Matta

Matta adı, Yuhanna İncili hariç Yeni Ahit’in farklı yerlerinde altı kez zikredilir. Bu ad, İbranice İncil kitabında Mattai olarak kısaltılan Mattiya’dan türetilmiştir. Yunanca’da bazen Maththaios, bazen de Matthaios olarak kullanılır. Fakat gramerciler bu iki teleffuzun doğru olduğuna inanmazlar.633 Matta’nın adı konusunda, Hıristiyan geleneğinde bir bütünlük görülmemektedir.

Matta İncil’inde Matta, İsa’nın havarisi olmadan önce vergi toplayıcısı634 Markos İncil’nde Alfay oğlu Levi635, Luka İncili’nde sadece “Levi”636 olarak zikredilir. Matta ve Luka’da, Levi ve Matta’nın aynı kişi olarak varsayılmadığı görülür. Matta adının İsa’nın havarisi olduktan sonra verildiği tartışılmıştır. Önceki geleneklerde Levi ve Matta adlarının kime işaret ettiği açık değildir. Heracleon, Origen ve diğerleri Levi ve Matta’yı birbirinden ayırmıştır.637

Yeni Ahit’e göre Matta, İsa’nın daveti ile seçilmiş on iki havariden biridir. İsa, Nasırada iken vergi toplama kulubesinde oturan birini görür. Adı Matta olan bu adamı “ardımdan gel” diyerek çağırır. O da kalkıp İsa’nın ardında gider.638 Vergi toplama kulübesinde otururken seçilen ve İsa’nın evinde yemek yediği Matta adındaki kişi, Markos (2:14) ve Luka’da (5: 27) İsa onuruna büyük bir şölen tertip eden Levi adlı kişi ile aynıdır. Bu üç pasajda bahsi geçen hikaye de aynıdır. Bundan dolayı Levi, sonradan Matta denilen kişinin gerçek ismidir. Bir kimsenin iki isim taşıması Yahudiler arasında yaygın bir âdettir. Aynı kişinin “Saul” gibi bir Yahudi ismini ve aynı zamanda Yunanca “Pavlus” (Shaoul–Paulos) ismini taşıması bilinen bir vakıadır. Yine Simun-Kefas (Simon Cephas), Yusuf-Kefas (Joseph–Caiaphas) gibi iki Yahudi isminin tek bir kişiye ait olduğunun örnekleri bilinmektedir. Allah’ın vergisi anlamındaki Matiya kelimesinin,

632 _{M. S. Enslin, “Acts Of Philip”, ”, The İnterpreter’s Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur}

Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes: K-Q), s. 785

633 _{Matta ile Matiya isimleri arasında kök bakımından yakınlık olup her iki isim de “Tanrı’nın vergisi” ve}

“Tanrı’nın armağanı” anlamlarına gelmektedir. Bkz. Jack Dean Kingsbury, “Matthew” Harper’s Bible Dictionary, s. 613; Ayr. Bkz. www.newadvent.org/cathen/10066a.htm (19.08.2003)

634 _{Mat. 9:9, 10:3} 635 _{Mar. 2:14} 636 _{Luk. 5:27,29}

637 _{E. P. Blair, “Matthew”, The İnterpreter’s Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd.,}

New York, 1962, (Volumes: K-Q), s. 301-302

İsa’nın onu havariliğe çağırdığı dönemde, yine İsa tarafından vergi toplayıcılarına verilen bir unvan olması da muhtemeldir. O zamandan beri Hıristiyan topluluğu arasında onun gerçek ismi Levi olarak bilinir. Eusebius onun Suriyeli olduğunun söylemesine rağmen, Alfay Oğlu Matta Celileli’ydi. Kefernahum’daki vergi toplayıcıları gibi o da, Hirodes Antipa için geleneksel gümrük vergisini toplardı. Bununla birlikte Yahudi olmasına rağmen bütün halktan nefret eden Ferisiler tarafından hor görülmüştür.639

