Bitlis’te Seçimler ve Mebuslar

•kinci Me•rutiyet döneminde Meclis-i Mebusan 1908, 1912 ve 1914 y•llar•nda yap•lan üç seçimle toplanm••t•r. •lk meclis 17 Aral•k 1908’de topland• ve Ocak 1912’de da!•ld•. •kinci meclis May•s 1912’de topland• ve ayn• y•l•n A!ustos ay•nda da!•ld•. Balkan Sava••n•n ba•lamas•yla yeni meclis için yap•lacak seçimler, belli bir tarih tespit edilmeden ertelendi. Bundan dolay• üçüncü meclis 1914 y•l• May•s•na kadar toplanamad•. Üçüncü meclis Osmanl• Devleti’nin Birinci Dünya Sava••nda ma!lup olmas•ndan sonra 1918 y•l•nda da!•ld•.

•lk mecliste toplam 272 mebus görev yap•yordu. Bunlardan 142’si Türk, 60’• Arap, 25’i Arnavut, 23’ü Rum, 12’si Ermeni, 5’i Yahudi ve 5’i de Slav’d•. Bu ilk meclis zaman•nda mebuslar•n ölümü, istifas• vb. sebeplerden dolay• 43 ara seçim yap•ld•. Bu mecliste Bitlis Vilayetini be• mebus temsil etti; Bitlis, Siirt ve Genç sancaklar•ndan birer mebus, Mu• sanca!•ndan iki mebus. Bitlis Mebusu Arif Efendi, Siirt Mebusu Abdürrezzak Efendi, Mu• Mebuslar• Kegam Der Garabetyan Efendi, Hac• •lyas Sami Efendi ve Genç Mebusu Mehmed Emin Bey idiler. Bu mebuslardan Hac• •lyas Sami Efendi •ttihat ve Terakki Cemiyetinin aday•, di!erleri ise müstakil görünmektedirler.

Me•rutiyetin ilan•ndan sonra bölgelerde seçim çal••malar• ba•lam••t•. Bitlis ve çevresinin seçim defterleri de 1908 y•l•n•n A!ustosundan itibaren tamamlanmaya ba•lam••t•r.²⁹⁴ Ayr•ca belediye heyetleri de yeniden olu•turulmu•tur.²⁹⁵ Bu seçimlere •ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Ta•naksütyun Cemiyeti birlikte girmi•, Ermeniler 12 mebus, •ttihat ve Terakki Cemiyeti 160 mebus ç•karm••t•r. 1908 y•l• Kas•m ba••nda

292 BOA. DH. SYS. 53/56.

293 BOA. DH. •FR. 415/47; 415/48; DH. SYS. 71-1/ 1.

294Tanin, 20 A!ustos 1324, No: 33.

Bitlis'te •ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Ta!naktsutyun'un ortak dan"!ma toplant"s" düzenlenmi! ve iki partinin seçim mücadelesinde birlikte hareket etmesi tart"!"lm"!t". Ta!naktsutyun taraf"n" •!khan, Malumyan, ArmenGaro temsil ediyordu. •ttihat ve Terakki Cemiyeti heyetine ise Vehib Bey ba!kanl"k ediyordu. Bu müzakerelerde, Ermeni mebuslar"n say"s"n"n yaratt"•" sorun her iki parti için t"kanma noktas"yd". •ttihatç"lar Ta!naklar"n sadece Meclis'te Ermenilere yirmi sandalye verilmesi talebini kabul etmemekle kalmam"!, Ermeni mebus adaylar"n"n •ttihat ve Terakki Cemiyeti listelerine girmesini de dayatm"!lard". Sonuçta bu dan"!ma toplant"s"ndan herhangi bir sonuç ç"kmad". Bu ba!ar"s"zl"ktan sonra partiler aras" görü!meler •stanbul'da, Ta!naktsutyun ve •ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin •stanbul merkezleri taraf"ndan sürdürüldü. Bu toplant"lar"n sonucunda •ttihatç"lar Ermenilerin özgür seçim hakk"n" tan"d" ve Ermeni vilayetlerinde baz" seçim çevreleri belirlendi. Bitlis, Van ve Erzurum Ermenilerin mebus ç"karabilece•i bölgelerdi.296 Mu! Mebusu Kegam Efendi Ermeni’dir ve mecliste aktif bir !ekilde çal"!m"!t"r. 17 Aral"k 1908’de Birinci •çtimada haz"r bulunan Bitlis mebuslar" Abdürrezzak Efendi ve Arif Efendi’dir.297

