KaĢgar MeĢrepleri

KaĢgar bölgesinde otuz oğul meĢrebi, gülhan meĢrebi, kızılgül meĢrebi, baravet (gezinti, Ģenlik) meĢrebi, oğlak meĢrebi, toy meĢrebi, haĢar (yardımlaĢma) meĢrebi, mihman (misafir) meĢrebi, nevruz meĢrebi ve seyle (gezinti, Ģenlik) meĢrepleri yapılıp bu meĢrepler içerisinde kitabhanilik (kütüphane), kızılgül ve haĢar (yardımlaĢma) meĢrepleri bölgeye has özellikler göstermektedir.

KaĢgar meĢreplerinde katılımcılar meĢrebe gönüllü olara katılırlar. MeĢrep düzeni ve organizasyonundan yiğitbaĢı, kadı, mirĢap, çaycı bey ve paĢĢap sorumludur. KaĢgar‟ın bazı bölgelerinde görevliler meĢrep beyi, paĢĢap ve aĢpez olarak da adlandırılıp yiğitbaĢı, kadı ve mirĢaplık görevleriyle ün yapmıĢ kiĢiler de bulunmaktadır. Örneğin, Tazgun bölgesi Kulagla kentinden Hösrahun YiğitbaĢı, Osman Kazahunum bu kiĢiler arasındadır (Davut ve Muhpul, 2011c: 79).

MeĢrep meydanında içki içmek yasaktır. MeĢrep meydanı edep-ahlak meydanıdır; meydana girerken selam verilir, kurallara itaatsizlik edilemez (Davut ve Muhpul, 2011c: 82).

MeĢrep çayı, meĢrep oyunlarının mukaddimesi mahiyetindedir, aynı zamanda Uygur yemek kültürünün yansıması mahiyetinde olup misafir ile meĢrep sahibi arasındaki muhabbeti artırır. MeĢrep çayı ikramı maharet gerektiren bir iĢtir ve belirli kuralları vardır. MeĢrep ehline çay tek tek ikram edilir. Çay tek vaya çift piyale (kâse, fincan) ile ve tek elle servis edilir. Üstteki piyale baĢparmak ve iĢaret parmağı yardımıyla tutulurken alttaki piyale diğer üç parmak ile tutulur. Ġkram edilen çayı almanın da bir usulü vardır. Ġkram sırasında çay dökülür veya damlarsa ceza verilir. Servis tek piyale ile yapılacaksa baĢparmak ile tutulur. Çayı alan kiĢinin piyaleyi 360 derece döndürdükten sonra içmesi gerekir (Davut ve Muhpul, 2011c: 83-85).

98 MeĢreplerde verilen cezalar sadece kural ve kaidelere itaatsizlik cezaları değildir; aynı zamanda eğlendirmek için de ceza verilir. Düzeni bozan kiĢinin Ģikâyetinin doğruluğu ispatlanamazsa Ģikâyet eden kiĢi cezalandırılır. Cezalar icra edilirken kimseye müsamaha gösterilmez. Her ne kadar cezalar oyun Ģeklinde icra edilse de cezanın eğitici iĢlevi de unutulmamalıdır. ġikâyet edilen kiĢiye meĢrep yöneticilerinin ittifakı ile uygun görülen ceza verilir. Ceza icra edildikten sonra meĢrep ehline cezanın yeterli olup olmadığı sorulur (Davut ve Muhpul, 2011c: 85- 86).

MeĢreplerde tıpkı atasözleri ve deyimler gibi kalıplaĢmıĢ sözler, diyaloglar kullanılır. Uygur meĢrepleri oyun türleri ve sanat unsurları ile renkli meclisler olup halkın edebiyat, sanat ihtiyacını karĢılamaktadır. MeĢreplerde halk sanatçıları, destancılar, Ģâirler hünerlerini sergilerler. Nevayi, Farabi, Lütfi, Sekkaki gibi sanatçılar dönemlerinin sanat ihtiyacını karĢılamıĢtır. Ünlü olmayan Ģâirler halk arasında bilinen beyit ve koĢakları sunarlar. MeĢrep içerisinde edebî ürünler çokça kullanıldığından meĢrep katılımcıları arasında beyit veya koĢak bilmeyen neredeyse yoktur (Davut ve Muhpul, 2011c: 87-90).

KaĢgar meĢreplerinde on iki makam ve dönemin meĢhur halk Ģarkıları, KaĢgar senemi, Garip Senem, Yusup Ehmet Beg, Yusup-Zileyha, Hörlika-Hemracan gibi halk destanlarının müzikleri yer alır. MeĢrepteki müziğin ve dansın mahiyeti katılımcılara göre belirlenir. Örneğin; meĢrepte eğlence üst seviyede ise on iki makam veya halk destanları fazladır. Oyuncu, kızıkçı sayısı fazla veya vakit kısa ise daha çok halk Ģarkılarına yer verilir. Genellikle çañ, kalun, satar, tambur, rebap, dutar, gircek, ney, tef gibi müzik aletleri çalınır. MeĢrepte özel ussulcüler olup meĢrep katılımcılarının hepsi ussule davet edildiğinde ussulcü mahiyetindedir. Ġstisnası olmakla birlikte meĢreplerde genellikle erkeklerin ussulleri oynanır. Tek veya çift kiĢilik ussuller daha çok tercih edilir. MeĢreplerde eğlence mahiyetindeki ussullerin yanı sıra hicvî, eleĢtirel mahiyette oyunlar da oynanır. Bu oyunlar erkeklerin kadın kılığına veya hayvan kılığına girdiği oyunlardır (Davut ve Muhpul, 2011c: 92-93).

