçok konuda oldu•u gibi maliye te•kilat•nda da bir tak•m yenilikler yap•lmak istendi. Vilayet merkezlerindeki malî idare en temel yap•s•yla; vilayet merkezinde defterdarl•k ve muhasebe mümeyyizleri, liva merkezlerinde muhasebecilik ve muhasebe ba•kâtibi, kazalarda ise mal müdürlüklerinden olu•maktayd•. Vilayetlerdeki tahsilât müdürlükleri ilga edilerek bunlar yerine tahsil memurlar• atanm••t•. Defterdar, vilayetteki bütün malî i•lerden sorumlu en yetkili/sorumlu ki•iydi, vilayetin genel tahsilât•n•n sorumlulu•u tamamen defterdara aitti. II. Me•rutiyet döneminde mal müdürleri yine defterdarlar taraf•ndan tayin edilmekle birlikte, bu memurlar•n da merkezden tayin edilip tahsilât•n merkezde h•fz edilmesi dü•ünülmekteydi. Bir vilayetteki maliye memurlar• atanma durumlar•na göre merkezden atananlar ve vilayet ya da livada atananlar olmak üzere ikiye ayr•lmaktayd•. Defterdarlar, muhasebeciler, vâridât müdürleri, muhasebe mümeyyizleri ve vergi mümeyyizleri ilk grupta yer al•yorlard•. Ta•radan atanan maliye memurlar• ise, mal müdürleri, kâtipler, tahsildarlar ve veznedarlard•. II. Me•rutiyet döneminde mal müdürleri yine defterdarlar taraf•ndan tayin edilmekteydi.¹⁹¹

Me•rutiyetin ilan•ndan sonra bu •ekilde te•kilatland•r•lan Bitlis Defterdarl••• kazalara kadar atamalar• yapm•• ve görevine ba•lam••t•r. Bitlis Defterdarl•••, ele ald•••m•z 1908-1914 y•llar• aras•nda düzenli olarak çal••m••, kay•tlar•n• eksiksiz olarak tutmu•tur. Me•rutiyetin ilk y•l•nda Bitlis Defterdar• As•m Efendi’dir.¹⁹² 17 Temmuz 1909’da defterdarl••a Ayd•n Ziraat Bankas• Müfetti•i Ahmed Efendi tayin edilmi•tir.

193 Bu defterdarlar•n ve olu•turulan komisyonlar•n çal••malar• 1912 y•l•nda Meclis-i Mebusan’da bütçe hesaplar•n•n ve vergilerin toplanmas• konusunda yap•lan görü•melerde gündeme gelmi•tir. Bu konuda söz alan Muhasebe Divan• Reisi R•fat

190 BOA. BEO. 3363/252193

191 Yakup Akku•, Osmanl• Ta•ra Maliyesinde Reform: Merkez-Ta•ra Aras•ndaki •darî-Malî •li•kiler ve Vilayet Bütçeleri (1864-1913), •stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay•nlanmam•• Doktora Tezi, !stanbul, 2011, s. 139-140.

192 BOA. BEO. 3379/253414.

Bey, vilayetlerin hesaplar•n•n düzenli bir •ekilde tutulmad•••ndan •ikâyetle, ta•ra hesab•n•n al•namad•••n•, komisyonlar•n ücretsiz çal••mad•klar•n• ifade ederek Bitlis Vilayeti hesaplar• hakk•nda •unlar• söylemi•tir: “… Baz• yerlerin hesaplar• öyle güzel gelmi•tir ki, mesela Bitlis'te komisyon o kadar güzel gelmi•tir ki, meselâ Bitlis'te komisyon o kadar olsa bu kadar tetkik edebilirdi. Bitlis Komisyonu bu kadar güzel, hesab• tetkik etmi•. Mamafih, demin arz etti•im gibi, oradan alm•• oldu•umuz hesab• kendimizin tetkik etti•imiz hesapla arz etti•im, gibi, be•-on livay• tetkik ettirdim, o on livan•n tetkiki gibi hiçbir vakit olamaz. Orada bizim mümeyyizler hesap muallimli•i de ettiler, kay•t muallimli•i de ettiler. Onun için her suretle iyi olur.” Bu sözler Bitlis hakk•nda Meclis-i Mebusan’da o güne kadar ve o günden sonra tek olumlu ifade idi.¹⁹⁴