Rivayete göre Matta, İsa tarafından davet edilince ayağa kalkıp onu takip eder ve İsa’ya, vergi toplayıcılarının, günahkârların ve havarilerin aynı masayı paylaştığı evinde ziyafet verir. Bu, İsa’nın “ben haklılar için değil, günahkârlar için geldim” sözüyle azarladığı Ferisilerden itirazların yükselmesine sebep olur. Havariler listesi haricinde İncil’de Matta’ya karşı daha fazla ima yapılmaz. O, öğrenci ve havari olarak hep İsa’yı takip eder. İsa tutkusunun zirvede olduğu zamanlarda ona eşlik eden biri olarak Celile’de onun yeniden dirilmesine tanıklık edenlerden birisidir. İsa’nın göğe çıkışında bulunan havariler arasında da vardır. Daha sonra da İsa’yı takip edenler ve İsa’nın annesi Meryem ile birlikte dua etmek için Kudüs’te ayrı bir mahalle çekilmiştir.640

Matta’nın, İsa tarafından seçilmesiyle ilgili farklı bir bilgi de “Ebionlar İncili” nin, günümüze kadar ulaşabilen bir pasajından gelmektedir: “İsa isimli, yaklaşık otuz yaşlarında bir adam ortaya çıktı, bizi seçti ve Kefernahum’a gelince, lakabı Petrus olan Simun’un evine girdi. Ağzını açtı ve dedi: “Taberiye Gölü boyunca giderken, Zebedi oğlu Yuhanna’yı ve Yakup’u ve Simun’u ve Yahuda İskariyot’u seçtim”. Gümrükte oturduğun gibi Matta, seni de seçtim ve siz beni takip edin. Şimdi sizden benim havarilerim olmanızı, İsrail’e şahit olmanızı istiyorum”.641

Renan’a göre, havariler arasında haklarında bir şeyler bilinenlerin hepsi ilkin balıkçıydılar. Hiç biri de yüksek bir sosyal sınıftan değildiler. Bunlardan sadece Alfay oğlu Matta veya Levi, vergi mültezemliği etmiştir. Fakat Yahudilerde bu adla anılan kimseler Roma’da “publicani” denilen ve sosyal konumları yüksek olan -bunlar daima Roma şövalyelerinden seçilirdi- umumi mültezemler değildiler; sadece bu umumi

639 _{Jack Dean Kingsbury, a.g.md., s. 613; Annamarie Schimmel, Matta İncili’nin müellifinin Yahudilikten}

Hıristiyanlığa ihtida eden bir Suriyeli oluşu hususuna tahminle yaklaşarak; Yahudi âdetlerini tefsir etmeyip Eski Ahit’in sözlerine bir çok defa ima ettiğini yazmaktadır. Bkz. Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giriş, s. 160

640 _{Bkz. Res. İş. 1:13;1:14}

641 _{Ekrem Sarıkçıoğlu, Yahudi-Hıristiyan İncilleri (Önsöz ve Tercüme), O.M.Ü. İl. Fak. Der., Samsun,}

mültezemlerin adamı, aşağı sınıf memur, basit gümrükçü idiler. Dünyanın en eski yollarından biri olan ve göle de uğrayarak Celile’den geçen Akka-Şam yolu boyunca pek çok bu gibi memur vardı. muhtemelen bu yolun üzerinde bulunmuş olan Kefernahum’da da bunlardan bir hayli vardı. Bu meslekte olanlardan halk hiç hoşlanmaz; fakat Yahudiler bu mesleği iyiden iyiye bir cürüm sayarlardı. Kendileri için yeni bir şey olan vergi, bağlılıklarının bir alâmetiydi; Golan’lı Yahuda’nın tarikatı, vergi ödemenin bir nevi putperestlik olduğunu iddia ediyordu. İşte bu yüzden, müfrit Tevratçılar gümrükçülerden nefret ediyorlardı. Onları ancak katillerle, yol kesen haydutlarla, rezillerle bir arada anarlardı. Bu gibi vazifeleri kabul eden Yahudiler aforoz edilirler, mahkemelerde şahitlik edemezlerdi. İdare ettikleri mal sandıkları tel’in edilir ve dinle ilgili sandıklarda para bozdurulmasını men ederlerdi. Cemiyetten kovulan bu zavallılar kendi aralarında görüşürlerdi. İsa, Levi’nin bir davetini kabul ederek onun evinde yemek yedi. Bu yemekte o devrin tabirince “bir çok gümrükçüler ve günahkârlar vardı.642

