Filipus

Adı Grekçe’de, Philippos, yani “atları seven”608 anlamına gelen Filipus, Andreas ve Petrus’un kenti Beytsayda yerlisi olup609 on iki havariden biridir. Filipus, Vaftizci Yahya’nın müridi ve İsa’nın sırdaşıdır. Anadolu’da vaazlar vermiş ve Hierapolis’te öldürülmüştür.610

Yeni Ahit’te Filipus’la ilgili bilgiler daha çok Yuhanna ve Resullerin İşleri’de yer almaktadır. Havariler listesinin verildiği üç yerde ve Resullerin İşleri’nde adı geçmektedir.611

Filipus’un İsa ile ilk karşılaşması Celile’de, Petrus ve Andreas’ı havariliğe çağırmasından bir gün sonraya rastlar. Burada Filipus’u bulan İsa, kendisini takip etmesini ister.612 Beytsaydalı Andreas ve Petrus’un hemşehrisi olan Filipus, Natanyel’i bularak ona, Musa’nın Kutsal Yasa’da hakkında yazdığı, peygamberlerin de sözünü ettiği kişi olan Yusuf oğlu Nasıralı İsa’yı bulduklarını haber verir. Nasıra’dan herhangi iyi bir şey çıkmayacağı inancında olan Natanyel’i, İsa’ya götürür. Kendisine doğru

607 _{Baki Adam, “Yuhanna’nın Vahyi ve Hıristiyan Tarihindeki Yansımaları”, Dinler Tarihi Araştırmaları-}

III, (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), Dinler tarihi Derneği Yay., Ankara, 2002, s. 119-124

608 _{John L. McKenzie, “Philip”, Dictionary of The Bible, s. 670; Francis D. Nichol, “Philip”, The}

Seventh-day Adventis Bible Commentary, Washington D.C., 1956, V/596

609 _{Yu. 1:44, 12:21}

610 _{www.catholic-forum.com/saints/saintp21.htm (03.09.2003)} 611 _{Mat. 10:1-4; Mar. 3:14-19; Luk. 6:12-16; Res. İş. 1:13} 612 _{Yu. 1:43}

gelmekte olan Natanyel’i gören İsa, onun hakkında övgü dolu sözler söyler.613 _Bu durumda, diğer adı Bartalmay olan Natanyel’i İsa ile karşılaştıran kişi Filipus’un kendisi olmaktadır.

Yuhanna İncil’i, Filipus’la ilgili olan hususları üç bölüm halinde yazar: 614

1.Kalabalığı mucizevî bir şekilde doyurmadan önce İsa, Filipus’a şu soruyu sorar: “Bunları doyurmak için nereden ekmek alalım?” Filipus cevap verir: “Her birinin az bir şey yiyebilmesi için iki yüz dinarlık ekmek bile yetmez615

2.Kudüs’teki bazı Grekler, Filipus’a gelip İsa’yı görmek istediklerini söyleyince Filipus durumu Andreas’a bildirir ve sonra ikisi haberi İsa’ya getirirler.616

3.İsa, havarilerle konuştuktan sonra, Filipus İsa’ya: “Rab, bize Baba’yı göster, bu bize yeter” dediği zaman, İsa’dan şu cevabı alır: “Bunca zamandır sizinle birlikteyim. Beni daha tanımadın mı? Beni görmüş olan, Baba’yı görmüştür. Sen nasıl, “Bize Baba’yı göster” diyorsun? Benim Baba’da, Baba’nın da bende olduğuna inanmıyor musun? Size söylediğim sözleri kendiliğimden söylemiyorum, ama bende yaşayan Baba, kendi işlerini yapıyor. Bana iman edin, ben Baba’dayım, Baba da bendedir. Hiç değilse bu işlerden dolayı iman edin.”617

Bu üç bölüm, Filipus’un saf, bir dereceye kadar utangaç ve ağırbaşlılık gibi tutarlı karakterini gösterir.618 _{Filipus hakkında, İnciller ve yeni Ahit’in diğer} bölümlerinde ek karakteristik özellikler verildiği görülmemektedir.

