Müsadere Usulüyle Elde Edilen Gelirler

Sözlükte, "ısrar etmek, istemek ve çekip almak" anlamlarına gelen müsadere,696 hukuki bir terim olarak iĢlenen herhangi bir suçtan dolayı kiĢinin

694

Rânâ, Hz. Ömer Döneminde Ekonomik Yapı, s. 82-83.

695 _{Hamidullah, Ġslam'a GiriĢ, s. 123.}

696 _{Cengiz Tomar, "Müsadere", Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları,}

139

mallarına veya kazançlarına devlet tarafından el konulması demektir. Müsaderede, cezanın yanısıra tedbir anlamı da vardır.697

Müsaderenin hukuki delili Kur'an ve sünnete dayandırılmaktadır. Hz. Peygamber, Tebük SavaĢı dönüĢünde, Mescid-ı Dırar'ı yaktırmıĢ ve burada bulunan bazı malları da ortadan kaldırarak münafıklara zarar vermeye çalıĢmıĢtır.698

Hz. Peygamber zamanında zekâta taalluk eden bir malı olduğu halde bunu vermekten imtina eden kimsenin malının yarısı elinden alınırdı.699 Bir hadiste de Ģöyle buyruluyor: "Benim, kendisine vazife verip gönderdiğim her kiĢi vergi olarak ne toplamıĢsa hepsini teslim etsin. Her kim bir ipliği veya daha az bir Ģeyi saklar da hainlik ederse o bir hıyanet ve hırsızlıktır. Kıyamet günü aldığı o Ģey boynuna geçirilir ve hesap verir."700 Bu deliller bize gösteriyor ki zekât vermek istemeyenlerin malları ellerinden zorla alınır ki bu da müsadereye verilen cevazdır.701

Dolayısıyla, müsaderenin Allah Resulü döneminde ortaya çıktığı görülmektedir.

Hz. Peygamber, savaĢ ganimetlerini haksız yere alan kiĢinin ganimet payını kendisine vermeyip yakmıĢtır. Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer de aynı yolu takip ettirmiĢlerdir. Hatta aynı halifeler, söz konusu kiĢiye hem ganimetten pay vermemiĢ ve hem de onu dövmüĢlerdir.702

Hz. Ömer döneminde müsadere usulüyle elde edilen mallar bir hayli fazla olduğundan bu gelirler, beytülmalin kaynaklarından kabul edilmiĢtir.703

Hz. Ömer, vali ve amillerini bir yere tayin etmeden önce yanlıĢ yapmamaları hususunda

697 _{Hüseyin Esen, "Ġslam Hukuku Açısından Müsadere", D.E.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 15,}

Ġzmir, 2002, s. 192.

698 _{Dırâr Mescidi hakkında inen ayetler hakkında bkz. Tevbe, 107, 108, 109.; Ayrıca Dırâr Mescidi}

hakkında detaylı bilgi için bkz. Vâkidî, Kitâbu'l-Meğâzi, c. 3, s. 1045, 1047, 1048.; Ebu'l-Fida Ġsmail b. Ömer, (774/1372), es-Siretu'n-Nebeviyye, Dâru'l-Marife, Beyrut, 1976, c. 2, s. 246- 247.; Makrizî, Ġmtâu'l-Esmâ', c. 2, s. 77-78.

699 _{Hz. Peygamber Ģöyle buyurmuĢtur: "Malı olduğu halde zekâtını vermek istemeyen kiĢinin malının}

yarısı elinden alınacaktır." Bkz. Nesâî, Zekat, 4.; Ebû Davud, Zekât, 4.; Abdurrezzak, Musannef, c. 4, s. 18.; ġevkânî, Neylu'l-Evtâr, c. 4, s. 146.; Ġbrahim Sarıçam, Hz. Ömer, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2013, s. 117.

