II. 1. Yurtdışına Gidişi ve Nedenleri
Mustafa Kemal’den izin alarak Đsviçre-Cenevre’de bulunan nişanlısı ile evlenmeye gittiği sırada, Mustafa Kemal Paşa’da Samsun’a gitmişti. Yurtdışında, Ekim 1920’ye kadar Mustafa Kemal adına gayr-i resmi temaslarda bulunmuştur. Bu konuda Đngiliz belgelerinde 14 Ağustos ve 3 Eylül 1920 tarihli iki yazıda Mustafa Kemal Paşa’nın temsilcisi Suphi Nuri Bey’in yaptığı 10 maddelik bir anlaşma teklifinden söz edilmektedir. 14 Ağustos 1920 tarihli yazıda Đngiliz dışişlerinden Bay Edmonds’un, 1911’de Türkiye’de bulunan ve Türklerle Đngilizlerin arasını bulmaya çalışan bir casus olan
Yafa tarikiyle hudut dışına çıkarınız” diye yazdığı ve Ali Fuat Paşa’nın emrine uyulduğu ortaya çıkmıştır. Suphi Nuri’nin Baliğ’de yakalattığı Huri isimli bir papaz, Şam Divan-ı Harbi’ne gönderilmiş fakat Papaz Huri, Divan-ı Harpten rüşvetle kurtulmuştur. Bir sonuç elde edemeyen Suphi Nuri bu papazı: “Baliğ’de kalırsan seni askere parçalatırım” diyerek tehdit etmiş ve papazı şehri terk etmek zorunda bırakmıştır. bk., Suphi Nuri, “Harb-i Umumi’de Gördüklerim-42”, Müstakil, No. 95, 25 Mayıs 1340/1924, s. 3; “Harb-i Umumi’de Gördüklerim-22”, s. 3.
Romen uyruklu Franscois Stern ile görüşmesinden bahsedilmektedir.184
Bu belgelerde Bay Stern, Suphi Nuri vasıtasıyla Mustafa Kemal’le anlaşılabileceğini, eğer anlaşma sağlanmazsa daha sonra Đtalyanlarla ya da Fercel vasıtasıyla daha dezavantajlı antlaşma şartlarını kabul etmek zorunda kalınabileceğini söylemiştir. Đtalyanların maksatlarını öğrenmemeleri gerektiğini, bu yüzden de Suphi Nuri ile Ankara’ya gitmesinin uygun olduğunu da belirtmiştir. Bununla birlikte, Malta’da tutuklu bulunan Celâl Nuri ve Fethi Bey’in Mustafa Kemal’i antlaşmaya
184
Francois Stern, Mustafa Kemal’in Đsviçre’deki casusu Suphi Nuri’nin kendisine 10 maddelik bir anlaşma ile geldiğini söylemektedir. Mustafa Kemal tarafından yönlendirilen Suphi Nuri’nin önerdiği antlaşmanın şartları ise şunlardı: 1-Mustafa Kemal Trakya’daki iddialarından vazgeçecek, 2-Türkiye’ye Svirna’dan bir çıkış verilecek, 3-Yunan orduları Türkiye’den tamamen çıkacak, yerlerini Đtalyanlar alacak, 4-Boğazlar, Đngiltere tarafından kontrol edilecek, 5-Mustafa Kemal, Đngiliz sanat danışmanlarını kabul edecek, 6-Damat Ferit Paşa istifa edecek, 7- Đngiltere, Yunanistan’ı desteklemeyi bırakacak, 8-Mustafa Kemal, ordularını dağıtacak ve silahlarını teslim edecek, 9-Mustafa Kemal, Mısır, Hindistan, Mezopotamya ve başka yerlerdeki anti Đngiliz propagandasını durduracak. 10-Mustafa Kemal, Đtalyanlarla gizli entrikalar çevirmekten vazgeçecek. bk., Bilal N. Şimşir, Đngiliz Belgelerinde Atatürk (1918-1938), C. 2, TTK Yay., Ankara 2000, s. 261-263. Yukarıdaki dipnotta verilen anlaşma maddeleri kanaatimizce Suphi Nuri’nin kendi fikirleridir.