Resullerin İşleri’ne göre, İstefan’ın öldürülmesinden ve Pavlus’un, İsa taraftarlarına tacize başlamasından sonra, İsa’nın takipçileri bölgeye dağılıp gittikleri yerlerde misyon faaliyetlerine başlarlar. Filipus da, Samiriye kentine gidip oradakilere Mesih’i anlatır. Onu dinleyen ve yaptığı mucizeleri gören kalabalıklar hep birlikte onun söylediklerine kulak verirler. Filipus, burada mucizeler gösterir ve bir çok insanın içinden kötü ruhları çıkarır, felçli ve kötürüm hastaları iyileştirir. Bu durum Samiriye’de büyük bir sevince neden olur.619 Ancak bu kentte bir süreden beri büyücülük yapan ve halkı şaşkına çeviren Simun adlı biri, büyük bir adam olduğunu iddia etmektedir. 613 _{Yu. 1:45-47} 614 _{www.newadvent.org/cathen/11799a.htm (12.08.2003)} 615 _{Yu. 6:5-7} 616 _{Yu. 12:20-23} 617 _{Yu. 14:8-11} 618 _{www.newadvent.org /cathen/11799a.htm (12.08.2003)} 619 _{Res. İş. 8:4-8}

Simun’u dinleyip onun büyücülüğünü görenler, onun Tanrı gücüne sahip olduğunu söylerler. Buna rağmen, İsa Mesih’le ilgili müjdeyi duyuran Filipus’un söylediklerine inanan halk, kadınlı erkekli vaftiz olurlar. Olağanüstü belirtiler ve mucizelere tanık olan Büyücü Simun da vaftiz olur ve bundan sonra sürekli olarak Filipus’un yanında kalır. Bu olaylardan haberdar olan Petrus ve Yuhanna da Samiriye’ye gelirler.620 Filipus’un Celile’li olması ve Yunanca bilmesi, Samiriye’deki faaliyetlerini takip edebilmesine ve oraya yeni Hıristiyanlar getirmesine imkan vermiştir.621

Filipus’un mucize gösteren biri olma özelliğine ilaveten bir meleğin yol göstermesini bildiren bir rivayet dikkat çekmektedir. Buna göre, bu melek Filipus’a seslenir ve onun kalkıp güneye doğru, Kudüs’ten Gazze’ye inen çöl yoluna gitmesini söyler. Meleğin çağrısına uyan Filipus, yolda Etiyopya kraliçesi Kandaki’nin tüm hazinelerinden sorumlu olan vezirlerinden biriyle karşılaşır. Tapınmak için Kudüs’e gidip buradan dönmekte olan vezir, bu sırada Yeşeya Peygamberin kitabını okumaktadır. Melek, Filipus’a seslenip arabasında gitmekte olan vezire yetişmesini söyler. Filipus, vezire yetişir ve okuduğu şeyleri anlayıp anlamadığını öğrenmek ister. Yeşeya’dan bölümler okuyan vezir, okuduğu pasajın kimi işaret ettiğini Filipus’a sorar. O da, İsa ile ilgili müjdeyi aktarır. Yolda su bulunan bir yerde ikisi birden suya girerler ve vezir, Filipus tarafından vaftiz edilir. Bu anlatıdan sonra Filipus, önce Aşdot kentine uğrar, sonra da Sezariye’ye varana kadar misyon faaliyetine devam eder.622

Resullerin İşleri’nde anlatılan “Yedi Yardımcı”nın içinde bir Filipus adı zikredilmekte olup bu kişinin Havari Filipus olmadığı anlaşılmaktadır.623 Aynı kişiyle ilgili bir başka rivayet yine Resullerin İşleri’ne aittir. Buna göre Pavlus, Kudüs’teki arınma törenine624 katılmadan önce, Sezariye’de Yedilerden biri olup, evlenmemiş dört kızı da peygamberlik eden müjdeci Filipus’un evinde kaldığını söylemektedir.625 Filipus

620 _{Res. İş. 8:9-14. Luka’nın rivayetine göre Simun, İsa adına vaftiz olan ancak Kutsal Ruh kendilerini}

kuşatmamış olan Samiriye halkını tamamlayan Petrus ve Yuhanna’nın mucizesini görür ve onlara para teklif ederek kendisine de bu yetkinin verilmesini talep eder. Bunun üzerine Petrus’un bedduasını alan ve ikaz edilen Simun yaptığına pişman olur.

