Hoten MeĢrepleri

Hoten bölgesinde toy meĢrebi, cuvan toy meĢrebi, öy (ev) meĢrebi, bağ meĢrebi, sara hetme meĢrebi, seyle (gezinti, Ģenlik) meĢrebi, yığın meĢrebi, közlege (karĢılama) meĢrebi, kilyan meĢrebi, oğlak meĢrebi, karlık meĢrebi ve pir meĢrebi yapılmaktadır. Ancak bu meĢreplerin bölgeler içerisinde dağılımı farklılık göstermektedir. Bu durum coğrafya, müzik ve güfte farklılıklarından kaynaklanmakta olup Hoten meĢreplerini yapıldığı bölgeler bağlamında dörde ayırmak mümkündür:

Klasik Meşrep Bölgesi: Bu bölge Guma‟dan Niye‟ye kadar olan yedi nahiye ve bir Ģehri kapsamaktadır. Bu bölgede makam, nağme, ezgili nahĢa (Ģarkı, türkü) ve koĢak, destan, leper (komik söz oyunları), ussul (halk dansı), sihirbazlık, cambazlık, meddahlık ve kızıkçılık icraları gözlemlenmektedir. Tef, satar, dutar, tambur, gircek, rebap, çan, kalun, sapayi, nagra, zurna ve ney gibi müzik aletleri kullanılmaktadır. Suleyman Ahun, Kérem Ahun, ġah Muhemmet, Ablimit Kari, Ġsmail Noçi, Metkurban Ġsmail ve Mehmut Alibeg bölgenin önemli sanatçıları arasındadır (Davut ve Muhpul, 2011d: 39- 42).

Dağ Meşrebi Bölgesi: Bu bölge Çira nahiyesinin Çakar, Ulugsay, Nuri ve Bostan köylerini Hoten nahiyesinin Lanru ve KaĢtéĢi köylerini, Keriye nahiyesinin Atçan köyünü, Niye nahiyesinin Yéyik ve Salguzék köylerini içine almaktadır. Bölgede rebap eĢliğinde söylenen koĢaklar ve ussul icrası önemli yer teĢkil etmektedir. Bölgede meĢrep türlerinden dala (kır), toy, öy (ev) ve oğlak meĢrepleri yapılmakla birlikte seyle (gezinti, Ģenlik), küzlege (karĢılama) ve cuvan toy meĢrepleri yapılmamaktadır. “ġérip Bocan dastani” bu bölgeye ait bir destan olup tüm Hoten bölgesinde bilinmekte ve icra edilmektedir. Uygur on iki makamının etkisi bu bölgede daha az olup klasik edebiyat ürünlerinden ziyade halk koĢakları icra edilmektedir (Davut ve Muhpul, 2011d: 42-43).

Pir Meşrebi Bölgesi: Bu bölge KarakaĢ nahiyesinin Kupa, Yava, Puçakçı, Manlay ve Karasay köylerini kapsamaktadır. Pir meĢrebinde tef ve ussul önemli yer teĢkil

91 etmektedir ve müzikle birlikte icra edilen halk koĢakları tercih edilmektedir (Davut ve Muhpul, 2011d: 43).

Kilyan Meşrebi Bölgesi: Bu bölge Guma nehrinin yukarısında bulunan Kilyan köyü baĢta olmak üzere KoĢtağ ve BaĢlenger köylerinin bir bölümünü içine almaktadır. Kilyan meĢrebi, on iki makam (Hoten) ve Dolan meĢrep makamlarının karıĢımı mahiyetindedir. Satar, tambur, rebap ve tef müzik aleti olarak kullanılmakta ve halk koĢakları icra edilmektedir (Davut ve Muhpul, 2011d: 44-45).

