Karayolu Ula••m•

Ula••m, bir ülkenin siyasî, sosyal, kültürel ve iktisadî hayat•n• etkileyen önemli bir unsurdur. •ktisadî kaynaklar•n i•letilmesi, tar•m, ticaret ve sanayiinin geli•mesi düzenli bir ula••m a••yla mümkündür. Ayr•ca sosyal ve kültürel bütünlü•ün kurulmas• bak•m•ndan da ula••m•n rolü büyüktür. Bir ülkedeki yollar•n geli•mi•li•i tabiat •artlar•na ba•l• olmakla beraber, milletlerin eri•mi• olduklar• iktisadî, sosyal ve kültürel seviyenin göstergesi durumundad•r. Osmanl• Devleti XIX. ve XX.

428 BOA. DH. MTV. 7/6.

429 BOA. DH. •D. 164 -2/2; DH. •D. 164 -2/3

yüzy•llarda siyasî bak•mdan oldu•u gibi ekonomik bak•mdan da geri kalm•• bir ülke durumundayd•. Temel sanayi kurulamam••, mevcut yeralt• ve yerüstü do•al zenginlikleri de•erlendirilememi•ti. Bu •artlar alt•ndaki bir ülkede Bitlis ve çevresi bu genel görünüm içerisinde daha geri kalm•• bir durumdayd•. Bu geri kalm••l••a ra•men karayollar• ba•ta olmak üzere ülkenin ula••m imkânlar•n•n iyile•tirilmesi için çe•itli çal••malar yap•ld••• görülmektedir. Bu genel çal••malar içinde Bitlis ve çevresinin de ula••m a••n•n iyile•tirilmesi için çal••malar yap•lm••t•r.

Tanzimat döneminde bütün alanlarda oldu•u gibi ula••m alan•nda da bir tak•m çal••malar yap•lm••t•. 1864 Vilayet Nizamnamesiyle yol yap•m• düzenli olarak ele al•nm••, özellikle Mithat Pa•a’n•n Tuna Vilayetinde bu alanda sa•lad••• ba•ar•lar üzerine di•er valilerden de kendi vilayetleri s•n•rlar• içindeki ana yollar•n yap•m-onar•m ve bak•m• istenmi•ti. 1869 tarihli Turuk ve Meabir (Yollar ve Geçitler) Nizamnamesi ile de ülkedeki karayollar• dört gruba ayr•l•yordu: Devlet yolu, sancak yolu, kaza ve köy yollar•.⁴³¹ Bu yollar•n yap•lmas• için paraya ve düzenli bir çal••maya ihtiyaç vard•. Öncelikle paran•n temini gerekliydi. Bu amaçla ahaliye yol in•aat•nda çal••mak mecburiyeti getirildi. 16 ile 60 ya• aras•ndaki erkek nüfus, yük ve araba hayvanlar• bir y•lda 20 gün yol in•aat•nda çal••acaklard•. Çal••mak istemeyenler yol bedeli (bedel-i turuk) verecekti.

Bu çerçevede Do•u Anadolu bölgesinde bir geçi• noktas•nda olan, do•uyu ve güneyi birbirine ba•layan Bitlis Sanca••n•n yollar•n•n yap•lmas• için de çal••malar ba•lat•ld•. Bitlis ve çevresinin yollar• sancak yollar•ndan ba•layarak s•n•fland•r•lm••t•. Bitlis için Mersin, Trabzon ç•k•• iskelesi mesabesindeydi. Ço•unlu•unu Van, Bitlis ve Mu•lu tütün tüccarlar•n•n olu•turdu•u ve Harputlu tütün tüccarlar•n•n da bulundu•u kafileler, mallar•n• Erzurum’a getirirlerdi. Duhan Gümrü•ü Emini taraf•ndan sat•n al•nan bu tütün Karadeniz k•y•lar•ndaki tütün merkezlerine kervanlarla ula•t•r•larak, oradan da !stanbul ve di•er noktalara deniz yolu ile aktar•l•rd•. Van ise daha çok !ran ve Rusya için ticaret yolu durumundayd•. Bu yüzden Bitlis için ula••m Van, Erzurum, Diyarbak•r yönünde önem kazan•yordu. Bu yönlerde Bitlis Sanca••n•n yol yap•m çal••malar• co•rafyan•n elveri•siz olmas•ndan dolay• pahal• ve çok zor olmu•tur. 1892 y•l• salnamesinde vilâyetin te•kilinden itibaren yol in•aat•n•n s•n•rl•

