Dolan (Mekit, MaralbéĢi, Avat) MeĢrepleri

Dolanlar, KaĢgar vilayetine bağlı Merkit ve MaralbaĢı nahiyeleri ile Aksu vilayetine bağlı Avat ve Yarkent ile bu yerleĢim birimlerinin köylerinde yaĢamaktadırlar. Dolanların yaĢadığı bölgenin diğer Ģehir, kasaba ve köylerden uzak ve ulaĢımın güç olması, Dolanların kendine özgü bir kültürel yapı oluĢturmalarına sebep olmuĢtur (Öger, 2013: 157). Dolanların Taklamakan çölünde yaĢamaları, sosyal iletiĢimlerinden dinlerine kadar eĢsiz kültürlerini korumuĢlar ve devam ettirmiĢlerdir. Dolanların kıyafet tarzı, dil özellikleri ve sanatları geleneklerine bağlı olduklarını göstermekte ve çölün dıĢında yaĢayan diğer Uygur gruplarından farklı oldukları kabul edilmektedir. Onların asimile olmayan son Uygur grubu olduğu da iddia edilmektedir (Kılıç, 2017: 9).

Dolan bölgesinde meĢrepler halk yaĢamında önemli bir yere sahiptir. Nitekim toy ve bayram gibi toplu törenlerin birçoğunda mutlaka meĢrep düzenlenmektedir. MeĢreplerde Dolan makamı ve Dolan nahĢaları (Ģarkı, türkü) icra edilmektedir. MeĢrepler, Dolan makamının mukaddimesi ile baĢlayıp tef ile icra edilen usullerle (halk dansı) devam etmektedir. MeĢrepler, akĢam baĢlayıp gece yarısına hatta sabaha kadar sürmektedir. Mekân, hava koĢullarına bağlı olarak kapalı veya açık Ģekilde düzenlenmektedir. MeĢrep katılımcıları erkekler ve bayanlardan oluĢup reĢit olmayan çocuklar meĢreplere katılamamaktadır (Davut ve Muhpul, 2011c: 1-2). Dolan meĢreplerinin en büyük özelliği, diğer bölgelerde kadınlar ve erkekler bir arada oturup karĢılıklı oyun oynamazken Dolan meĢreplerinde erkek veya kadın farkı gözetmeksizin herkesin bir arada eğlenip oynamasıdır (Turdi, 1982: 565).

MeĢrep yönetiminden yiğitbaĢı, meĢrep beyi, mirĢap ve köl beyi sorumlu olup makamcı, ussulcü, nağmeci, kızıkçı ve koĢakçılar da meĢrebin vazgeçilmez kiĢileri arasındadır (Seyit, 2006: 90-94).

Dolan bölgesi, usulleri, makamları, nahĢaları ve müzik aletleri ile kendine özgü özellikler göstermektedir (Davut ve Muhpul, 2011c: 1-2). Dolan meĢrebinin icrasında sırasıyla; nahĢa ve usuller, eğlence oyunları ve ceza oyunları oynanmaktadır. MeĢrepte Dolan makamı çalınmakta olup bu makam “zilbayavan, uzhal, rak, muĢaverek, bombayavan, cula, simbayavan, dogamet ve hurekbayavan”

84 olmak üzere dokuz bölümden oluĢmakta; her makam “mukaddime, çekitme, senem, senkas (selika) ve sırılma” bölümlerine ayrılmaktadır (Ġsmail, 1998: 437). Çekitme bölümünde yavaĢ hareketlerle oynanmaktadır. Erkek oyuncular ellerine sağa ve sola uzatıp yarım daire Ģeklinde sağa ve sola dönerler. Kadınlar, erkeklerin hareketlerine uyum sağlayacak Ģekilde meĢale tutarcasına sağa ve sola dönerler. Senem bölümüne geçildiğinde hareketler hızlanmaya baĢlar, oyuncular ellerini yukarıya kaldırarak birbirlerine yakınlaĢır; ancak dokunmazlar. Senkas (selika) bölümünde oyuncular çift halinde büyük bir daire oluĢturur ve çift halinde dairenin ekseni etrafında dönerler. Sırılma kısmına geçildiğinde herkes müstakil olarak kendi etrafında sama yapıp döner ve bu dönme hızı gittikçe artırılır. Ussul sırasında yorulanlar oyundan çekilir ve en sona kalabilen kiĢiler “usta” oyuncu ilan edilip meĢrep ehli tarafından alkıĢlanır. Ardından isteyenler serbest Ģekilde oynamaya baĢlar ve eğlence ve ceza oyunlarına geçilir. Derre (kemer, kuĢak) oyunu, çay tutuĢ koĢak eytiĢ (çay sunup koĢak söyleme), sandık oğrısı (hırsızı), deve oyunu, ambal (baĢkan) oyunu, bovay (dede) ve Ģir (aslan) oyunu en çok tercih edilen oyunlar arasındadır (Turdi, 1982: 565-573; Ġsmail, 1998: 438-441).

Dolan bölgesinde heyt bayram meĢrebi, toy meĢrebi, cuvan toy meĢrebi, kütüveliĢ (karĢılama) meĢrebi, katar (sıra) meĢrebi, teklif meĢrebi, namakulluk (özür dileme, ihtiyatsızlık) meĢrebi, çiçek meĢrebi, ceza meĢrebi, derdmenlik (dertliler) meĢrebi, oğlak meĢrebi, mihman (misafir) meĢrebi, avcı meĢrebi, adavetni yuyuĢ (barıĢma) meĢrebi, karlık meĢrebi, sağadi (sarğaydi) (sarardı) meĢrebi ve bağ meĢrebi gibi birçok meĢrep yapılmakla birlikte; adavetni yuyuĢ (barıĢma), derdmenlik (dertliler), teklif ve kütüveliĢ (karĢılama) meĢrepleri bölgeye has özellikler göstermektedir.