Ancak bir taraftan da Bitlis’te vergi tahsildar• memur olmad•••, Ahlat, Hizan ve Eruh’ta memur olmad••• görülüyordu. Bu durum 1911 y•l•nda da devam etmi•ti. Bu •artlar alt•nda valili•in yapabilece•i tek •ey vergiyi ihale usulü ile toplatmakt•.¹⁹⁵ Memur yetersizli•i yan•nda bir de memurlar•n yolsuzluklar•, özellikle vergi memurlar•n•n h•rs•zl•klar• dönemin önemli problemlerindendi. Maliye Naz•r• Mehmet Ziya Bey, 7 Eylül 1908’de Sadarete gönderdi•i yaz•da, Bitlis vilayetinin mali i•lerindeki yolsuzluklar•n meni için tefti• yapmak üzere Sivas Maliye Müfetti•i Nesib Efendi’nin buraya gönderildi•ini, yap•lan incelemelerde Bitlis vilayeti merkezinde ve mülhak•nda kanun ve nizamlara ayk•r• birçok i•lem yap•ld•••n•n anla••ld•••, bu durumun ortadan kald•r•lmas• için vilayet defterdarl•••na ihtar gönderildi•i ifade ediliyordu.196 Bir y•l sonra Bitlis Vilayeti dahilinde Çapakçur Kaymakam• Hac• Tevfik ve naibi Bekir Sami, Mal Müdürü Ahmed, Muavini Ali, Sand•k Emini Ali, Zab•t Memuru Kahraman, Vergi Katibi Ali, Nüfus Memuru •eyh Musa, Meclis-i "dare azas•ndan Zufer, Tahrirat Katibi Tevfik, Bidayet Mahkemesi azas•ndan müstantik Aziz ve Meclis-i "dare azas•ndan Mustafa Efendiler ile Meclis-i idare müstanti•inin mahkemeye al•nmalar• hususuna irade-i seniyye yay•nlanm••t• olmu•tu.¹⁹⁷ Bu yolsuzluklar•n takibi için Maliye müfetti•leri bölgede incelemelerde

194 MMZC. D:2, C. 2, "çtima Senesi 1, 29. "nikad (26 Haziran 1328), s. 193.

195MMZC. D:I, C. 7, "çtima Senesi: 3, "nikad: 106 (11 May•s 1327), s. 146.

196 BOA. BEO.3391/254288.

bulunmu•lard•. ¹⁹⁸ Ancak merkezi te•kilat içinde maliye müfetti•i s•k•nt•s• da çekildi•inde bölgedeki müfetti• say•s• yetersiz kal•yordu. 1914 y•l• maliye bütçelerinin görü•ülmesi s•ras•nda Maliye Naz•r• Cavit Bey, Maliye Müfetti•lerinin görevleri hakk•nda bilgi verdi•i s•rada söz alan Hakkâri Mebusu Hamza Bey, müfetti•lerin Van ve Bitlis vilayetlerine gitmedi•inden ve bu yüzden mali konular•n iyi yürümedi•inden •ikâyet etmi•ti. Bu •ikâyete cevap veren Maliye Naz•r•, bunun sebebinin yeteri kadar görevli müfetti• bulunamad•••ndan oldu•unu bundan sonra yeni atanacak müfetti•lerle bunun gerçekle•tirilebilece•ini ifade etti. "imdi bu vilayetlere gitti•ini de söyledi. Yani 1914 y•l•na kadar Van ve Bitlis vilayetlerine Maliye Müfetti•i nadiren u•ram••t•.¹⁹⁹