431 Musa Çad•rc•, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yap•lar•, Ankara, 1991, s. 299-300.

kald••• belirtilmekle beraber Vali Tahsin Pa•a zaman•nda yol, köprü ve çar•• yap•m•nda büyük çal••malar olmu•tur. Vali Tahsin Pa•a, vilayet merkezinden çevreye do•ru yol ve köprü yap•m•na gitmi•, Mente• A•a, Demirciler, Arasaalt• Çar••lar• yeniden düzenlenmi•, Mu•’a do•ru giden büyük cadde, Mente• A•a Çar••s• ve Çar•• Ba••’ndanMahalleba••’na kadar olan üç-dört bin metrekarelik yol parke ta•lar•yla dö•enmi•tir.⁴³²

Cuinet’in iç yollar•n durumuna ili•kin tespitlerinde, ula••m ve ileti•imin düz ovalar, da•lar ve çokça emek sarf edilerek rastgele ezilmi• yollar kanal•yla yap•ld•••n• belirtmektedir. 1881 y•l•nda haz•rlanan bir taslak ile üç güzergâhtan yol yap•lmas• planlanmaktad•r. Ancak bu yollar, 1888 y•l•nda Nafia Nezaretinin yerel hükümete teknik personel göndermesine kadar yap•lamam••t•r. 1888 y•l•nda Nafia Nezareti taraf•ndan bölgeye gönderilen uzmanlar çok k•t imkânlara sahip olan Bitlis için •u projenin uygulamaya konulmas•n• istediler:

Mamahatun üzerinden Bitlis-Erzurum yolu: 170 km.

Veysel Karani Geçidi üzerinden Bitlis-Diyarbak•r Yolu: 150 km. Veysel Karani-Siirt Yolu: 18 km.

Üç y•l içinde yani 1891 y•l•nda bu yollar•n ancak •u kadar• yap•lm••t•: Bitlis-Diyarbak•r Yolu: 16 km.

Mu•-Bitlis Yolu: 20 km. Bitlis-Erzurum Yolu: 16 km.⁴³³

1888 y•l•ndan itibaren Bitlis Vilayetinde 543 kilometrelik yol in•as•na ba•lanm••sa da Me•rutiyetin ilan•ndan bir y•l önce, 1907 y•l•na kadar farkl• noktalarda bu miktardan 49 kilometre •ose ve 64 kilometrelik tesviye edilmi• toprak yol

432 Sâlnâme-i Vilayet-i Bitlis, H. 1310 (M. 1892), s. 148.

yap•labilmi•tir. Üç y•lda yap•lan yol miktar• ancak 52 km’dir. Bitlis Vilayeti için toplanan bedelât-• nakdiye 2.000 lira tutmaktad•r.⁴³⁴

Bitlis Vilayeti, uzak pazarlara aç•lmak için öncelikle kendi vilayet s•n•rlar• içerisinde bulunan ula••m a••n• düzenlemek zorundayd•. XIX. yüzy•l•n sonuna do•ru yol in•aat• için Bitlis vilayeti Nafia Mühendisli•i ve Ticaret Nezareti gerekli çal••malar• birlikte yapmaktayd•. Uygun •artlara sahip yollar•n yap•lmas•, güvenli güzergâhlar•n olmas• ticaretin yap•lmas•n• da kolayla•t•r•yordu. Da•l•k arazi •artlar• bir ticari koridor üzerinde bulunan bölgenin geçi• yollar•n•n yap•lmas•n• zorunlu hale getiriyordu.