Hoten halk meĢreplerinde otuz oğul, dokuz kız, yiğitbaĢı, paĢĢap ve mirĢap adı verilen yöneticiler bulunmamaktadır. Halk içerisinden saygın bir kiĢi veya ev sahibi meĢrep yöneticisi (mihman baĢı) rolünü üstlenir. MeĢrep kurallarına uymayanlara, meĢrep düzenini bozanlara çeĢitli cezalar verilmektedir. Cezaları icra ettirmekle yükümlü kiĢiler “dorga” veya “dorga beğ” olarak adlandırılıp meĢrep kaidelerini iyi bilen ve latifeli kiĢiler arasından mihman baĢı tarafından seçilmektedir. Bir meĢrepte bulunan dorga sayısı bir ila üç kiĢi arasındadır (Davut ve Muhpul, 2011d: 45).

Hoten meĢreplerinde hareketli, hikâyeli ve taklidi ussuller oynanmakta olup çine- tehse (çini tabak) ussulü, çilim (tütün) ussulü, osma (kına) ussulü, tokur pehĢim (aksak mağlup) ussulü, kepter (güvercin) ussulü ve yolvas (kaplan) ussulü, Ģir (aslan) ussulü, tohu (tavuk) ussulü ve gaz (kaz) ussulü bu ussul türleri arasında bulunmaktadır. Yine meĢreplerde çeĢitli Ģarkılar, rebap koĢakları, destanlar, leperler söylenmekte taz (kel) oyunu, bürge (pire) oyunu, bovay (dede) oyunu ve töge (deve) oyunu gibi komik teatral oyunlar, kızıkçılık oyunları icra edilmektedir.

AĢağıda genel meĢrepler ve seyle-baravet meĢrepleri dıĢında özellikle Hoten bölgesinde icra edilen meĢrepler ele alınmıĢtır:

2.2.5.1. Ev MeĢrebi

Ev meĢrebi Hoten‟de yaygın meĢreplerden biri olup genellikle kıĢ, güz ve bahar mevsimlerinde yapılmaktadır. MeĢrep yapmak isteyen kiĢi Ģehrin önde gelen kiĢilerini ve müzisyenleri evine davet eder. MeĢrebe katılım için ayrıca davet

92 gerekmeyip o evde meĢrep yapılacağını duyan kiĢiler de istediği takdirde meĢrebe katılabilmektedir (Davut ve Muhpul, 2011d: 50-51).

Ev meĢrebi için kıĢın mekân olarak ev tercih edilirken bahar aylarında “ak sene” olarak adlandırılan ev önlerindeki avlular tercih edilir. Yiyecek olarak çay, meyve ve yemiĢ ikram edilmektedir (Davut ve Muhpul, 2011d: 51).

Davetlilerin hepsi geldiğinde mihman baĢı meĢrebin baĢladığını duyurur. Müzisyenler satar veya tambur ile baĢlangıç mukaddimesini (genellikle on iki makam mukaddimelerinden biri) çalar. Ardından müzik baĢlar. Ev meĢrebi ortalama üç dört saat kadar sürer. MeĢrepte ussul, nahĢa, rebap koĢakları, ezgili destan, leper, kızıkçılık ve teatral gösterim icraları yapılmaktadır (Davut ve Muhpul, 2011d: 51).

2.2.5.2. Ev Kutlama MeĢrebi

Bu meĢrep yeni ev alan kiĢilerin eve taĢındıktan sonra düzenlediği bir meĢreptir. EĢ- dost ve akrabaların davet edilmesiyle gerçekleĢtirilen müzikli bir meclistir. MeĢrebe katılan misafirler ev sahibine hediye verip “hayırlı olsun” dileklerinde bulunurlar. Ev sahibi, misafirlerine yemek ikram eder. Bu vesile ile kiĢinin yakın çevresi yeni evini öğrenmiĢ olur. Bu meĢrepte ceza uygulaması bulunmayıp sadece müzik ve ussul (halk dansı) yer almaktadır. Ayrıca davet edilmeyen kiĢiler meĢrebe katılamazlar. MeĢrebin süresi kısadır (Davut ve Muhpul, 2011d: 77-78; Davut ve Abliz, 2015: 74).