700 _{Ebû Ubeyd, Kitâbü'l-Emvâl, s. 352, 358.;, Hz. Peygamber, vergileri toplayan kiĢi görevinden}

döndüğü zaman kendisini karĢılar ve görevini nasıl yaptığı hakkında kendisinden bilgi alırdı. Gerekirse bunlardan hesap sorardı ve topladığı vergilerin miktarını, aynı zamanda alıp alınmadığını, alınmıĢsa hediye alıp almadıklarını sorup öğrenirdi. Bkz. Buhârî, Zekât, 67.

701 _{ġevkânî, Neylu'l-Evtâr, c. 4, s. 146.} 702 _{Ebû Davud, Cihad, 143.}

140

uyarmıĢtır. Mesela onların ticaretle iĢtigal etmelerini veya herhangi bir üretim faaliyetlerinde bulunmalarını yasaklamıĢ ve bulundukları yerlerde herkesin beytülmalde ne kadar hissesi varsa onların da bu kadar olduğunu kendilerine bildirmiĢtir.704

Aynı Ģekilde görevlilerine fazla maaĢ vermek suretiyle olası yolsuzlukların önüne geçmeye çalıĢmıĢtır.705

Halife Ömer, özellikle üst düzey memurları göreve gitmeden önce ellerinde ne kadar mallarının olduğunu tespit ettirmiĢtir. Yani günümüz ifadesiyle bir nevi mal beyannamelerini hazırlatmıĢtır. Daha sonra onları görevden azlettiği veya çeĢitli nedenlerden dolayı görevlerinden ayrıldıkları zaman onların mallarını daha önce kaydettiği mallarla karĢılaĢtırmıĢ ve tekrar kontrol etmiĢtir. ġayet mallarında bir artıĢ olmuĢsa fazlasını almıĢ ve beytülmale koymuĢtur.706

O, valiler baĢta olmak üzere devlet görevlilerini sıkı bir Ģekilde denetlemiĢtir. Bu politikanın hedefi, devletin hızlı, Ģeffaf ve verimli bir Ģekilde çalıĢmasını sağlamaktı.707

Görüldüğü gibi Hz. Ömer vergi teĢkilâtını, daha mütekâmil esaslara bağlamıĢ eyaletlerdeki vergi memurları üzerinde kontrol vazifesi gören memurlar dahi tayin etmiĢtir.708

Hz. Ömer'in bazı memurların mallarına müsadere uyguladığı nakledilmektedir. Bunlardan biri de Mısır fatihi ve aynı zamanda oranın genel valisi Amr b. Âs'tır. Kendisine gelen bilgileri değerlendiren Hz. Ömer, Amr b. el-Âs'a Ģunları yazdı: "Mısır valiliğine tayin edildiğinde sahip olmadığın mal, köle, kap- kacak ve hayvanlara sahip olduğu hakkında söylentiler yayılmıĢtır." Amr, ona yazdığı cevapta: "Bizim toprağımız, ekin ekilen, ticaret yapılan bir yerdir. Bundan dolayı masraflarımız için muhtaç olduğumuzdan fazlasını elde etmekteyiz" dedi. Bunun üzerine halife ona Ģunları yazdı: "Kötü amiller hakkında yeterince haberdar edildim. Gönderdiğin mektup, beni huzursuz etti. Senden Ģüpheleniyorum. Malını taksim etmesi için Muhammed b. Mesleme'yi gönderiyorum. Onun istediği bütün

704

KureyĢî, Evveliyâtu'l-Fâruk, s. 308.; Ömer Ferrûh, Târih Sadr el-Ġslam ve'd-Devlet el-

Emeviyye, s. 170.; Sallabi, II. Halife Hz. Ömer'in Hayatı, ġahsiyeti ve Dönemi, s. 406-407.;

Yeniçeri, Ġslam'da Devlet Bütçesi, s. 423.

705 _{Memurlarına verdiği maaĢ hakkında bkz. Ebû Yusuf, Kitâbü'l-Harâc, s. 36.; Ebû Ubeyd,}

Kitâbü'l-Emvâl, s. 146.; Ġbn Zenceveyh, Kitâbü'l-Emvâl, s. 211.; Belâzurî, Fütûhu'l-Büldân, s.