Bitlis valisi bir taraftan •ehirdeki idari i•leri takip ederken bir taraftan da mali konular• takip etmek, memurlar•n maa•lar•n• düzenlemek ve vergileri toplamakla görevliydi. Valiler bu i•leri yürütürken Dahiliye Naz•r•na kar•• sorumlu olmakla ve onunla haberle•mekle beraber, Dahiliye Naz•r•n•n Bitlis Valisine gönderdi•i 1909 y•l•na ait bir yaz•da, vilayetlerin herhangi bir hususta do•rudan do•ruya ilgili nezaretlerce haberle•mesi gerekti•inden Bitlis Vilayetinin de do•rudan Maliye Nezareti'yle haberle•mesi isteniyordu.200 Vali hangi konularda Dahiliye Nezareti ile hangi konularda Nafia vs. haberle•ece•ini de ço•u zaman kestiremedi•inden ayn• yaz• birçok bakanl••a gönderiliyor bu durum merkezde bir kaosa sebep oluyordu. Ayr•ca haberle•me örgütünün çok zay•f oldu•u Do•u Anadolu bölgesi için evraklar•n ula•t•r•lmas• da bir problem te•kil ediyordu. Ta•ra ile merkez aras•ndaki malî ileti•imin ba•ka bir yönü de güvenlikti. Maliye Hazinesi’ne nakit olarak gönderilmesi gereken mebla•lar, postalar•n yanlar•na yeterince zaptiye ve süvari verilmedi•i için •stanbul’a ula•t•r•lam•yordu. Bu sebeple postalar•n geçtikleri yerlerde güvenlik önlemlerinin al•nmas• konusunda Sadaretten ta•ra memurlar•na ikazlarda bulunulmaktayd•. Bu dönemin sonuna kadar ula••m sorunu çözülememi•; özellikle merkeze uzak veya toplumsal yap•s• sebebiyle sorunlu olan vilayetlerle ileti•im her zaman zorlu•unu korumu•tur. 1911 y•l•nda Bitlis, Erzurum, Van ve Musul’da

198 BOA. BEO. 3233/242460.

199 MMZC. D:3, C. 2, •çtima Senesi 1, 28. •nikad (25 Haziran 1330), s. 54.

düzenli posta bulunmuyordu. Postas• düzenli bir •ekilde i•leyen vilayetler ise do•al olarak genelde merkeze yak•n olanlard•.201

Defterdarl•k te•kilat• Bitlis’te vergilerin düzenli bir •ekilde tespiti ve toplanabilmesi için olu•turulmu•tu. Bitlis Vilayetinin vergisi bölgedeki vilayetler aras•nda dü•ük bir miktar• te•kil ediyordu. Ülkede en dü•ük vergi oran• do•u vilayetlerindeydi, bunlar içinde de en kötü olanlar• Bitlis ve Van vilayetleriydi. 1890 y•l• Bitlis Vilayetinin umumi gelirleri: 14.138.912 kuru•tu. Bu gelirler içerisinde en büyük pay• a•ar vergisi olu•turmaktayd•. Toplam a•ar vergisi 4.572.796 kuru•tu. A•ar vergisinden en büyük pay 2.141.083 kuru•la Mu• Sanca••n•nd•, bunu s•ras•yla Siirt, Bitlis, Genç sancaklar• takip ediyordu.²⁰² 1892 y•l•nda Bitlis Vilayetinde a•nam vergisinin miktar• •u •ekildeydi:

Bitlis Kazas•: 206.622 kuru•, Mu• Kazas•: 470.687 kuru•, Siirt Kazas•: 71.459 kuru•, Genç Kazas•: 230.884 kuru•, Toplam: 979.652 kuru•. Bu gelir, vilayetin umumi geliri olan 2.929.778 kurusun yakla••k %20’sini olu•turmaktad•r.203Mu• ovas•, 1899’da 80 bin lira vergi verirken, bu miktar 1908 y•l•nda 10 bin liraya dü•mü•tü.204

Bitlis vilayetindeki nakdi ve bedeni mükellefiyet 1907 y•l•nda 12 kuru•tan 137.251 kuru•tu. Yakla••k 11.437 ki•i vergi veriyordu. Zor, Musul ve Van vilayetlerinden sonra en dü•ük vergi miktar• Bitlis’inkiydi. Koyun ve keçiden y•ll•k 5 kuru• vergi al•n•rd•.²⁰⁵ 1900 y•l•nda y•ll•k ö•ür geliri 6.906.189 kuru• olup, ö•ür geliri on y•l içinde 1 milyon kuru• artm••t•r.²⁰⁶ 1911 y•l•nda Bitlis ve Van Vilayetinden toplanan vergi miktar• 34 milyon kuru• civar•ndayd• ki bu miktar devletin bir vilayetten toplad••• en dü•ük orand•. Bu iki vilayette ki•i ba••na 48 kuru• vergi dü•üyordu. Me•rutiyet döneminde de bu iki •ehirde en fazla vergi a•nam resminden toplanmaktayd•.²⁰⁷ Bu miktar bölgede hayvanc•l•••n di•er alanlara göre geli•mi• oldu•unun göstergesiydi. 1916 y•l•nda Bitlis vilayetinde 200.000 kuru• zirai

201 Yakup Akku•, Osmanl• Ta•ra Maliyesinde Reform: Merkez-Ta•ra Aras•ndaki •darî-Malî •li•kiler ve Vilayet Bütçeleri (1864-1913), s. 239

202 Bitlis Vilayeti Salnamesi, Bitlis Matbaas• 1310/1892, s. 167.

203 Bitlis Vilayeti Salnamesi, Bitlis Matbaas• 1310/1892, s. 175.

204 TBMM. ZC. D: I, C. 2, (25 #ubat 1324) •. 39, s. 235.

205MMZC. D:I, C. 4, •çtima Senesi:2, •nikad: 98 (9 Haziran 1325), s. 76.