621 _{F. V. Filson, a.g.md. s. 753} 622 _{Res. İş. 8:26-40}

623 _{Resullerin İşleri’nde anlatıldığına göre, İsa’nın öğrencilerinin sayıca çoğaldığı günlerde, Grekçe}

konuşan Yahudiler, günlük yardım dağıtımında kendi dullarına gereken ilginin gösterilmediği iddiasıyla, İbranice konuşan Yahudilerden yakınmaya başlarlar. Bunun üzerine havariler bir araya gelerek, Yahudilerin bu talebiyle misyon işini bırakmanın doğru olmayacağını, aralarından seçecekleri yedi kişinin bu işi yapması gerektiğine dair karar alırlar. Bu karar sonucu seçilen yedi kişi şunlardır : İstefan, Filipus, Prokorus, Nikanor, Timon, Parmenas ve Antakya’lı Nikolas. Bkz. Res. İş. 6:1-6

624 _{Res. İş. 21:17-26} 625 _{Res. İş. 21:8}

Beytsaydalı olduğuna ve Beytsayda ile Sezariye arasındaki mesafe de yakın olmadığına göre bu iki kişi açık olarak farklı kimselerdir. Çünkü Pavlus Sezariye’de müjdeci Filipus’un evinde kalmıştır. Ayrıca Havari Filipus’a atfen Resullerin İşleri’nde, “müjdeci” şeklinde bir lakabı da bulunmamaktadır.

Havari Filipus’la ilgili ikinci yüzyıl geleneği belirsizdir. Bunlardan birinde The Deacon ve İncil yazarı Filipus’u ve iki Filipus’un varlığının sebep olduğu karışıklığın sonucu olan olayı anlatır. Yaklaşık olarak 89-98’de yazılan Aziz Viktor’a gönderilen mektubda, bakire olarak yaşlanan iki kızı ile Hierapolis’e gömülen, üçüncü kızı Efes’te yaşayan ve Kutsal-Ruh’ta hayat süren on iki havariden biri olan Filipus’a Tanrı “son gün arayacağı büyük ışıklar arasında olduğu” söylenir. Diğer taraftan, Procles isimli kişiye karşı yöneltilen Caius’un diyaloguna göre, kendilerinin ve babalarının mezarlarının bulunduğu Anadolu’daki Hierapolis’te, Filipus’un kızları olan dört peygamberin varlığından bahsedilir. Daha sonra Sezariye’de babaları ile birlikte yaşayan İncil yazarı Filipus ve Diyakos’un kızları olan dört peygamberden bahseder ve yukarıdaki alıntıları veren Eusebius, Proclus’un ifadelerini Filipus’a söyler.626

Piskopos Polycrates’in ifadesi bizzat daha etkilidir. Fakat Havari Filipus’un el değmemiş üç kızının (ikisi Hierapolis’te gömülü) adının anılması gariptir ve Diyakos Filiupus’un Hierapolis’te gömülü olduğu söylenen dört kızının olduğundan bahsetmesi de gariptir. Bu ikisinden hangisinin, havarinin mi yoksa Diyakos’un mu Hierapolis’e gömüldüğüne karar vermek zor olmasına rağmen, ortadaki bu iki Filipus arasında bir karışıklığın olduğuna inanmak gerekmektedir. Birçok tarihçi bunun Diyakos’un olduğuna inanır; yani her nasılsa havari oraya gömülmüştür. Diyakos yaşıyordu orada çalıştı ve iki kızı ile birlikte oraya gömüldü. Diyakos sonradan yanlışlıkla havarinin çocukları sayıldı. Tamamen apokrif sayılan “Filipus’un İşleri” de Filipus’un ölümünü Hierapolis’te gösterir. Hierapolis’e gömülen Filipus’un kalıntıları daha sonra Constantinople’e ve oradan da Roma’daki Dodici Apostoli Kilisesi’ne götürüldü. Havarinin bayramı 1 Mayıs’ta Roma Kilisesi’nde (Genç Yakup ile birlikte) ve 14 Kasım’da Yunan Kilisesi’nde kutlanmaktadır.627 Temsiller onu bir somun ekmek ve elinde haçı tutan yaşlı sakallı bir adam olarak gösterirler. Her yılın 3 Mayıs günü onu anma bayramı olarak kutlanır.628

626 _{www.newadvent.org/cathen/11799a.htm (12.08.2003)} 627 _{www.newadvent.org/cathen/11799a.htm (12.08.2003)} 628 _{www.catholic-forum.com/saints/saintp21.htm (03.09.2003)}