Tarihi kervan yolu ticaretinin güzergah• üzerinde bulunan Bitlis’e ba•l• Ahlat kazas•; •ran’dan gelen tüccarlar•n Güney’e, Suriye ve Cezire düzlüklerine giderken mutlaka u•ramak zorunda olduklar• iktisadi bir merkezi konuma da sahipti. Ahlat’ta demircilik ve çilingir zanaat•ndaki geli•kin ticari faaliyetlerin yan•nda, göl k•y•s•nda yer alan Van, Tatvan ve Geva• limanlar• ile birlikte Karadeniz’e bir aktarma merkezi konumunda oldu•u görülmektedir. Ba•dat, Musul, Mardin ve Diyarbak•r’dan Tiflis ile •ran’•n kuzeyine giden kervanlar•n yol güzergâh•nda bulunulmas• bu bölgedeki •ehirlere büyük bir gelir sa•lam••t•r. Bitlis Vilayetine çevre ülkelerden ticaret amac•yla gelen tüccarlar •ehrin ekonomik geli•imine önemli katk•larda bulunmu•lard•r. Kom•u vilayetler ile yap•lan ticaret, karayolu ula••m•n•n yan• s•ra göl üzerinden de gerçekle•mektedir. Özellikle •ranl• tüccar gruplar, Van ve Bitlis’te ticaret yapmaktad•rlar.⁴³⁵

Bunlardan ba•ka Siirt ve Mu•’a do•ru iki noktadan ba•layan yollar•n her birinden birer saatlik mesafenin •osesi dö•enmi•, gayet ta•l•k olan Arap Köprüsü taraf• onar•lm••t•r. Sefer Bey, Alemdar ve Arap Köprüleri de yeniden in•a edilmi• ve birçok menfez yap•lm••t•r. Tahsin Pa•a’n•n çal••malar•yla, Halep, Musul ve Diyarbak•r Vilayetleri havalisi kervanlar•n•n güzergâh• olan idare meclisinin karar•yla amele-i mükellefe gönderildi•i gibi, Mu• üzerinden Erzurum’a do•ru olan

434Tüccarzade •brahim Hilmi, Memalik-i Osmaniye Cep Atlas•, •stanbul, 1323, s. 213. Ayn• y•l Van Vilayetindeki yollar•n durumu •u •ekildedir: Van'dan itibaren Erci•, Erceksaray, Bitlis, Hakkâri, #atak istikametlerinde •ose yollar• aç•lmas•na ve in•as•na te•ebbüs edilmi• ve 561 kilometrelik muhtelif yolardan 107 kilometre uzunlu•unda •ose ve 98 kilometrelik tesviye edilmi• toprak yol yap•lm••t•r. Vilayetin yol bedelat-• nakdiyesi 100 lira kadard•r. (a.g.y.)

435 Cihan Yap••t•ran, 19. Yüzy•l •kinci Yar•s•nda Bitlis ve Tütün, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yay•nlanmam•• Yüksek Lisans Tezi, •stanbul, 2013, s. 79.

yolun in•as• da ba•lat•lm••t•r. Bir y•l içerisinde ortalama 6 km •ose yol, 3 km de toprak yol yap•labilmi•, 3 km yolun da tamiri yap•lm••t•r. Bu oran bir vilayet için çok az bir miktard•r. Üstelik bu yollar•n tamam• Bitlis •ehri etraf•nda yap•lm••t•r.