376.

706 _{Ġbn Sa'd, Kitâbü't-Tabakâti'l-Kebîr, c. 3, s. 263.; Belâzurî, Fütûhu'l-Büldân, s. 307-308.} 707 _{Mustafa Özkan, Dört Halife Dönemi, Fecr Yayınları, Ankara, 2017, s. 64.}

141

malları kendisine getir. Senden istediklerini ona getir. Sert davrandığında onu bağıĢla. Çünkü o, gizli Ģeyleri ortaya çıkarır." Bunun akabinde Muhammed, Mısıra gitti ve Amr'ın malını taksim etti.709

Hz. Ömer'in, mallarına müsadere uyguladığı bir baĢka sahabi de Ebû Hüreyre'dir. Ebû Hüreyre Bahreyn'den dönünce Hz. Ömer ona Ģöyle dedi: "Ey Allah'ın ve kitabının düĢmanı! Allah'ın malını mı çaldın?" Ebû Hüreyre Ģu karĢılığı verdi: "Ben ne Allah'ın ne de kitabının düĢmanıyım; ben ancak Allah'a ve kitabına düĢmanlık besleyenlerin düĢmanıyım. Ayrıca Allah'ın malını da çalmıĢ değilim." Bunun üzerine Hz. Ömer: "O halde on bin dirhemi nereden topladın?" deye sordu. Ebû Hüreyre: "Atlarım doğurarak çoğaldı. Amillik görevimin karĢılığı olan tahsisatı da biriktirdim. Beytülmalden aldığım hisseleri de topladım" diye karĢılık verdi ancak Hz. Ömer, Ebû Hüreyre'nin bu konuĢmalarını dinlemeyerek kendisinin malından on bin dirhem aldı. Ebû Hüreyre'nin sabah namazını kıldıktan sonra Hz. Ömer'in kendisine yaptığı bu muamele karĢısında onun için istiğfarda bulunduğu rivayet edilmektedir.710

Hz. Ömer, Halid b. Velid'in mallarına da müsadere uygulamıĢtır. Rivayet edildiğine göre Halife Hz. Ömer, Ebû Ubeyde b. Cerrah'a haber göndererek Halid'i görevden almasını ve mallarının yarısına el koymasını istedi.711

Ġbnu'l-Esir'in aktardığına göre Hz. Ömer, Halid b. Velid'in mallarının fazla olduğunu görmüĢ ve bu malların hesabını sormuĢtu. Halid: "Bu ganimetlerden payıma düĢen miktardır Ģayet altmıĢ binden fazlasını bulursan o da senin olsun" demiĢtir. Hz. Ömer de Halid'in mallarına değer biçtirmiĢ ve malının altmıĢ binden fazla olduğunu görünce fazlasını alıp beytülmale koymuĢtur.712

Ġbn Sa'd, Hz. Ömer'in, Halid b. Velid'in mallarının bir kısmını Ģerefli ve sadık insanlara dağıtmak amacıyla müsadere ettiğini713

ancak Halid b. Velid'in vefat

709 _{Olayın tedayları hakkında bkz. Belâzurî, Fütûhu'l-Büldân, s. 308.; Kudâme b. Ca'fer, el-Harâc ve}

Sınâ'atu'l-Kitâbe, s. 339.; Ayrıca bkz. Yeniçeri, Ġslam'da Devlet Bütçesi, s. 411.

710 _{Ġbn Sa'd, Kitâbü't-Tabakâti'l-Kebîr, c. 5, s. 252.; Belâzurî, Fütûhu'l-Büldân, s. 112-113.; Ġbn}

Abdi Rabbih, el-Ikdu'l-Ferîd, c.1, s. 44. Ayrıca bkz. Ebû Ubeyd, Kitâbü'l-Emvâl, s. 361.