Son dönemlerde yapılan araştırmalara göre Matta’nın; Origen, Jerome ve Epiphane gibi Kilise Babaları’nın düşündüklerinin aksine, İsa’nın arkadaşı olduğu kabul edilmemektedir.643

Matta’nın sonraki meslek hayatı ile ilgili yanlış ya da efsanevî bilgiler vardır. Aziz İrenaeus, İskenderiyeli Clement’in iddiasına göre Matta’nın on beş yıl boyunca Yahudiler arasında İncil vaazı verdiğini anlatır. Eusebius da Matta’nın diğer ülkelere gitmeden önce kendi incilini ana diliyle söylediğini iddia eder. Antik yazarlar, Hazar Denizi’nin güneyindeki bütün Etiyopya -Afrika’daki Etiyopya değil- İran’ın bir kısmı ve Partiya Krallığı, Makedonya ve Suriye hariç diğer ülkelerin Matta tarafından Hıristiyanlaştırılamadığından bahsederler. İskenderiyeli Clement’ten alıntı yapan Heraleon’a göre Matta şehit olarak ölmemiştir. Fakat bu iddia bütün eski rivayetlere ters düşer. “Ponto’da Aziz Matta’nın şehadeti” adı verilen ve Bonnet tarafından yayınlanan uydurma Yunan eserlerinde şehitliğin hikayesi tarihsel değerlerden tamamıyla yoksundur. Lipsius, gnostizmin izlerini taşıyan bu “Aziz Matta’nın Şehadeti”nin üçüncü yüzyılda basılmış olduğunu düşünür. Hangi türden bir cezanın yüklendiği ve Matta’nın şehit edildiği yer hakkında bir anlaşmazlık vardır. Bu sebeple gömülüp gömülmediği,

642 _{Ernest Renan, İsa’nın Hayatı, s. 99-100; E. P. Blair, a.g.md, s. 301}

643 _{Maurice Bucaille, Kitab-ı Mukaddes Kur’an ve Bilim, Çev: Suat Yıldırım, Türkiye Öğretmenler Vakfı}

taşlanıp taşlanmadığı ve başının kesilip kesilmediği bilinmemektedir. Şimdi uydurma olarak düşünülen çeşitli eserler Havari Matta’ya atfedilmiştir. Latin kiliseleri Havari Matta’nın bayramını 21 Eylül’de, Yunan kiliseleri 16 Kasım’da kutlarlar. Havari Matta, karakteristik amblem olarak elinde mızrak taşıyan kanatlı adam sembolü altında gösterilir.”644 Benzer bir iddiaya göre de Havari Matta, Levi ve Etiyopya’nın havarisi olarak da bilinir. Anma günü 21 Eylül’dür. Alfay’ın oğludur. Genesaret Gölü kıyısındaki Kefernahum’da yaşayan ve vergi topladığı düşmanları tarafından işbirliğine zorlanan Roma vergi toplayıcısıdır. Matta 15 yıl boyunca Yahudiler arasında vaaz vermiştir. Dinleyicilerini Etiyopya ve doğudaki Yahudiler oluşturmuş olmalıdır. Muhasebeciler, bankacılar, gümrük memurları, maliyeciler, bekçiler, güvenlik kuvvetleri, komisyoncular ve vergi toplayıcılarının azizi sayılmıştır. O, mürekkep hokkası, yassı bir kalem tutan melek, bir çanta bozuk para, kral, mızrak, para tutan adam, para kutusu, hazine, kılıç, kanatlı adam ve genç bir adam ile temsil edilmiştir.645

