MeĢrep Oyunu

MeĢrepler, nahĢa (Ģarkı, türkü), ussul, elnağme ve komik unsurlar ihtiva eden oyunlardan mürekkep bir kültür sanat faaliyeti olup Uygur Türklerinin önemli kültürel mirasları arasındadır. MeĢreplerin önemli bir bölümünü oluĢturan “meĢrep oyunları” müzik, ussul, drama ve çeĢitli edebi ürünleri bünyesinde barındırmaktadır (Abliz, 2009: 7). MeĢreplerde bir müddet nağme ve ussul icra edildikten sonra eğlenmek ve dinlenmek amacıyla “pota (kuĢak) oyunu”, “bovay (dede) oyunu” ve “kaz oyunu” gibi komik oyunlar; maharet ve zekâ gerektiren oyunlar, eğitim ve terbiyeyi esas alan “ikki hotun alıp beriĢ”(iki hatun alıp verme), “samsa piĢirme”, “pahtek uçuruĢ” (kumru uçurma), “tamga suretini tartiĢ” (duvara suretini çekme) ve “cuvazga ketiĢ” (yayık yayma) gibi ceza oyunları oynanmaktadır. Bu oyunlar, sadece meĢreplerde oynandığı için “meĢrep oyunları” adını almaktadır. Nevruz meĢrebi gibi geniĢ katılımlı meĢreplerde sargaydi (sarardı), at beygisi (at yarıĢı), oğlak tartiĢ (oğlak oyunu), darvazlik (cambazlık), çeliĢiĢ (güreĢ), koçkar sokuĢturuĢ (koç

117 tokuĢturma), tohu sokuĢturuĢ (tavuk dövüĢü) ve it talaĢturuĢ (köpek dövüĢü) gibi rekabete dayalı oyunlar oynanmaktadır (Davut ve Abliz, 2015: 158). MeĢrep oyunları, meĢreplerde önemli bir yere sahip olup icrası bakımından meĢrebin en zor kısmını oluĢturmaktadır. Ayrıca estetik yönü ve eğitici-öğretici iĢlevi bağlamında meĢrep içerisinde yer alan diğer unsurlardan daha etkilidir. Bu sebeple oyunsuz bir meĢrep düĢünülemez (Davut ve Abliz, 2015: 159; Rahman, 1996: 143-144). MeĢrep oyunları meĢrep ehli, yiğitbaĢı, kadı bey, mirĢap ve dorga gibi meĢrep yöneticileri ve katılımcılarının nezaretinde özel oyuncular tarafından belirli bir plan dâhilinde ve maharet sahibi usta oyuncular tarafından oynanmaktadır. Bu ustalar, “meĢrep kızıkçıları” olarak adlandırılırlar. Kızıkçılar, meĢrebin sadece oyun bölümünde değil; nahĢa, ussul, müzik ve latife gibi her alanında hüner sergiler; kostümlü kostümsüz tüm meĢrep oyunlarını icra edip kaz, at, kaplan, eĢek, deve; asker, tercüman, doktor, bakkal ve kasap gibi oyunun temasına uygun rolleri üstlenirler. Bu sebeple bir meĢrepte meĢrep yöneticileri, ussulcüler ve nağmeciler kadar kızıkçılar da meĢrebin olmazsa olmaz unsurları arasındadır (Abliz, 2009: 10-11).

MeĢrep oyunları, Uygur Türklerinin kültürel mirasını yansıtması, ortak tarih ve kültür bilincini aksettirmesi bağlamında millî; ülke sınırları içerisinde her bölgenin sahip olduğu özgün kültürü bu oyunlara aksettirmesi bağlamında mahallî özellikler göstermektedir. Ayrıca her oyun her bölgede oynanmamaktadır. Örneğin; “koĢkar sokuĢturuĢ” (koç toslaĢtırma) ve “haman soruĢ” (harman sorma) oyunları, Yenisar nahiyesinin Sağan köyünde oynanırken bu köye komĢu olan Yeniyer köyünde oynanmamaktadır. Benzer Ģekilde “tehey (sıra) oyunu” ve “at oyunu” Yeniyer‟de oynanırken Sağan‟da oynanmamaktadır. Bununla birlikte meĢrep oyunları adı, konusu ve icrası bağlamında bölgelere göre farklı varyantlara sahiptir. Örneğin, tüm Uygur meĢreplerinde ortak olan “pota (kuĢak) oyunu”, Mekit, MaralbéĢi ve Avat gibi Dolan bölgelerinde “derre (kuĢak, kemer) oyunu”, Kumul ve Turfan gibi doğu ġincan bölgelerinde “pota oyunu”, Kuça, Bügür, Toksu, ġayar, Aksu, KaĢgar ve Lopnur bölgelerinde “çilim (tütün) oyunu” olarak adlandırılmaktadır. Yine tüm bölgelerde aynı isimle bilinen “kaz oyunu” Aktu, Mekit, Kelpin, Hoten ve Ġli bölgelerinde farklı varyantlarda oynanmaktadır (Abliz, 2009: 25-34).