Yine Me•rutiyetten önce Bitlis Vilayetini kaza ve vilayetlere ba•layan yollar üzerinde konaklama amac•yla hükümet taraf•ndan hanlar yap•lm••t•r. Bitlis-Ahlat aras•nda in•a edilen Papsen, Halkal•, Ba•han, Elaman, Tatvan, Han Da•• ve Mescid Hanlar• Me•rutiyet döneminde de kullan•lan hanlardand•r. Hanlar•n varl••• ula••m•n kat•r, deve ve at kervanlar•yla yap•ld•••n• da göstermektedir. Ocak ay•ndan Mart ay• sonuna kadar yollarda don ve kar oldu•u için hayvanlarla ula••m sa•lanamazd•. K•••n çok kar ya•d•••ndan bütün yollar kapan•r, seyahat etmek isteyen baz• tüccarlar so•uktan donarak hayatlar•n• kaybederlerdi.⁴³⁶

Bu dönemde yol ve ula••ma ait en mühim ve kârl• bir te•ebbüs Van Gölü'nde vapur i•letmek dü•üncesidir. Bitlis'ten Van’a karadan bir haftada gidilece•ine göl arac•l••• ile bir günde gitmek, Erzurum-Trabzon yolunun a••lmas•n•n gereken zamandan pek çok istifade etmek ve gölün etraf•ndaki meskûn mahallere ula•mak için birkaç istimbot ile 8-10 mavnaya ihtiyaç vard•.437 Van vilayeti ihtiyac• olan k••l•k yakaca••, Kardigan kazas• ve Bitlis’in çevresinden temin ederek, Göl’de bulunan yelkenliler vas•tas•yla ta••mac•l••• yap•l•rd•. Reji •irketi de, satt••• tütünün nakliyat•n• daha güvenli ve daha h•zl• olan Göl ta••mac•l•••yla yapabilecek buharl• bir gemiye sahipti.⁴³⁸Nihayet 1913 y•l•nda Meclis-i Vükela, Van gölünde vapur i•letmek için Osmanl• Seyr-i Sefain #daresi'ne imtiyaz vermi• ve be• yüz bin liran•n borç olarak •irkete verilmesi kararla•t•r•lm••t•r. Adilcevaz'dan Erzurum-Trabzon yoluna ba•lanacak •ose ile Diyarbak•r, Bitlis ve Harput yollar•n•n incelenmesi de Meclis-i Vükela kararlar• içinde yer alm••t•r.⁴³⁹

436Mayevski, Van ve Bitlis Vilayetlerinin Askeri #statistiki, s. 44. 1908 y•l• Aral•••nda Bitlis’ten Ahlat’a gitmek için yola ç•kan üç ki•i ve yirmi ba• hayvan• yolda donarak ölmü•tü. (Tanin, 28 Kanun-• evvel, 1324, No: 159).

437Tüccarzade #brahim Hilmi, Memalik-i Osmaniye Cep Atlas•, #stanbul, 1323, s. 216. Göl ula••m• çok ilkel sallarla yap•l•yordu ve her mevsimde kullan•lmas• imkâns•zd•. Özellikle k•••n bu sallar•n kullan•lmas• imkâns•z hale geliyordu. 1900 y•l•nda bu bölgeyi gezen ve Van Gölü’nden k•••n kay•klarla Tatvan’dan Van’a gitmek isteyen Mark Sykes çok zor anlar ya•am••, ölümden dönmü• ve bir Kürt köyünde günlerce beklemek zorunda kalm••t• (Mark Sykes, Be• Türk Eyaletine Do•ru, s. 71-80).

438Vital Cuinet, La Turquie D’Asie, c. II, s. 670.