Bu ilk seçimler Anadolu’da herhangi bir !ikâyet olmadan e!itlik ve reform beklentileriyle gerçekle!ti. Genellikle Do•u Anadolu’da nüfuzlu kimseler ve idarecilerin destekledi•i adaylar seçimleri kazand"lar.

Bu dönemde Anadolu’daki en önemli Ermeni te!kilat" Ta!naklara aitti. H"nçak'"n•ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne yönelik daha belirgin bir muhalefete girdi•i Kas"m 1908'den ba!layarak •ttihat ve Terakki Cemiyeti, Ta!naktsutyun'u Osmanl" ülkesindeki Ermeni nüfusunu temsil edebilecek tek yetkili parti olarak kabul etme siyaseti izlemeye ba!lad". •ttihat ve Terakki Cemiyeti, müttefikinin konumunu güçlendirirken baz" Ermeni vilayetlerinde yönetici mevkilere Ta!naklar" getirmi!ti. Ta!naktsutyun da, •ttihat ve Terakki Cemiyeti’den ayn" biçimde yararlanmaya çal"!"yordu. •ttihat ve Terakki Cemiyeti deste•inin Ta!naktsutyun yanda!lar"n"n say"s"n" art"rmakta, hatta ba!ka Ermeni partilerine üye olanlar" kendi taraf"na çekmekte ayr" bir rolü vard". Ta!naklar"n ve Bitlis vei Van'daki durumu a!"r" bir durum alamaya ba!lam"!t"; Van'daki Ermeni ruhani önderinin konutunu, hem cismani hem de dini dan"!ma kurulunu, bu kurullar"n yürüttü•ü kültür ve e•itim

296 Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve •ttihat ve Terakki, •stanbul, 2005, s. 52.

heyetini ellerine geçirdiler; bunun sonucunda okullar• tefti• görevini de devrald•lar. Böylece Van'da belediye reisli•ine Rus konsolosunun tan•m•yla “Türkler aras•nda geni• bir çevresi ve •stanbul'daki Ermeni liderleriyle yak•n ili•kisi olan” Kapamac•yan tayin edilmi•ti. Ta•naktsutyun'un Van'daki durumu Rusya'dan gelen ••khan'•n yerel •ubenin ba••na geçmesiyle daha da peki•mi•ti. Bitlis, Van ve Erzurum'daki Ta•nak militanlar• yönetim i•lerine bile kar•••yorlard•. Onlar (ArmenGaro, Rupen), piskopos NersesKarahanyan ile kent yöneticisini, bütün ordu ileri gelenlerini ve kentteki amirleri sürekli ziyaret ediyor ve onlar•n bilgisi d•••nda al•nan herhangi bir karar ya da emir uygulanamaz oluyordu.²⁹⁸

Bu atmosferde gerçekle•tirilen 1912 seçimleri bütün Osmanl• ülkesinde oldu•u gibi Bitlis Vilayetinde de s•k•nt•l• geçmi•tir. •ttihat ve Terakki cemiyeti, meclisteki muhalefetin önüne geçemeyince Padi•ah Mehmet Re•ad’a Meclis-i Mebusan-• feshettirme yolunu seçti. 1912 y•l•nda yeni seçimler yap•ld•, tarihe sopal• seçimler olarak geçen bu süreçte Bitlis’te de baz• problemler ya•and•. Bu problemlerin bir k•sm• seçimler s•ras•nda Bitlis’ten Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgraflarla bir k•sm• da Meclis-i Mebusan topland•ktan sonra meclis gündeminde yap•lan •ikâyetlerle ortaya ç•kt•.