2.2.5.3. Sara Hetme MeĢrebi

Nevruzda kutlanan bir meĢrep olup ilkbaharda tabiatın yeĢerdiği 21 Mart‟ta yapılmaktadır ancak bazı bölgelerin coğrafî konumu sebebiyle 10 Nisan‟a kadar yapılabilir. MeĢrebin baĢlama zamanı ve mekânını bölgenin önde gelen kiĢileri belirlemektedir. Sarahetme meĢrebinde her aile evinde yemek piĢirip maddî durumu uygunsa kurban keserek komĢularına ikram eder. Aile içinde Kur‟an okunup o yılın bolluk ve bereket içinde geçmesi için dua edilir. Ardından tarlalarda dilek dilenir ve aksakallar önderliğinde meĢrep baĢlar. MeĢrepte ussul ve çeĢitli oyunlar oynanır. KiĢiler maharetlerini sergilemek için yazdıkları Ģiirlerini okurlar, çeĢitli el sanatları ürünleri sergilenip satılır. Sarahetme meĢrebine yemek yiyip gelmek yasaktır ve

93 kurala uymayan kiĢiler ceza olarak oyunlara katılamazlar (Davut ve Muhpul, 2011d: 81-83; Davut ve Abliz, 2015: 79).

2.2.5.4. Yigin ÉtiĢ ve Yigin MeĢrebi

Dağ bölgelerinde halk, kilim ve yün dokumacılığı yapıp günlük ihtiyaçlarını karĢılamaktadır. Bu sebeple bayanlar tarafından çokça yün eğrilmektedir. Bayanlar bu dönemlerde birbirlerine yardıma gidip gittikleri evlerdeki toplantılarda meĢrep düzenlerler. Mecliste bulunan erkekler, bayanlar ip eğirirken meĢrep meclisini eğlendirmekle görevlidir. MeĢrep uzun süre devam eder. MeĢrep süresince nahĢa (Ģarkı, türkü), destan, rebap koĢakları ve ussuller (halk dansları) icra edilmektedir. Ev sahibi, kendisine yardım etmeye gelen misafirlerine çeĢitli yemekler yaparak ikramda bulunur. MeĢrebin sonuna doğru bir sonraki meĢrebin nerede yapılacağı belirlenir (Davut ve Muhpul, 2011d: 102-103; Davut ve Abliz, 2015: 77).

2.2.5.5. Pir MeĢrebi

Pir meĢrebi, müzik eĢliğinde icra edilen on iki parçadan oluĢan bir meĢrep olup yedi sekiz saat kadar sürmektedir (Davut ve Muhpul, 2011d: 103).

Cuvan Toyunda Yapılan Pir Meşrebi: Bu meĢrep cuvan olan bayanın veya eĢinin teklifi ile yapılır. Cuvan toy meĢrebinin sonunda istek dâhilinde pir meĢrebi düzenlenir. MeĢrebin baĢlangıcında bahĢi, cin, Ģeytan ve kötü ruhların anneye ve bebeğine zarar vermemesi için dua eder. Anne, tuğ önünde oturtulur. Dua edildikten sonra pir ussulü oynanır ve diğer meĢreplerde yapılan nahĢa, ussul ve kızıkçılık icraları sergilenir (Davut ve Muhpul, 2011d: 103-104).

Eğlenmek Amacıyla Yapılan Pir Meşrebi: Eğlenmek amacıyla yapılan meĢrep olup latife, kızıkçılık, çakçak gibi komik türler icra edilip ussul oynanmaktadır (Davut ve Muhpul, 2011d: 104).

Tedavi Amacıyla Yapılan Pir Meşrebi: Bu meĢrep hastanın veya yakınlarının arzusu üzerine hastanın evinde yapılır. MeĢrep düzeninde Ġslamiyet ve ġamanizm‟in tesiri görülür (Davut ve Muhpul, 2011d: 104).