Bir görüşe göre İsa, Matta’yı, merhametli ve anlayışlı bir adam olarak görmüştür. Bu takip sadece onun arkasından yürümek değil, onun yaşamının modeli anlamına gelmektedir. Matta onu takip etmiştir. Çünkü vergi toplayıcısının, İsa’nın ona emreder emretmez dünya malını terk etmesinde şaşılacak bir şey yoktur. Kimse onun zenginliğini bırakıp liderinin zengin olmadığı insan topluluğuna katılmasına da şaşırmamalıdır. Matta’ya, İsa, rahmetinin ışığıyla beyninde taşıdığı dürtü ile kendisinin ayak izinden gelmesi için talimat vermiştir. Bu yolla Matta, dünya malından ayırarak kendisine çağıran İsa’yı anlamış ve Allah’ın vergisi olan çürümeyen cennet hazinesine sahip olmuştur.646

İlk Kilise, ilk İncil’in Matta tarafından yazıldığına inanır. Eusebius, Matta’yı İbraniler’den ilk İncil yazarları arasında sayar. İskenderiye’li Clement’e göre Matta bir vejeteryandır.647

2.7.2. Matta’ya Atfedilen Matta İncili

Kanonik İnciller arasında ilk sırada yer alan Matta İncili’nde yazarıyla ilgili bilgi bulunmamaktadır. II. yüzyılın ilk yarısında yaşayan Hierapolis Piskoposu Papias’ın “Matta, İsa’nın sözlerini (logia) İbrani dilinde yazdı ve herkes gücü yettiğince bunu tercüme ediyor (yorumluyor)” şeklindeki sözlerine dayanan en eski kilise geleneği,

644 _{Jack Dean Kingsbury, a.g.md., s. 613; E. P. Blair, a.g.md, s. 301} 645 _{www catholic forum.com/saint/saintm 13.htm.}

646 _{www catholic forum.com/saint/saintm 13.htm.} 647 _{E. P. Blair, a.g.md, s. 302}

Grekçe yazılmış olan Matta İncili’ni, Filistinli Yahudi Matta-Levi’ye nispet etmektedir. İnciller’in bilimsel tenkîdi çalışmalarına göre Matta, Grekçe Matta İncili’nin yazarı değildir; İsa’nın sözlerini, İsa’nın konuşma dili olan Arami dilinde yazmıştır. Havari Matta’ya ait olan bu metin daha sonra Yunanca’ya çevrilmiş, buna yapılan ilavelerle bugünkü Matta İncili ortaya çıkmıştır. Öte yandan Matta’nın Aramice yazdığı İncil’i, Grekçe’ye çevirdiği veya hem Aramice hem Grekçe olmak üzere iki İncil yazdığı da ileri sürülmektedir. İnciller’le ilgili son araştırmalara göre ise, Matta kendi İncil’ini yazarken havari olmayan Markos’tan geniş çapta yararlanmıştır. Ancak İsa’nın hayatına şahit olan birinin onunla ilgili hatıralarını kaleme alırken, havari olmayan bir kişiden istifade etmiş olması gariptir. Bununla birlikte Matta, İncil’inde olayları kaydederken, gördüğü ve işittiği şeylerin çoğunu üçüncü şahıs kipiyle anlatmakta, kendinden bahsederken bile bu kipi kullanmaktadır. Bütün bunlar, Matta İncili’nin havari Matta’ya nispeti hususunda tereddütlerin varlığını göstermektedir.648 Geleneksel olarak ilk sırada yer alan Matta İncili’nin, içeriğindeki ifadelere bakılarak, Markos ve Luka İncilleri’nden sonraki dönemlerde yazıldığı, hatta Matta ve Luka İncilleri’nin birbirini etkilemediği ve bu iki İncil’in yazılış tarihlerinin M.S. 90 veya 95 ya da 115 civarında olduğu da iddialar arasındadır. Bu iddiaya göre, İnciller’in sıralaması Markos, Luka, Matta ve Yuhanna’dır.649

2.8. Tomas