Kay•tlardaki ilk telgraf, Hürriyet ve •tilaf F•rkas• Riyasetine Siirt ileri gelenleri taraf•ndan çekilen 6 Nisan tarihli telgraft•r. Bu telgrafta Siirtliler daha önce mebus olan Abdürrezzak Efendi’nin •ttihat ve Terakki aday• oldu•unu, onun hükümete mensup oldu•unu kendilerinin Bedirhani Hüseyin Pa•a’y• seçeceklerini, hükümet memurlar•n•n kanuna ayk•r• olan tehditlerine art•k tahammülleri kalmad•••n• bu bask•lar sona erdirilmezse her •eyi göze alarak bunlarla mücadele edeceklerini ifade ediyorlard•.²⁹⁹

298 Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve •ttihat ve Terakki, s. 38-39.

299 BOA. DH. SYS. 83-2/2-13, lef.3. Telgraf•n metni dikkat çekicidir:

“Hürriyet ve •tilaf F•rkas• Merkez-i Umumisi •stanbul-Siirt’ten Hürriyet ve •tilaf F•rkas• Riyaseti’ndenvarid olan telgraf namedir.

Siirt belediye reisinin mutasarr•fa yazd••• tezkirede meb’us-• sab•k Abdurrezzak Efendi ‘nin •ttihat ve Terakki Cem’iyeti nam•na namzedli•ini vaz eyledi•inin kaza ve nevahiye ilan•yla intihab ettirilmesi içünicab edenlere tebli•at-• •edide ifas•n• beyan ediyor. Merkez-i vilayetin Mu•, Genç, Sancaklar•ndan intihabat hitam bulmaktad•r. Buradaki tezahüreta kar•• intihab•n •imdiye kadar tehiri esbab• tazahür etti. Livam•z• ihtiva eden kaza ve merkez müntehablar•n•n menafi’-i vatana hadim Bedirhani Hüseyin Pa•a’y• intihab ediyoruz. Bu haklar• millete aidiyeti mukaddes Kanun-• Esasimiz te’min etmi•tir. Mü•arun-ileyhan•n gayretinin intihab olunacak meb’us milletin olmay•p nüfuz-• hükümetle intihab edilmi• me’murininmeb’usudur. Me’murin-i hükümetin kanun•ikenanetehdidat•na milletin art•k tahammülü kalmam••t•r. •u ma’ruzat•m•zda nazardan dûn tutularak

Bu •ikâyetin oldu•u s•ralarda Bitlis Valisi Ahmet Nedim Bey de Dahiliye Nezareti’ne bir telgraf göndererek Bedirhani Hüseyin Pa•a’n•n Eruh Kaymakam•n• tehdit etti•ini, halk aras•nda kaymakam aleyhine dedikodu ç•kard•••n•, kaymakam•n yakalad••• elli adam• serbest b•rakt•rd•••n•, Eruh ve çevresinde karde•i Abdürrezzak ile bir isyan haz•rl•••nda bulundu•unu, yakalanarak •stanbul’a gönderilmesi için emir beklendi•ini bildirmi•tir (7 Nisan 1912). Dâhiliye Nezareti, Hüseyin Pa•an•n hemen yakalanarak koruma alt•nda Divan-• Harpte yarg•lanmak üzere •stanbul’a gönderilmek yerine takipte tutulmas•n• ve kanuna ayk•r• bir durum görülürse gere•inin yap•lmas•n• isteniyordu (9 Nisan 1912).