99 Uygur meĢreplerinde icra edilen oyunlar, Uygur tiyatrosunun geliĢimine zemin hazırlamıĢtır. MeĢreplerde eğlenmeyi ve rekabeti esas alan birçok oyun oynanmaktadır. Bovay (dede) oyunu, kirgiz oyunu, töge (deve) oyunu, kiyik (geyik) oyunu, gaz (kaz) oyunu, at oyunu, bolka sanaĢ (çekiç sayma), tomur tutuĢ (damar tutma), çokan (bayan) oyunu, ayalnin erini izdiĢi (kadının erini araması), iki hotunluk ernin akiviti (iki hatunlu erkeğin akıbeti), iki ayalnin ussul oyniĢi (iki kadının ussul oynaması), padiçinin rehmet eyitiĢi (padiĢahın rahmeti), noçi oyuni (lap eytiĢ) (laf söyleme), yinnige yip ötküzüĢ (iğneye ip geçirme), korçak (kukla) oyunu ve beĢ tumak oyunu bunlardan birkaçıdır (Davut ve Muhpul, 2011c: 94-95).

MeĢreplerde birçok ceza oyunu bulunmakta oyunlar, cezaları icra etmek için vasıta kılınmaktadır. Böylece hem eğitme hem eğlendirme sağlanmakta olup oyunların bu özelliği estetik değerini yükseltmektedir. MeĢrepte verilecek cezalar önceden belirlenmeyip meĢrep sırasında karar verilir. Samsa yékiĢ (piĢirme), cuvaz kétiĢ (yayık), tügmen çörüĢ (düğüm çözme), ikki hotun elip beriĢ (iki hatun alıp verme), pahtek uçuruĢ (kumru uçurma), su teksimlaĢ (su taksimi), resimge tartiĢ (resim çizme), tamga resmini siziĢ (duvara resmini çizme), dohtur oyunu (doktor oyunu), esker kobul kiliĢ (asker kabul etme), hocaldirvak, halidem oyunu, dua oyunu, çiĢ tartiĢ (diĢ çekme), oyunu, nan yégizüĢ oyunu (ekmek yeme oyunu) ve yette halal yette haramni doraĢ (yedi helal yedi haramı taklit etme) oyunu bu ceza oyunları arasındadır (Davut ve Muhpul, 2011c: 96-97).

2.2.8.1. Kitabhanilik (Kütüphane) MeĢrebi

Kitaphanilik (kütüphane) meĢrebi, ilmî konularda sohbet edilen ve kitap okuma esasına dayanan bir meĢreptir (Davut ve Abliz, 2015: 80). Uygur meĢrepleri içerisinde önemli bir yer tutan kitaphanilik (kütüphane) meĢrebinin tarihinin bin yıl kadar eski olduğunu söylemek mümkündür (ġipaiy, 2007: 44). KaĢgar‟da yaygın olarak yapılan bu meĢrepte yiğitbaĢı, kadı, paĢĢap ve mirĢabın yerine müftü, kadı ve reis ahunum görev alır. Bu meĢrepte birçok kitap bir araya getirilir ve üzerinde tartıĢmalar yapılır, mütalaa edilir. Ayrıca bir kiĢi ibaretçi (kitap okuyucu) seçilir (Davut ve Abliz, 2015: 118). MeĢrep baĢlangıcında dua ve Kur‟an okunur. Ardından dinî tezkireler ve mesnevi Ģerh edilip ilmi sohbetler edilir. MeĢrep sonunda tambur,

100 rebap ve tef gibi müzik aletleriyle makam icra edilir (ġipaiy, 2007: 44; Davut ve Abliz, 2015: 81).

2.2.8.2. Kızılgül MeĢrebi

Yeniseher nahiyesinin Marap köyünde düzenlendiği bilinen meĢrebin tarihî geçmiĢine dair kesin bilgiler bulunmayıp günümüzde yapılmamaktadır. Ancak bölgedeki yaĢlı kiĢiler kendilerinin büyükleri döneminde yapıldığını bildirmektedir (Davut ve Muhpul, 2011c: 77).

2.2.8.3. HaĢar (YardımlaĢma) MeĢrebi

Uygur Türkleri arasında “HaĢarga barsan saz élival nağra bolsi mu, xurcunni toĢkuzuval zağra bolsi mu.” (HaĢara giderken yanına bir saz al davul bile olsa, heybeni (tam) doldur mısır ekmeği ile de olsa.) Ģeklinde bir atasözü olup haĢar için meĢrebin önemli bir unsur olduğu bu atasözünden de anlaĢılmaktadır. Bu meĢrep daha çok Yarkent bölgesinde yapılıp “haĢar” bir iĢin bitirilmesi için yapılan zorunlu ya da gönüllü yardımlaĢma çeĢididir. HaĢarda gündüz yapılan iĢlerin bitimine müteakip gece meĢrep düzenlenmekte olup meĢrebe bayanların katılmaması ve yiyecek ikramının olmaması yönüyle diğer meĢreplerden farklıdır (Davut ve Abliz, 2015: 79-80).