ikna edebileceklerinden, bu kişilerin serbest bırakılmasını istemiştir. Mustafa Kemal ve onun Avrupa’daki taraftarları ile iletişim kurmanın yolunun Đtalya’dan geçtiğini ve Đtalya’nın Vatikan’ın desteğiyle Türk taraftarı politikasını güçlendirdiğini söylemiştir. Bay Edmonds, Suphi Nuri’nin Đtalyanlarla yakın bağlantısının olduğunu, Mustafa Kemal’in Đtalya- Roma’daki ajanı ve Ahmet Dino’nunda akrabası olduğunu söylemiştir. Bay Edmonds Ahmet Dino’nun bir Arnavut olduğunu ve onun yıllar önce Cont Sforza tarafından Abdülhamit’ten kaçırıldığını yazısına eklemiştir. Edmonds, Fethi ve Celal Beylerin neden Mustafa Kemal’i antlaşmaya ikna edebileceklerini düşündüklerini sormadığını da yazmaktadır. Bay Stern, elinde bir güven belgesi olmadığını, her şeyin sözlü yapıldığını, bunun nedeninin de Đtalya’nın bu konudan haberdar olmaması olduğunu ve tekrar görüşmek için randevulaştıklarını da belirtmiştir.
Aynı belgelerde Haziran 1919’da Celâl Nuri Bey’in Roma’da, Trakya’nın Yunanistan’a terk edilmemesi için kışkırtmada bulunduğundan ve Mayıs
1920’de Amiral Robeck tarafından Malta Adasına sürgün edildiğinden bahsedilmektedir. Đlk görüşmeyi yapan Bay Stern’in konuyu üst düzeyde tartışmak için Suphi Nuri Bey ile Ankara’ya gitmeleri ve bu arada Malta’da sürgünde bulunan Fethi (Okyar) ile Celâl Nuri’nin serbest bırakılıp beraber götürülmeleri hakkında Lord Curzon’un Roma’da Sir G. Buchanon ve Đstanbul’da Amiral Sir J. De Robeck’e yazdığı yazı bulunmaktadır. Aynı yazıda Ahmet Dino ve Kont Sforza’dan söz edilmektedir.185
II. 2. Anadolu’ya Geçişi ve Faaliyetleri II. 2. 1. Sakarya Savaşı’ndan Sonra Yurda Dönüşü
Sakarya Harbi başlamadan, Paris'ten Đstanbul ve Samsun yoluyla Ankara'ya gelen Suphi Nuri, Đnönü Harp Meydanı’nı gezip, Kızılay namına Bilecik ve civarı ahalisine yiyecek ve giyecek dağıttıktan sonra tekrar Đstanbul'a dönmüştür. Suphi Nuri, bu mütareke döneminde, para
185
Rasih Nuri Đleri, “Suphi Nuri Đleri”, s. 15; Bilal N. Şimşir, age., s. 263.
kazanmayı pek düşünmeyerek, varını yoğunu Millî Mücadeleye sarf ettiğini belirtir. Hatta oğlu Rasih Nuri’ye göre Ankara'da hariciyede verilen mühim bir vazifeyi bırakarak Đstanbul'a gizli bir vazife ile gelmişti. Aldığı bu görev Dışişleri Bakanlığı Umur-u Hariciye Umum Müdür’lüğüydü.186 Onun için asıl iş gazetenin başına geçmekti. Çünkü herkesin korktuğu, çekindiği bir zamanda makale yazmak, fikrini ilân etmek, düşmanlarına
çatmak, mukaddes ve millî bir gayenin
savunucusu olmak ve Millî Mücadeleye bütün riskleri göze alarak kalemi ile iştirak etmek daha önemliydi.187
Bu şekildeki hareket tarzı Suphi Nuri için, dinamizm, ideal, hizmet, Anadolu halkına kuvvet vermek, büyük bir dava idi. Bu mücadelesini, "cephedeki Mehmetçik ile Đstanbul'daki gazetecinin
186
Rasih Nuri Đleri, babasının bu görevinden ayrılma sebebini dışişleri bakanının, müsteşar olan Suat Davaz’ı Suphi Nuri’nin yanında çok fena terslemesi olarak açıklar. Babası da: “Yanımda amirlerime hakaret edildiği bir görevde kalamam” diyerek istifa etmiştir. bk., Rasih Nuri Đleri, “Suphi Nuri Đleri”, s. 16.
187
Suphi Nuri, “Gazetecilik Hatıraları-3”, Yeni Adam, No. 366, 1 K. sânî 1942, s. 14.
hiçbir farkı yoktur” diyerek özetliyor, kendisini Mehmetçik’le aynı çizgide görüyordu. Bu yüzden Ankara’dan ayrılıp Đstanbul’a giderek Millî Mücadele’ye gazetesinin başında yazılarıyla destek vermiştir.
II. 2. 2. Sakarya, Büyük Taarruz, Mudanya