Di•er taraftan Bitlis •ttihat ve Terakki namzedi Mehmet Efendi de 26 Nisan 1912 tarihinde Dahiliye Nezareti’ne gönderdi•i telgrafta, memleket için çok önemli olan seçim meselesinin Nüfus Müdürü Sadullah Efendinin tesiri alt•nda zedelendi•ini, kazalardan mazbatalar gelmedi•i halde seçimlerinin yap•lmas•n•n bunu gösterdi•ini, bu yüzden seçimlerin yeniden yap•lmas•n•n ya da kazalardan umumi oylar•n gelmesini istiyordu.300

Seçimlerle ilgili Ermeni Patrik Ohannes de Sadarete müracaat ederek her taraftan Ermenilerin seçimlerde haklar•n•n korunmad••• ile ilgili •ikâyetler geldi•ini, Osmanl• vatan• ve mülkü u•runda fedakârca çal••malar•na ra•men me•rutiyet idaresince kabul edilmeyecek i•lerin yap•ld•••n•, iki milyon Osmanl• Ermeni’sinin nüfuslar• oran•nda Meclis-i Mebusan’da mebus bulundurulmalar• gerekirken 15 vekil bulundurulaca••n•n bildirildi•ini, Bitlis, Diyarbak•r, Mamüratülaziz, Trabzon gibi Ermenilerin yüzde atm•• elli, k•rk, otuz be• oran•nda bulunduklar• yerlerden mebus ç•karamayacaklar•n•n anla••ld•••n•, Bitlis’te ve Van’da nüfus kay•t i•lerinin yap•lmas• iste•inin reddedildi•ini, k•saca Osmanl• Ermenilerinin aç•k hukuklar•n•n korunmas•n• talep ediyordu ( 15 Nisan 1912). Bitlis ve Van Valileri bu iddialara verdikleri cevapta, seçim i•lerinin köylerde ve mahallelerden al•nan defterler

me’murinin kanuna rücu’u te’min buyurulmaz ise milletin her dürlü fedakârl••• ihtiyar ile esaret-i vak•’ay• ref’e çal••aca••n• arz, •u ma’ruzat•m•z•n li-ecli’l-isti•hatenzar-• millete vaz’•n• istirham ederiz.

Siirt e•raf• nam•na •smail, Siirt e•raf• nam•na Mahmut, Abdülkerim, Siirt nam•na Mahmud, Abdullah, Siirt nam•na me•ayih Saadettin, Siirt nam•na sadatAbdulkerim, Garzan kazas• nam•na sadat Dervi•, Ulemadan Abdulkadir, Hamdi, Tahir, Eruh Kazas• nam•na Kas•m, Hamza, Abdurrezzak, !eyh Abdurrahman, Pervari Kazas• nam•na Mahmut, #irvan Kazas• nam•na #eyh Necmettin, Garzan Kazas• nam•na Halil (ve di•er imzalar). Fi 24 Mart sene 1328 ( 6 Nisan 1912).

Makam-• Sami-i Sadaret-penahi’ye Suret-i balaya tahrir k•l•nan i•bu telgrafname calip-i dikkat ve ehemmiyet olma•la arz olunur. 24 Mart 1328 ( 6 Nisan 1912).

üzerinden tefti• heyetinin nezareti alt•nda ve usul dairesinde cereyan etti•ini ve herhangi bir suiistimal meydana gelmedi•ini nüfus kayd• konusunda Ermenilerden herhangi bir talep olmad•••n•, hükümetin seçim uyar•lar•na ra•men Ermenilerin oy kullanmaya gitmediklerini, Patrikhanenin •ikâyetlerinde aç•kl•k olmad•••n•, istenirse daha teferruatl• ara•t•rma da yap•labilece•ini ifade ediyorlard•.³⁰¹

Birçok problemin ya•and••• 1912 seçimlerinde 284 mebus seçilmi•tir, bu mebuslar•n 157’si Türk, 68’i Arap, 18’i Arnavut, 15’ü Rum, 13’ü Ermeni, 4’ü Yahudi, 9’u Slav’d•r. Bu ikinci dönem mecliste yine Bitlis Vilayetinden be• mebusu vard•r. Bitlis Mebusu Sadullah Efendi³⁰², Siirt Mebusu Naz•m Bey, Mu• Mebuslar• Kegam Der Garabetyan Efendi, Hac• •lyas Sami Efendi, Genç Mebusu Mehmed Emin Bey’dir. "ikâyetlerde bulunan Bedirhani Hüseyin Pa•a mebus seçilememi•tir.