Me•rutiyetin ilan•n önce bölgede ta••mac•l•k daha çok hayvanlarla gerçekle•tirilmekteydi.⁴⁴⁰ Buna ra•men hayvanla ta••mac•l•k için bile yollar çok uygun de•ildi. Me•rutiyetten sonra her alanda oldu•u gibi karayolu ula••m•nda da bir tak•m kararlar al•nd•. Ana ula••m hatlar• “turuk-• umumiyye”ye dönü•türüldü. Sonra turuk-• umumiyye üç s•n•fa ayr•ld•; birinci, ikinci, üçüncü derecede turuk-• umumiyye denildi. Bir de turuk-• hususiyye-i vilayat denilen vilayetin kendi iç ula••m yollar• vard•. Vilayetler kendi dairesi dahilinde bulunan kendi hususi yollar•n• tamire veya yeniden in•aya u•ra•maya ba•lad•. Zaten mevcut olan yollar• merkezi hükümet yapacakt•. Böylece Tanzimat döneminde getirilmi• olan devlet yolu, sancak yolu, kaza ve köy yollar• düzenlemesi Me•rutiyetle beraber yeni bir s•n•fland•rmaya gidiyordu. Ancak bu s•n•fland•rmalar•n uygulamaya pek etkisi olmad•, zira bütçeler bu yollar•n yap•m•na cevap verecek oranda de•ildi.

1909 y•l•na ait Nafia Nezareti bütçelerinin Meclis-i Mebusan’da görü•ülmesi s•ras•nda nezaretin program• ele al•nd•. Bu programa göre, Osmanl• ülkesinin genelinde sekiz sene içinde 30.000 km. yol yap•lmas• öngörülüyordu, bunun için tahmin edilen masraf 1.200.000 lirayd•. Ancak bütçeden bu pay ayr•lamad•••ndan yollar yap•lam•yordu. Görü•melerde de bu konu gündeme gelmi•, Bitlis için 936 lira, •stanbul ve mülhakat• için 1.518 lira, Van Vilayeti için 588 lira yol ve köprü memurlar•na maa• ayr•lm••t•. Oysa Bitlis’e 505 lira, •stanbul’a 1.500 lira, Van’a 20 lira yollar için tamirat ve in•aat masraf• ayr•lm••t•. •u halde memur maa•lar• yap•lacak masraflar• a•m•• oluyordu. Burada dikkat çeken •ey Bitlis Vilayeti için ayr•lan mebla••n hemen hemen bütün vilayetlerden fazla olmas•yd•. Bu rakamlar bize Bitlis’in yol durumunun çok kötü oldu•unu göstermektedir. Ayr•ca i• yapmayacak memur say•s• da hayli fazlad•r. Bu say• fazlal••• memur kadrolar•nda tensikat• gündeme getirecektir.⁴⁴¹

Mecliste bu görü•melerin yap•laca•• günlerde, 8 Haziran 1909’da, Bitlis Valisi Hüsnü Bey, vilayette en önemli sorun olan asayi• meselesinin halledilebilmesi ve Me•ruti yönetimin halk üzerinde etkisinin görülebilmesi için Bitlis vilayeti dahilinde yap•lacak olan yol ve köprüler hakk•nda vilayet umumi meclisinin haz•rlad••• mazbatay• Dahiliye Nezaretine gönderdi. Bu mazbata ayr•ca Ticaret ve Nafia

440Armenia and Kurdistan, s. 32

Nezaretine de iletildi.⁴⁴² Bu mazbatadan sonra vali tekrar 27 Haziran 1909’da Dahiliye Nezareti’ne müracaat ederek, vilayet dahilindeki yollar•n sekiz senede tamamlanabilmesi için y•ll•k yirmi bin lira tahsis gerekti•ini söylemi•, ancak Ticaret ve Nafia Nezareti y•ll•k bin lira verilebilece•ini ifade etmi•, “•imdilik eldeki imkânlarla bu i•in sürdürülmesi” tavsiye edilmi•, bu da vilayetteki yollar•n yap•m•n• imkâns•z hale getirmi•tir.⁴⁴³ Bitlis Valisi Hüsnü Bey 16 Temmuz 1909’da bu tavsiyeye verdi•i cevapta, “Eldeki imkânlarla hiçbir yol yap•lmaz.” diyerek durumu özetlemi•tir.⁴⁴⁴Dahiliye Nezareti 1910 y•l•nda bütün vilayetlere ve müstakil livalara gönderdi•i bir yaz• ile yol, köprü yap•m• ve di•er bay•nd•rl•k i•lerine h•z verilmesi, tahsisat ayr•lmas•, görevli memur tayini vesaire gerekli çal••malar•n yap•lmas• ikaz•nda bulunmu•tu.⁴⁴⁵ Bitlis Vilayeti dahilinde umumi yollar üzerindeki köprülerin 1910 y•l• içinde derhal in•as• ile önemi ikinci ve üçüncü derecede bulunanlar•n gelecek sene in•as•na, Bitlis vilayeti umumi meclisince karar verilmi•ti.446 Meclis-i Mebusan görü•melerinin 15 May•s 1911 tarihli oturumunda Mu• Mebusu Keygam Efendi’nin Bitlis-Erzurum-Mu• aras•nda yeniden umumi yol aç•lmas• için temizlik yap•lmas• teklifi reddedildi. Ancak Mu• ovas•n•n düzenlenmesi için bütçeye 150 lira ilave edildi.⁴⁴⁷