118 MeĢrep oyunlarını muhtevası ve icrası bağlamında kızıkçılık (eğlence), dala (rekabet) ve ceza oyunları olmak üzere üçe ayırmak mümkündür.

3.2.1. Kızıkçılık (Eğlence) Oyunları

MeĢrep törenini canlandırmak, müzisyenlerin dinlenmesini sağlamak ve eğlenmek amacıyla yiğitbaĢının program akıĢına uygun olarak belirdiği zamanlarda icra edilen, komik unsurlar ihtiva eden ve yetenek gerektiren oyunlardır. Bu oyunlarda “cezalı” bulunmaz. MeĢrep baĢladıktan sonra bir müddet müzik ve nağme icrasının ardından kızıkçıların veya meĢrep ehlinin katılımı ile meĢrep oyunları oynanmaya baĢlanır. “Pota (kuĢak) oyunu”, “piyale örüp koĢak aytıĢ” (fincan çevirip koĢak söyleme), ve “çay tutuĢ” (çay tutma) gibi bazı oyunlarda kızıkçıların bulunmasına gerek olmamakla birlikte birçok oyun kızıkçılar tarafından icra edilir. Her bölgede belirli oyunlar ile adı anılan usta kızıkçılar bulunmaktadır. Örneğin Niviyhan “Ģir (aslan) ussulünün”, Yenisar‟ın Yeniyer köyünden Abdurusul AbdureĢit “eĢek oyununun”, “Mekit‟in Gazköl köyünden Eysa Tohti “esker kobul kılıĢ (asker kabul etme) oyununun”, Mamut Sunay “sunay (zurna) oyununun”, Yantak köyünden Ömer Hüseyin ile Aktu‟dan Abdukadir Memet “bahĢi oyununun”, Mekit‟ten Yüsüvahun “yalguz kiĢilik çeliĢiĢ (tek kiĢilik güreĢ)” oyunlarının usta kızıkçılarıdır (Davut ve Abliz, 2015:167-168).

Kızıkçılık oyunları genellikle erkekler tarafından oynanmakla birlikte “pota oyunu” ve “koĢak söyleme” gibi birtakım oyunlarda bayanlar da rol almaktadır. Bazı oyunlarda ise bayanların rolünü erkekler oynamaktadır (Davut ve Abliz, 2015:167- 168).

MeĢrep oyunlarının birçoğuna müzik eĢlik eder. Korçak (kukla) oyunu, at ussulü, gocaldirvak ussulü, bahĢi oyunu, eĢek oyunu, ördek oyunu ve kaz ussulü gibi oyunlar müziksiz icra edilemeyen oyunlardır. Kızıkçılık oyunlarının sayısı yetmiĢten fazla olup bovay (dede) oyunu, çay tutuĢ (çay tutma) oyunu, dohtur (doktor) oyunu, miras taliĢiĢ (miras taksimi) oyunu, tohu (tavuk) ussulü ve yukarıda bahsi geçen oyunlar kızıkçılık (eğlence) oyunları arasındadır (Davut ve Abliz, 2015:167-168).

119 Taklit Ussulleri: Ġnsan ve hayvan hareketlerinin taklit edilmesine dayanan ussuller olup meĢreplerde oyun mahiyetinde sergilendikleri için taklit ussullerini de meĢrep oyunları içerisinde değerlendirmek yerinde olacaktır. Taklit usullerinin temel mantığı taklit edilen insandaki kusurları eleĢtirel bir Ģekilde, komik bir sunumla icra etmektir. Mekit, Yenisar ve AtuĢ bölgelerindekii meĢreplerde çokça oynanan “gucaldirvak”, Hoten bölgesinde sıklıkla karĢılaĢtığımız “tokur pehĢim (aksak mağlup) ussulü”, Aktu‟da oynanan “gaçini doraĢ (dilsiz iyileĢtirme) oyunu” bu oyunlar arasındadır. Hayvan taklidini esas alan usuller, kostümlü ve kostümsüz olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. “Kepter (güvercin) ussulü” ve “yolvas (kaplan) ussulü” kostümlü usuller arasında yer alırken “tohu (tavuk) ussulü”, “at ussulü”, “kaz ussulü”, “ördek oyunu”, “Ģir (aslan) ussulü” ve “teke ussulü” kostümlü usuller arasındadır (Abliz, 2009: 19-20).

Vakalı (Hikâyeli) Oyunlar: Belirli bir olay örgüsüne sahip oyun ve usulleri ihtiva eden oyunlardır. MeĢrep oyunlarının büyük bir çoğunluğu günlük hayatı aksettiren kızıkçılık oyunlarından olup “ambal (baĢkan) oyunu”, “esker kobul kiliĢ (asker kabul etme) oyunu”, “bahĢi oyunu”, “osma (kına) ussulü”, ve “lenmen (makarna) ussulü” bu oyunlar arasında sayılabilir (Abliz, 2009: 20).