1914 seçimlerinde Meclis-i Mebusana 259 mebus girdi, bunlar•n 144’ü Türk, 84’ü Arap, 13’ü Rum, 14’si Ermeni, 4’ü Yahudi’ydi, bu mecliste ba••ms•z olduklar• için Arnavut ve Slav yoktu. Bu seçimlerde Bitlis mebuslar•n•n say•s•nda iki art•• olmu• say• yediye ç•km••t•r. Bitlis Mebuslar• Minas Ç•raz Efendi303, Hasan Lami Efendi, Siirt Mebusu "eyh Nasreddin Efendi, Mu• Mebuslar• Kegam Der Garabetyan Efendi, Hac• •lyas Sami Efendi, Genç Mebuslar• Mehmed Emin Bey ve Mehmed Ali Bey.

301BOA. DH. SYS. 83-1/2-48.

302 Bitlis’te do•up büyüyen Sadullah Fevzi Bey, 1877 y•l• ba•lar•nda Bitlis Vilayeti Bidayet Mahkemesi Kalemine ayl•ks•z olarak girdi. 23 Eylül 1905’te Bitlis Vilayeti •stinaf Mahkemesi Fahri Azal•••’na al•nm••t•r. Sadullah Fevzi Bey, bu görevde uzun süre kalmay•p 27 Mart 1907’de 900 kuru• maa•la Bitlis Vilayeti Nüfus Müdürlü•ü’ne getirildi. Sadulllah Fevzi Bey, 9 Ocak 1910’da yap•lan yeni bir düzenleme ile memuriyetini korudu. Bu görevde iken •stanbul Meclis-i Mebusan•n II. Dönemi için 27 Nisan 1912’de yap•lan seçimde Bitlis Milletvekili oldu. May•s ay• içerisinde görevine ba•lad•. 18 Nisan 1912’de aç•lan Meclis-i Mebusan, 5 A•ustos 1912’de Gazi Ahmet Muhtar Pa•a’n•n önerisi ile feshedildi. Meclisin aç•k bulundu•u bu üç buçuk ay süre zarf•nda Sadullah Fevzi Bey de Bitlis’i temsilen bulundu. Meclisin feshedilmesi üzerine memleketine döndü. Sadullah Fevzi Bey, 5 A•ustos 1912 tarihinde meclisten ayr•ld•ktan sonra kendisine 15000 kuru• mebusluk tahsisat• verildi. Tarihini tam olarak saptayamad•••m•z 1912 y•l• içerisinde bir suçtan dolay• yarg•lanarak tevkif edilir. Mustafa Kemal Pa•a’n•n 19 May•s 1919’da Samsun’a ç•kmas•ndan sonra Milli Mücadeleye kat•lm••t•r. Ard•ndan Erzurum Kongresinde al•nan kararla Hey’et-i Temsiliye Üyeli•ine seçildi. Ancak Sadullah Fevzi Bey, Kongre dâhilinden de•il hariçten seçilmi•ti. Nizamnameye göre böyle bir seçim mümkün görünmekteydi. Erzurum Kongresince seçilmi• olmas•na ra•men Sadullah Fevzi Bey, bu kongreye i•tirak etmemi•tir. Sadullah Fevzi Bey, •stanbul Meclis-i Mebusan• son dönemi için yap•lan seçimde tekrar Bitlis’ten milletvekili seçilmi•tir. Sadullah Fevzi Bey’in Bitlis’ten Milletvekili seçildi•i 5 Ocak 1919 tarihli Ankara’da Hey’et-i TemsiliyeRiyaseti’ne çekilen telgraf ile bildirilmi•tir. Sedat •••k, Birinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Bitlis Milletvekilleri (Biyografileri ve Faaliyetleri), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Erzurum-2011. Ss. 28-30.

303 1878’de Berlin Konferans•na kat•lan Ermeni liderlerden, Paris’de (Armenya) nam•yla birer gazete ne•rine ba•lad• 1886'da Galata'daki Getronagan Ermeni Lisesi'nin müdürlü•ünü yapt•. 1898-1908 y•llar• aras•nda Paris’teyken Me•rutiyetin ilan• üzerine •stanbul’a dönerek Ermenilerin ulusla•ma sürecinde edebiyat ve tarih konular•n• i•ledi.