Bu bilgilerden de anla••laca•• üzere do•uvilayetlerinde Birinci Dünya Sava•• öncesi yollar•n durumu tamire ve yeniden yap•ma muhtaçt•r. Me•rutiyetin ilan•ndan sonra birçok alanda ekonomik geli•meleri sa•layacak tedbirler al•nd••• ve plan haz•rland••• görülmü•tür. 1911 y•l• Nafia Nezareti Bütçesinin görü•ülmesi s•ras•nda bütçeyi savunan Nafia Naz•r• Bedros Hallacyan Efendi mecliste yapt••• konu•mada, yollar•n in•as• için gerekli olan •artlardan bahsederken, “…Anadolu’nun zavall• vilayat-• •arkiyyesi, Sivas, Erzurum, Bitlis vilayeti gibi vilayetlerde vesait pek az bulundu•undan o vilayetlerdeki yollar için talipler yoktu, bu yüzden yollar yap•lam•yor” diyordu.⁴⁴⁸ Asl•nda Do•u Anadolu’nun yol in•as• için baz• •irketler tekliflerde bulunmu•lard•. 1910 y•l•nda Frans•z Entreprisedes Routesd’Etat •irketi 2

442 BOA. DH. MKT.2867/103. 443 BOA. BEO. 3588/269034. 444 BOA. BEO. 3595/269568. 445 BOA. DH. MU•. 115/54 446BOA. DH. MKT. 2871/94

447MMZC. D:I, Cilt 6, •çtima Senesi: 3, 98. •nikad (2 May•s 1327), s. 510.

milyon sterline Do•u Anadolu’daki yollar•n tamirini ve yeni yollar•n yap•m•n• üzerine alm••t•. Bu proje ile in•a edilecek yollar •u hatlardayd•:

1- Trabzon-Erzurum (1913’te ba•lad•). 2- Erzurum-Erzincan-Sivas-Samsun. 3- Erzurum-Van. 4- Erzurum-Bitlis. 5- Erzurum-Rize. 6- Karahisar-Erzincan. 7- Erzincan-Harput. Birinci Dünya Sava•• ba•lad•••nda plan•n ancak küçük bir k•sm• tamamlanm••⁴⁴⁹, sava••n ba•lamas• üzerine projenin uygulanmas•na s•n verilmi•tir. Projenin sonland•r•lmas•n•n sebeplerinden birisi sava• ortam• di•eri Frans•z •irketlerinin i•lerine Osmanl• Devleti içerisinde son verilmi• olmas•yd•.⁴⁵⁰