2.6.2. Filipus’a Atfedilen Apokrif Filipus İncili

Filipus’a atfedilen ve apokrif kabul edilen bir İncil bulunmaktadır. Ekrem Sarıkçıoğlu’na göre, Filip İncili ismiyle bir İncilin mevcudiyeti Hıristiyanlığın ilk devirlerinden beri biliniyordu. Ancak günümüze kadar ulaşan herhangi bir nüshasına rastlanmamıştı. Nihayet Mısır’da 1945’te Nag Hammadi bölgesinde bulunan Koptça 629 el yazmaları arasında bu incile rastlanmıştır. Uzmanların kanaatine göre metin IV. y.y’ın ilk yarısından kalmadır. Yunanca yazılmış bir metinden Kıpti diline tercüme edilmiş olabileceği tahmin edilmektedir. Yunanca telifi ile tercümesi arasında ne kadar zaman olabileceği sorusuna verilen cevaplar da tahminlerden ileri gitmemektedir. Ancak bu incilde Gnostik mezhep kurucusu Valentinus’un görüşlerine paralel bazı düşünce unsurlarının bulunmasından hareketle, yaklaşık II. yüzyıl sonları veya III. yüzyıl başlarında kaleme alınmış olabileceği tahmin edilmektedir. Metnin aslı Kıpti dilindedir. Pek çok kısımları, kelimeleri ve harfleri tahrif olmuş bir haldedir. Okunamayan, silinen, kaybolan kelime ve harflerin boşlukları, batı kiliselerine mensup Hıristiyan araştırmacılar tarafından doldurulmaya, yorumlanmaya çalışılmıştır. İsa’nın sözlerini içerir. Hayat hikayesine yer vermez. Gnostik düşüncenin etkisi kendini hissettirir ve gnostik özellkleri sebebiyle anlaşılması oldukça zordur.630

Pistis Sophia’da geçtiği şekliyle İsa’nın, Filipus, Tomas ve Matta’ya şöyle demiş olduğu rivayet edilmektedir: “Sen Filipus ve Tomas ve Matta; sizler gayb tarafından nurânî melekûtun her kelimesini yazmakla ve bunlara şehadet etmekle görevlendirildiniz.” Buradaki rivayete göre İsa, bu üç havarisine bâtından gelecek olan her bilginin kaydedilmesi işinin kendilerine gayb tarafından verilmiş olduğunu bildirmektedir.631

2.6.3. Apokrif Filipus’un İşleri

IV. veya V. yüzyıl öncesine ait, havarilerin akıbetini kayıt altına aldığı iddia edilen ve “apokrif İşler (acts)” külliyatından sayılmayan birkaç hikayeden biridir.

629 _{Koptça veya Koptik Dil: “Kopt” kelimesi Arapça “Kıbt” kelimesinden Avrupa lisanlarına geçmiştir.}

Koptça, M.S. III-X y.y. arasında Mısır’da yaşayan halkın yerel diliydi. X. yy.’dan sonra bu dilin yerini Arapça almıştır. Yunan alfabesi ile yazılmış geç Mısır Dili’dir. Mısır’da yaşayan ilk yüzyıl Hıristiyanları Koptik Dili’ni kullanmışlardır. Günümüzde hala Mısır’da faaliyet gösteren bir Koptik Kilise’si vardır ve Koptik Dili’ni kullanmaktadırlar. Bkz., F. L. Cross-E.A. Livingstone, “Coptic”, The Oxford Dictionary of Christian Church, s. 345.

630 _{Metnin tamamı için Bkz., Filip İncili, Çev. Ekrem Sarıkçıoğlu, O.M.Ü. İl. Fak. Der., Samsun 1992,}

Sy. 6s. 42 v.d.; M. S. Enslin, “Gospel Of Philip”, The İnterpreter’s Dictionary Of The Bible, Ed. George Arthur Buttrick vd., New York, 1962, (Volumes: K-Q), s. 786

631 _{Ahmed Yüksel Özemre, Toma’ya Göre İncil, s. 137; Pistis Sophia için Ayr. Bkz. F.L.Cross–E. A.}

Filipus’un serüvenlerini, mucizelerini ve Hierapolis’te baş aşağı çarmıha gerilerek ölümü anlatılır.632

2.7. Matta