Hasan Lami Efendi daha sonra Mardin mebuslu•una geçmi•tir. Bu mecliste Bitlis’ten iki Ermeni mebus vard•r.³⁰⁴

1914 seçimleri !ttihat ve Terakki Cemiyeti için zor geçmi•tir. Mu• Mutasarr•f• Servet Bey bu konuda Dahiliye Nezareti’ni uyararak, Ermenilerle anla•mad•klar• takdirde mebus namzedlerinin kazanmas•n•n zor olaca••na dair bir telgraf göndermi•tir.³⁰⁵ Bu telgraftan bir gün sonra 21 May•s 1914’de Dahiliye Nezareti durumu görerek !ttihad ve Terakki F•rkas•'yla Ermeni murahhasas•n•n i•birli•i yapmamas• durumunda Mu•'ta muhaliflerin seçimleri kazanabilece•i³⁰⁶ uyar•s•nda bulunmu•tur. Seçilen mebuslar hakk•nda baz• problemler ortaya ç•km•• Kürt oldu•u ifade edilen Siirt'ten mebus seçilen "eyh Nasreddin hükümete ba•l•l•k yemini etmi•tir.³⁰⁷

Ahlat, Mutki ve Hizan'daki seçimler 22 Haziran 1914’te neticelenmi• ve mebus seçilecek olan Hasan Lami Efendi'nin Bitlis’e gelmesi hakk•nda Bitlis Valisi Mustafa Bey Dahiliye Nezareti’ne müracaat etmi•tir, Lami Efendi bu s•rada Mardin’dedir ve oradan da mebus seçilecektir.308

Tablo 22: !kinci Me•rutiyet Döneminde Bitlis Vilayeti mebuslar•n• •u tabloda

verebiliriz:309

Seçim Dönemi

Bitlis Mu• Siirt Genç

1908-1912 Arif Efendi Kegam Der

Garabetyan Efendi, Hac• !lyas Sami Efendi Abdürrezzak Efendi Mehmed Emin Bey 1912-1914 Nusret Sadullah Efendi Kegam Der Garabetyan Efendi, Hac• •lyas Sami Efendi

Naz•m Bey Mehmed

Emin Bey

304Feroz Ahmad-Dankwart A. Rustow, “•kinci Me•rutiyet Döneminde Meclisler (1908-1918)”, •stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Do•u Avrupa Ara•t•rmalar• Dergisi, S. 4-5, Y•l. 1975-1976, s. 247.

305 BOA. DH. •FR. 421/96.

306 BOA. DH. •FR. 421/99.

307 BOA. DH. •FR. 421/100.

308BOA. DH. •FR. 431/63; DH. •FR. 435/17.

309Feroz Ahmad-Dankwart A. Rustow, “•kinci Me•rutiyet Döneminde Meclisler (1908-1918)”, •stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Do•u Avrupa Ara•t•rmalar• Dergisi, S. 4-5, Y•l. 1975-1976, s. 278.

Tablo:22 Devam• 1914-1918 Minas Ç•raz Efendi, Hasan Lami Efendi Kegam Der Garabetyan Efendi, Hac• •lyas Sami Efendi $eyh Nasreddin Efendi (Kürt) Mehmed Emin Bey, MehmedAli Bey

Bitlis mebuslar• içinde en aktif olarak çal••an ve en çok mecliste söz alarak bölgenin ihtiyaçlar•n• dile getiren mebuslar Ermeni Mebus Kegam Efendi, Mehmed Emin Bey ve Hac• !lyas Efendi’dir. Bu mebuslar mecliste yapt•klar• konu•malarda, Bitlis için yap•lmas• gerekenleri dile getirerek çe•itli tekliflerde bulunmu•lard•r. Mebuslar•n bu konulardaki görü•leri ve çal••malar• farkl• ba•l•klar içinde verilmi•tir.