206 Donald Quataert, Anadolu’da Osmanl• Reformu ve Tar•m (1876-1908), Çevirenler: Nilay Özok Gündo•an, Azat Zana Gündo•an, •stanbul, 2008, s. 284.

mükellefiyet vard•. Bunun 61.950 kuru•u mahalline b•rak•lm••t•.²⁰⁸ 1909 y•l• bütçe görü•meleri s•ras•nda, halk•n iktisadi yönden kötü durumda oldu•unu ifade eden do•u vilayetleri mebuslar• a•nam resminin iki ay için yar•s•n•n al•nmas•n• teklif etmi•ler, ancak teklifleri kabul edilmemi•ti.²⁰⁹ Halk•n iktisadi durumu kötüydü ve belirlenen vergileri ödemekte güçlük çekiliyordu.

1910 y•l• bütçe görü•meleri s•ras•nda konu•an Maliye Naz•r• Cavid Bey, geçen sene bütçeden 1,5 milyon lira fazla gelir elde edildi•ini, özellikle Erzurum ve Bitlis vilayetlerinde her sene 6 milyon olan a•ar•n 1909 y•l•nda 10 milyona ç•kt•••n• ifade etmi•ti. Bu konu•ma üzerine söz alan Mu• Mebusu •lyas Sami Efendi, bu gelirlere ra•men bu bölgelere yard•m edilmedi•ini, gelirlerin bölgelerine sarf edilmedi•ini, ancak mahkemeler ve askeri ihtiyaçlar için harcamalar yap•ld•••n•, ancak e•itime ve bay•nd•rl•k i•lerine hiç bak•lmad•••n• söyleyerek hükümetin biraz da halk• ilgilendiren konulara e•ilmesini talep etti.210 Ancak bu talepler kar••l•k bulmad•. Sonraki y•llarda vilayetin vergi durumunda pek farkl•l•k yoktu. •ngilizlerin 1913 y•l•na ait haz•rlad•klar• do•u vilayetlerine ait vergi s•n•fland•rmas• dönemi ayd•nlat•r niteliktedir:

Tablo 20: 1913’te dört ana ba•l•ktan vergi gelirleri²¹¹

Ö•ür Koyun-hayvan Yol vergisi Tuz vergisi Toplam TL Sterling Erzurum 230.769 53.103 11.208 68.237 363.317 326.985 Bitlis 78.858 36.347 6.895 40.680 162.780 146.502 Diyarbak•r 134.760 63.947 8.197 --- 206.904 186.214 Sivas 335.422 79.582 28.897 55.668 499.569 449.612 Mamuretülaziz 127.422 26.978 6.272 --- 160.672 144.605 Van 58.513 36.580 2.881 --- 97.974 88.176

208 Zafer Toprak, •ttihat ve Terakki ve Cihan Harbi (1914-1918), •stanbul, 2003, s. 453

209Mebuslar•n Meclis-i Mebusan Riyasetine verdikleri takrir •u •ekildeydi:

“Meclis-i Mebusan Riyaset-i Celilesine, Resmi A•nam•n gayri tekâlifin bütçe-i umumiye müzakeresinde tadiline imkân bulundu•undan, resmî a•nam•n ileride vuku bulacak tadil üzerine •imdiden istifa olunacak mebali•in sair deynlerine mahsubu kabul edilmek ve yahut resmi a•nam•n bu iki mah zarf•nda n•sf•n•n tahsiline karar verilmesini Heyet-i kiram•n nazar• tensiplerine arz eder ve ol suretle i•bu muvakkat bütçenin kabulünü teklif eyleriz. Mu• Mebusu •lyas Sami, Diyarbekir Mebusu Feyzi, Van Mebusu Tevfik, Havran Mebusu Sadettin, Genç Mebusu Mehmet Emin, Hakkâri Mebusu Tâhâ, Bitlis Mebusu Arif, Bayezit Mebusu Süleyman Sudi, Musul Mebusu Fâz•l” (MMZC. D:I, Cilt. 3, •çtima Senesi:2, •nikad: 53 (27 #ubat 1325), s. 107).