2.2.3.1. Adavetni YuyuĢ (BarıĢma) MeĢrebi

Birbiri ile dargın olan kiĢileri barıĢtırmak için düzenlenen meĢreptir. Dargın olan kiĢiler, meĢrebe davet edilir ve yiğitbaĢına sorunlarını anlatırlar, sorun çözüldükten sonra birbirlerine çay veya nargile ikram ederek barıĢırlar. Ġkramı kabul etmeyen kiĢiler toplum tarafından hoĢ karĢılanmazlar. Bu ritüelin ardından meĢrep eğlencesi tüm coĢkusuyla devam eder. MeĢrepler bu yönüyle toplum düzenini sağlama ve insan iliĢkilerini düzenleme fonksiyonunu üstlenir (Davut ve Muhpul, 2011c: 14-15; Davut ve Abliz, 2015: 61-62; Muhemmet, 2009: 214; Turdi, 1982: 576). Adavet

85 yuyuĢ (barıĢma) meĢrebi, birbiriyle dargın olan kiĢilerden birinin hatasını anlayıp diğer kiĢinin gönlünü almak üzere meĢrep düzenlemesi ve daveti ile de yapılmaktadır. “adavet” hatasını anlayan kiĢinin meĢrep ehli huzurunda özür dilemesi ve çay ikramı ile ortadan kaldırılır (Osman, 1995: 209).

2.2.3.2. Derdmenler (Dertliler) MeĢrebi

EĢinden boĢanmıĢ ve baĢka biriyle evlenememiĢ kiĢiler için düzenlenen bir meĢrep olup bu meĢrebe sadece bekârlar (dul) katılabilmektedir. MeĢrepte bayanlar ile erkekler birlikte ussul ve çeĢitli oyunlar oynamakta, beyit okumakta ve çeĢitli kızıkçılıklar yapmaktadır. Bu kiĢilerin arasında zamanla bir muhabbet oluĢmakta ve evlenmelerine vesile olmaktadır (Davut ve Muhpul, 2011c: 13-14; Muhemmet, 2009: 213; Davut ve Abliz, 2015: 63).

2.2.3.3. KütüveliĢ (KarĢılama) MeĢrebi

KütüveliĢ meĢrebi, bir ailenin bol mahsul aldığında, yüklü ticari kazanç sağladığında, çocukları reĢit olduğunda ve uzaktan yakın akraba ve dostları misafir geldiğinde mahalledeki konu komĢu ile birlikte düzenlediği meĢreptir (Muhemmet, 2009: 210).

Eski dönemlerde Dolan bölgesinde ava giden kiĢileri uğurlamak için de meĢrep düzenlenir; hayvan kesilip çay ikram edilerek dua edilirdi. Avdan döndükten sonra ise yine meĢrep düzenlenir ve gün ağarıncaya kadar sürerdi. Büyük meydanlarda ateĢler yakılıp av kutlanır ve aslan, kaplan, ayı ve tilki gibi yırtıcı hayvanları avlayanlara “palvan” (pehlivan, savaĢçı, bahadır) unvanı verilirdi (Davut ve Muhpul, 2011c: 9).

Günümüzde devlet büyükleri ve din adamlarının da yaptıkları yurtdıĢı seyahati sonrası ve Hacdan dönen kiĢileri karĢılarken de kütüveliĢ (karĢılama) meĢrebi düzenlenmektedir (Davut ve Muhpul, 2011c: 10).

2.2.3.4. Teklif MeĢrebi

Teklif meĢrebi, bir kiĢinin meĢrep düzenlemek için katılımcıları davet etmesi suretiyle yapılır. Teklif meĢrebinin düzenlendiği en yaygın hususlardan biri reĢit olan

86 erkek çocukların meĢreplere kabul edilmesi içindir. ReĢit olan delikanlının babası oğlunu meĢrebe katmak için bir meĢrep düzenler. Yemek ve eğlenceden sonra gencin babası oğlunun “katar (sıra) meĢrebi”ne katılmasını meĢrep ehline ve yiğitbaĢına bildirir. MeĢrep ehli gençte bir kusur görmezse bu meĢrepten sonra o delikanlı artık “katar (sıra) meĢrebine” katılabilir ve toplumda da reĢit sayılır. Ticari konularda ailesine vekâlet edebilir, toplumda hukuk sahibi olur (Muhemmet, 2009: 212; Davut ve Muhpul, 2011c: 11-12; Davut ve Abliz, 2015: 68). ġayet bir kusur görülürse kabul edilmez ve gencin kusurlarını gidermesi beklenir (Turdi, 1982: 576). Teklif meĢrebi, genç kızlar için düzenlenmez; genç kızlar meĢrebe bekâr ise anne babası ile evli ise eĢi ile birlikte katılmak zorundadır. Bununla birlikte teklif meĢrebi, bir ailenin uzaktan gelen misafirlerini konu komĢuyla ve sosyal çevresiyle tanıĢtırmak istemesi üzerine de meĢrep sahibinin daveti ile düzenlenmekte olup yine bu davet erkek misafirler içindir (Osman, 1995: 208; Davut ve Muhpul, 2011c: 11-12; Muhemmet, 2009: 212-213).