94

2.2.5.6. Kilyañ MeĢrebi

Kilyañ meĢrebinde icra edilen müzik ve ussuller (halk dansları) Hoten ve Dolan bölgesinden etkilenmiĢtir. Kilyañ meĢrebi bir mukaddime ile baĢlar. Ardından teze, cula ve senemler yer alır ve Dolan bölgesi makam ve ussulleri ile sona erer. Müzik aleti olarak tef kullanılmaktadır. Bu meĢrepte her ne kadar Dolan ve Hoten bölgesinin tesiri görülse de bölgenin kendisine özgü makamlar ve ussul hareketleri de dikkat çekmektedir. MeĢrep, ortalama iki üç saat kadar sürmekte olup bu sürenin eskiden daha uzun olduğu bilinmektedir. MeĢrepte Hoten geleneksel usullerinden osma (kına) ussulü, bürge (pire) ve çeliĢiĢ (güreĢ) oyunu oynanmaktadır (Davut ve Muhpul, 2011d: 104-105).

MeĢrebin sonunda meĢrep sahibi meyve ve çerezlerden oluĢan bir tepsi hazırlayarak ortaya getirir. Bir sonraki meĢrebi kendisi düzenlemek isteyen kiĢi bu tepsiyi alıp mecliste bulunan misafirlere ikram eder ve bir sonraki meĢrebi kendisinin düzenleyeceğini duyurur (Davut ve Muhpul, 2011d: 105-107).

2.2.5.7. Haman (Harman) MeĢrebi

Bu meĢrep yurt genelinde yaygın olup Hoten‟in Keriye bölgesinde buğday, mısır gibi ürünlerin hasat edildiği dönemlerde ve harmanlarda yapılmaktadır. Bu sebeple meĢrebe harman meĢrebi adı verilmektedir (Davut ve Abliz, 2015: 76).

MeĢrep zamanı genellikle ekim-kasım aylarıdır. MeĢrepte makam, nahĢa, rebap koĢakları, destan, latife, çakçak (Ģaka) ve teatral sunumlar icra edilmektedir. MeĢrep, hasat yapıldığı süre boyunca devam etmektedir. MeĢrep sahibi, katılımcılara her gün yemek vermektedir. MeĢrep yapılacak zeminin çok fazla uygun olmaması sebebiyle ussul icrasına çok fazla rastlanmamaktadır (Davut ve Muhpul, 2011d: 88-89). Harman meĢrebinde bir yandan hasat edilen ürünlerin bolluk ve bereketi kutlanırken diğer yandan yorgunluk çıkarılmakta ve harman sahipleri arasında yardımlaĢma sağlanmaktadır (Toğrul, 2008: 23).

95

2.2.5.8. Çay MeĢrebi

Uygur kültüründe çay önemli bir yer tutup bu kültürün izleri Hoten‟in Keriye bölgesinde meĢreplere de yansımıĢtır. Çay meĢrepleri hazırlanacak olan içimlik çayın türüne göre gülçay, bağçay veya karaçay meĢrebi Ģeklinde adlandırılmaktadır. Gülçay, gül goncası veya yaprağının kurutulup demlenmesiyle hazırlanıp gülçay meĢrebi mayıs ayında yapılmaya baĢlanmaktadır. Bağçay meĢrebi, ağustos ayında bu çayın bitkisi toplanıp kurutulduktan sonra eylül ayında yapılmaya baĢlanmaktadır. Karaçay, esas içimliği siyah çay olan bu meĢrebin belirli bir yapılma zamanı olmayıp meĢrep sahibinin arzusuna göre düzenlenmektedir. Bu toplantılarda çeĢitli konularda istiĢare edilip kararlar verilmektedir (Davut ve Abliz, 2015: 75; Toğrul, 2008: 23).