1912 y•l• Nafia Nezareti Bütçesinin görü•ülmesi s•ras•nda Do•u Anadolu yollar• tekrar gündeme geldi. Bitlis Mebusu Sadullah Bey, Meclis-i Mebusan Riyasetine verdi•i bir takrirle, Dördüncü, Be•inci, Alt•nc• Ordular• birbirine ba•layan Diyarbak•r-Bitlis yolunun siyasi ve iktisadi öneminden dolay• turuk-• umumiyyeye ithal edilerek in•as• gerekti•inin kararla•t•r•ld•••n•, bu karar•n Mecliste h•zla tasdik edilerek bu seneden itibaren ba•lanmas•n• Hükümete teklif etti. Teklif 29 Temmuz tarihli oturumda kabul edildi.451 Ancak bu oturumda söz alan Mu• Mebusu Keygam Efendi, “…Teessüf ederim ki, Anadolu taraf•nda yollar•n yap•lmas• için katiyen icraat yoktur. Fukara-y• ahaliden daha fazla para al•yorlar fakat hiç yol yoktur. Erzurum'dan Bitlis'e ve Van'a, Diyarbak•r’a kadar katiyen yol yoktur. Da•larda ahali kendi ihtiyaçlar•n• s•rt•nda sevk ediyor. Erzurum-Bitlis-Van yollar• turuk-• umumiyyeyedahilken, hiç in•aat yap•lmad•, ahali her tarafta intizar ediyor, yol yap•lmayacak ise ahaliden neden para al•yorlar. Rica ederim bu yollar yap•ls•n, bütün Anadolu’ya 60 bin lira tahsis olunuyor. Halbuki bir vilayet için 50 bin lira tahsisat verilmi•. Bu 60 bin lira yirmi vilayete nas•l taksim olunacak. Rica ederim yaln•z kararla iktifa etmeyelim icraat yapal•m.” diyerek do•u vilayetlerinin ula••m durumunu ortaya koymu•tu.⁴⁵² Yine bu bütçe görü•melerinde söz alarak Hükümetin yol politikalar•n• ele•tiren Erzurum Mebusu !aban Efendi, Do•u Anadolu yollar•na dikkat çekerek •u ilginç bilgileri vermi•ti:

449Armenia and Kurdistan, 32-33.

450 Ergani-Bitlis-Van Demiryolu Frans•z Plan•-1913 y•l• Eylülünden itibaren Bitlis’ten Van’a uzanacak demiryollar• üzerinde tart••malar ba•lad•. Almanlar•n Ba•dat Demiryolu projesi bu süreçte hala devam ediyor. Bu hatt•n Diyarbak•r-Bitlis-Van demiryolu a•lar•n• güçlendirece•i ifade ediliyordu. (The Times 25 October 1913, Issue: 40352).

451MMZC. D: 2, Cilt. 2, #çtima Senesi 1, #nikad: 42 (16 Temmuz 1328 (1912), s. 507.

“Efendiler! Bendeniz de Erzurum Vilayetinden bahsedece•im. Fakat ekseriniz hariçte gezdiniz, en edna bir hana gitti•iniz vakit kendinizi muhafaza için mutlaka o han•n kap•s•na iki ta• korsunuz, buna emin olun ki alt• yüz seneden beri Erzurum Vilayetine hiçbir •ey yapmam••lard•r. Hazreti Nuh zaman•nda nas•l ise öyle kalm••… Ta bizim hududumuzun gerisine kadar muntazam •imendiferi vard•r. (Rusya’y• kastediyor). Bizim bir •eyimiz yok. Burada 35 sene evvelisi Gazi Muhtar Pa•a Hazretleri ne kadar s•k•nt•ya u•rad•klar•n• bizzat takdir ettilerse de, o zaman nas•l b•rakt•lar ise bugün öylece duruyor. O bedbaht ahali, o zavall• askerler bir çuval un al•p da mevki-i askeriye götürünceye kadar biçare, bataktan, gedikten geçece•im diye üç gün, üç gece çal•••r, ya öküzünün ya kendinin baca•• k•r•l•r. Bunlar nazar-• dikkate al•nacak bir •eydir. Burada öyle on bin lira ile yirmi bin lira ile yol yap•lmaz. E•er yapacaksan•z, adamak•ll• yol yap•n. Memalik-i Mahruse-i !ahanenin aksa-y• !ark-i •tlak•na seza olan Erzurum, Van, Bitlis, hepsi bu dertten büryan oluyor, burada ne yol var, ne bir •ey var. E•er siz keçiboynuzu yiyip de bal yiyorum diyorsan•z, akl•n•za yanar•m. (Handeler) Çünkü on bin lira ile orada ne yolu yap•yorsun? Ben, bu hudutta o yollar• gezdim, hepsini biliyorum, zaten me•hur Zivan ve gediklerden, o bizim Tahir Gedi•inde bulunan yollar, nas•lsa, eski halinde duruyor. Allah için dü•ününüz, May•s•n ba••nda orada yol aç•l•r. May•s, Haziran, Temmuz, A•ustos deyince, A•ustos'un on be•inde ahali so•uktan içeri girerler.”453