711 _{Ġbnü'l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târih, c. 2, s. 277.} 712 _{Ġbnü'l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târih, c. 2, s. 381.} 713 _{Ġbn Sa'd, Kitâbü't-Tabakâti'l-Kebîr, c. 5, s. 38.}

142

ettiğinde geriye sadece at, silah ve hizmetçisini bıraktığı haberini alınca ona karĢı yaptığından piĢman olduğunu ifade etmiĢtir.714

Ebu Muhtar Amr b. es-Saik, Ehvaz'daki devlet görevlilerinin ve baĢkalarının mal yığdıklarını görünce rahatsız olmuĢ715

ve bu durumu bir Ģiirle Hz. Ömer'e Ģikâyet etmiĢtir. Amr'ın Hz. Ömer'e gönderdiği manzum mektup mealen Ģöyledir: "Ey Ömer! Sen, iyi Ģeyleri emretmek, kötü Ģeylerden alıkoymak hususunda, müminlerin eminisin. Sen bizim aramızda en eminimizsin. Kim arĢın Rabbi'nin emini ise benim gönlüm ona teslim olur. Sen, ilçelerin ve köylerin halkının, Allah'ın malını bol bol yiyecek almak için harcamalarına izin verme! el-Haccac'a adam gönder ve hesabını öğren, Cez' ile BiĢr'e de adam gönder, iki Nâfran ikisine de adam gönder, Benî Nasr eĢrafından olan Ġbn Ğallab'a da adam göndermeyi unutma! Benî Bedr'in azatlısı Sûk'daki Asım'ın heybesi de bu mallardan hiç boĢ kalmamıĢtır. Numan'a da bir adam gönder de hesabını öğren. Ben, Benî Ğazvan'ın damadının durumunu çok iyi bilirim. ġibl'in ise malını sor. Ġbn MuharriĢ'e gelince ilçe halkı arasında onun büyük bir Ģöhreti vardır. Ey Ömer! Ailem sana feda olsun; sen, onların mallarını ikiye taksim et. Onlar, sen mallarını taksim ettikten sonra kendilerinde kalacak yarım hisseye razı olacaklardır. Beni de Ģahitlik için çağırma! Ben kaybolacağım ancak o zaman ne tuhaflıklar olacağını görür gibiyim. Onlar savaĢa gidiyorlarsa biz de gidiyoruz. Onlar geri dönüyorlarsa biz de geri dönüyoruz ancak onların mal ve servet sahibi olmalarına karĢılık bizler servetten mahrumuz. Darîli tüccar eğer hoĢ kokulu misk getirse bu kokular bol bol onların baĢına akar." Bu Ģikâyet üzerine Hz. Ömer, Ebû'l-Muhtar'ın adlarını zikrettiği kimselerin mallarını ikiye taksim etti ve yarısını aldı. Bir çift ayakkabının bile tekini aldı diğer tekini de onlara bıraktı.716

Hz. Ömer'in mallarını ikiye taksim ettiği kimseler arasında Ebû Bekre adında biri de vardı. O, Hz. Ömer'e: "Ben senin adına bir göreve tayin edilmedim" diyerek malının ikiye bölünmesine itiraz edince Hz. Ömer ona Ģu cevabı verdi: "KardeĢin beytülmale ve el-Übülle'nin ticaret malları vergisine bakıyor. O sana ticaret yapman

714 _{Ġbn Sa'd, Kitâbü't-Tabakâti'l-Kebîr, c. 9, s. 401.} 715 _{Ebû Ubeyd, Kitâbü'l-Emvâl, s. 361.}

143

için para veriyor!" ve ondan on bin dirhem aldın. Bir baĢka rivayete göre Hz. Ömer, onun malını ikiye bölüp yarısını almıĢtır.717

Öte yandan Hz. Ömer, yukarıda zikredilenlerden baĢka Sa'd b. Ebî Vakkas,718

Ebû Musa el-EĢari,719 Haris b. Ka'b b. Vehb'i720 ve Utbe b. Ebî Süfyan721 gibi kiĢilerin mallarının belli bir kısmına müsadere uygulamıĢtır.