210MMZC. D:I, Cilt 4, •: 78 (12 Nisan 1326) C: 2, S. 365-366.

Tablo 21: 1913 Y•l•nda Türk Hükümeti’nin Harcamalar•²¹² Ha rc ama Ala nlar • Er zurum B it li s Diya rb ak•r S ivas Ma mure tül az i z Va n To p la m TL Askeri 285.57 3 49.971 93.238 117.07 1 76.880 81.386 704.119 Finans 46.959 31.606 31.418 71.838 41.979 27.030 250.830 •dare merkezi 25.064 22.998 117.03 2 23.721 31.275 25.177 245.267 Jandarma 37.093 38.220 37.423 50.995 32.187 --- 195.918 Bay•nd•rl• k i•leri 9.196 3.859 6.426 27.152 5.330 1.605 53.568 E•itim 9.120 5.498 9.768 13.721 10.451 4.598 53.156 Din i•leri 7.332 7.148 5.662 11.156 7.842 4.526 43.666 Tar•m 8.157 535 767 4.436 657 333 14.885 Toplam TL 428.49 4 159.83 5 301.73 4 320.09 0 206.60 1 144.65 5 1.561.40 9

Bu tablolardan da anla••laca•• üzere Bitlis Vilayeti 1913 y•l•nda 162.780 lira gelirle en dü•ük seviyelerdedir. Giderleri ise 159.835 lira ile yine do•u vilayetleri içinde en dü•ük olan•d•r. Bütün vilayetlerde oldu•u gibi en fazla harcama askeri ve asayi• alanlar•na yap•lmaktad•r. Bay•nd•rl•k ve tar•m alanlar•na yap•lan harcamalar yok gibidir. Bütün bu olumsuzluklara ra•men vilayette finansal i•leri yürütecek bankac•l•k i•lemleri de göze çarpmaktad•r. Osmanl• Devleti içerisinde adeta merkez bankas• gibi çal••an ve bütün para politikalar•n• yürüten Osmanl• Bankas•, hükümetle imzalad••• mukaveleye göre, vilayetlerde açt••• •ubelere kar••l•k her biri için iki bin lira almak hakk•na sahipti. Banka, hükümetin talepleri üzerine 1911 y•l• ba••nda Do•u Anadolu Bölgesinde Bitlis ve Van, Diyarbak•r ve Harput vilayetlerinde birer •ube açmak için harekete geçmi•ti. Bu bölgelerde ara•t•rma yapmak için birer müfetti• görevlendiren banka yönetimi Bitlis’e Konstantinidis Efendi’yi gönderdi. Müfetti•e gerekli kolayl•••n gösterilmesi için Dâhiliye Nezareti Bitlis Valili•ine bir tavsiyename göndermi•ti.213 Yap•lan incelemelerden sonra hükümetle banka aras•nda imzalanan bir anla•ma ile on iki merkeze bankan•n •ubelerinin aç•lmas• ve bunlardan

212Armenia and Kurdistan, s. 82.

bankan•n hiçbir aç•l•• bedeli almayaca•• kararla•t•r•ld•. Bu •ubelerden Osmanl• Bankas• herhangi bir kazanç elde edemeyecekti. Zira bu bölgelerde ticaret ve iktisadi hayat çok canl• de•ildi. Banka büyük oranda Bitlis ve Van •ubelerinde resmi i•lemleri tamamlayacakt•.214 Nihayet 13 Kas•m 1911’de Meclis-i Vükela, ald••• kararla Bitlis, Van ve ••kodra’da Osmanl• Bankas•n•n •ubelerinin aç•lmaya ba•lad•••n•, bu •ubelerin yeteri miktarda jandarma ile korunmas• gerekti•ini, vilayetin nakdi havalelerini ücretsiz olarak bu banka arac•l••• ile yap•lmas•n• kararla•t•r•yordu.²¹⁵

Maliye te•kilat• ve vergi meselesi, Birinci Dünya Sava••’n•n ç•kt••• y•llarda hala üzerinde tart•••lan ve yeni tedbirler al•nmas• gereken konulardan birisi olarak görülüyordu. Me•ruti idare bölgede di•er alanlarda oldu•u gibi vergi meselesinde de durumu tespit edebilmi• ancak çözüm için zaman ve imkân bulamam••t•r.