Fakat ne Keygam Efendi’nin ne de !aban Efendi’nin durumu tasvir eden bu konu•malar•n•n bütçenin kabulüne bir etkisi olmam••, bütçe nezaretin istedi•i •ekilde kabul edilmi•tir. Ancak bu görü•meler s•ras•nda gündeme gelen umumi yollar meselesi 1914 y•l•na kadar uzanacak bir tart••may• da pe•inden getirmi•tir. "lk defa 1912 y•l•nda meclis gündemine gelerek, Siverek Mebusu "smail Vasfi Efendi ve arkada•lar•n•n Diyarbak•r-Bitlis-Van yollar•n•n umumi yollar aras•na al•nmas• teklifi 8 Temmuz 1912 günü meclis taraf•ndan kabul edilerek encümene havale edilmi•ti.⁴⁵⁴ Diyarbak•r-Bitlis umumi yolu ile Erzurum-Ki•• umumi yolunun Erzurum Vilayeti hududundan Harput'a olan k•sm•n•n da umumi yollar aras•na al•nmas•na dair kanun layihas• 1914 y•l• May•s ay•nda meclis gündemine gelmi• ve 87 numaral• kanunla

453MMZC. D: 2, Cilt. 2, "çtima Senesi 1, "nikad: 41 (14 Temmuz 1328 (1912), s. 480.

kabul edilmi•tir.⁴⁵⁵ Mecliste bu kanunun görü•ülmesi s•ras•nda Bitlis ve çevresindeki yol çal••malar• tekrar gündeme gelmi•, bölge milletvekilleri geçen dört y•la ra•men bölge yollar•n•n umumi yollar aras•na al•nmas•n•n bir •ey ifade etmedi•ini söyleyerek icraat olmad•••n•, hangi kanun kabul edilirse edilsin icraat olmadan kanunun bir anlam ifade etmedi•ini söylemi•lerdir.⁴⁵⁶

Bu ele•tiriler üzerine Naf•a Naz•r• ad•na söz alan Süleyman Sami Bey, Diyarbak•r-Bitlis yolunun askeri ve iktisadi öneminden bahsederek, tahsisat verildi•i taktirde yollar•n yap•laca••n•, umumi yollar•n on bin kilometreyi a•t•••n•, bu yollar•n •irketle yap•lan anla•ma ile ancak 2.5 milyon liral•k k•sm•n•n yap•labilece•ini, geri kalan k•sm•n•n tahsisat verilirse o zaman yap•labilece•ini, Diyarbak•r-Bitlis yolunun do•u bölgelerini hükümet merkezine ba•layan en önemli yol oldu•unu, özellikle Diyarbak•r’• bir •imendiferle Ba•dat hatt•na ba•lamak Hükümetçe dü•ünüldü•ünden, bu suretle Diyarbak•r, Bitlis, Van gibi havaliyi bu yolu in•a etmek suretiyle merkeze en k•sa ve en az bir zamanda az bir masrafla ba•lamak mümkün olabilece•inin anla••ld•••n•, bunun için turuk-• umumiye aras•na al•nmas• gerekti•ini söyleyerek