Maharet Oyunları: MeĢrep oyunları içerisinde oynanan ve maharet gerektiren oyunlar olup tek kiĢinin iki kiĢinin güreĢini canlandırdığı “yalguz kiĢilik çeliĢiĢ” (tek kiĢilik güreĢ), denge ve ustalık gerektiren “çak ussulü”, “kara çerağ ussulü” ve “çay tutuĢ (çay tutma) oyunu” bu gruptandır (Abliz, 2009: 20-21).

3.2.2. Dala Oyunları (Rekabet-Mücadele Oyunları)

Uygurlarda birçok meĢrep türü bulunmaktadır. Nevruz gibi geniĢ katılımlı ve yaygın olarak yapılan meĢreplerde çeliĢiĢ (güreĢ), darvazlık (cambazlık), et beygisi (köpek yarıĢı), oğlak oyunu, tohu sokuĢturuĢ (tavuk-horoz dövüĢü), koçkar sokuĢturuĢ (koç toslaĢtırma), buka sokuĢturuĢ (boğa dövüĢü), sargaydi (çakpelek), ilengüç (salıncak), atlamçuk (adımlama) ve kücün yetse al gibi eğlence ve fiziksel aktivite içeren, genelde rekabete dayalı oyunlar oynanmaktadır (Davut ve Abliz, 2015:169).

120 Oğlak tartiĢ (oğlak oyunu), sargaydi (sarardı) ve karlık taĢlaĢ (karlık bırakma) oyunlarının kendine özgü meĢrepleri de bulunmaktadır. Bu oyunlar, bazen müstakil olarak kendi bağlamlarındaki meĢreplerde ya da baĢka meĢrep türlerinin içinde icra edilmektedir. Örneğin Aktu dağ meĢreplerinde at beygisi (at yarıĢı) ve oğlak tartiĢ (oğlak oyunu), Mekit meĢreplerinde koçkar sokuĢturuĢ (koç toslaĢtırma) bu meĢreplerin içinde oynanmaktadır (Davut ve Abliz, 2015: 170; Abliz, 2009: 24-25).

3.2.3. Ceza Oyunları

MeĢrep ceza oyunları, meĢrep kurallarına uymayı sağlamak, meĢrep düzenini sağlamak ve meĢrep eğlencesini artırıp hoĢça vakit geçirmek amacıyla verilen cezalar vasıtasıyla oynanan, eğitici iĢlevi bulunan ve çokça komik unsur ihtiva eden oyunlar olup aynı zamanda “erziyet oyunu” ve “boli oyunu” olarak da adlandırılan oyunlardır (Davut ve Abliz, 2015: 168).

MeĢrep baĢladıktan bir müddet sonra oynanan pota oyununun ardından eğlenceyi artırmak için ceza oyunları baĢlar. Cezalar çoğunlukla meĢrep düzenine uymamaktan verilir. MeĢrep kurallarına uymayanlar, görgü kurallarına itibar etmeyenler, ahlaki kurallara riayet etmeyenler ve meĢrep oyunlarını layıkıyla oynamayanlar “günahkâr” olarak seçilir ve çeĢitli cezalar verilir (Rahman, 1996: 143-144). Ceza olarak meĢrep ehlinin karar kıldığı ve cezalının da rıza gösterdiği bir oyun belirlenir. Cezalar dorga bey ve paĢĢap gözetiminde icra ettirilir. Cezalar, niteliğine göre namakulluk (pali) ve sevenlik (tali) cezası olmak üzere ikiye ayrılır:

Namakulluk (Pali) Cezası: Maddi karĢılığı olan cezalardır. Cezalıdan ekonomik durumuna göre meyve, çerez, Ģeker gibi yiyecekleri meĢrep ehline getirmesi istenir. Cezası ağır olan kiĢiler ise meĢrep düzenlerler.

Sevenlik (Tali) Cezası: MeĢrep ehlini güldürecek ve aynı zamanda “ibretlik örnek temsil edecek” cezalar olup cezalıya hayvan taklidi yapma, çöçek söyleme, fıkra anlatma ve nahĢa-ussul oynama gibi yetenek gerektiren cezalar verilir. Ġkki hotun alıp beriĢ (iki hatun alıp verme), samsa yekiĢ (samsa piĢirme), cuvazga ketiĢ (yayık yayma), monek tügüĢ, suritini tamga tartiĢ (suretini duvara çıkarma), navat setiĢ (Ģeker satma), kalun seliĢ ve hamildar boluĢ (hamile olma) gibi komik unsurlar ihtiva

121 eden oyunlar sevenlik cezaları arasındadır (Davut ve Abliz, 2015: 168-169; Muhemmet, 2009: 231).

MeĢreplerde yüzden fazla ceza oyunu oynanmaktadır. Cuvazga ketiĢ (yayık yayma), pahtek uçuruĢ (kumru uçurma), müziksiz ussul oynaĢ (müziksiz ussul oynama), yetti haram yetti helal doraĢ (yedi haram yedi helali taklit etme) gibi oyunlar tüm bölgelerde yaygın olarak oynanan ceza oyunları arasındadır (Davut ve Abliz, 2015: 169; Abliz, 2009: 21-22).