Arazi Kayıtları

Divan teĢkilatının kurulmasına karar verildikten sonra Müslümanlara ait arazinin miktarının bilinmesi gerekiyordu. Zira gayrimüslimlerden alınan harac vergisi araziyle alakalıydı. Bundan dolayı arazilerin bilinmesi Müslümanların iĢini kolaylaĢtırıyordu. Aynı Ģekilde arazi kayıtlarının bilinmesi bütçe dengesi açısından da önemliydi. Çünkü memurlara ödenecek maaĢ ve insanlara verilecek atiyye miktarı gelen vergilere göre değiĢebiliyordu. Bundan dolayı Hz. Ömer, arazilerin kayıtlarını tutmayı uygun görmüĢtü.

Hz. Ömer'den önce Müslümanların ellerinde bulunan toprak ölçümüne dair elimizde bir kayıt yoktur. Bundan dolayı Ġslam tarihinde arazileri ölçtüren ilk kiĢinin Hz. Ömer olduğu söylenmektedir.437

Hz. Ömer'in Sevad Bölgesi'nin arazi iĢlerini tanzim etmek, vergi miktarlarına esas olan toprağı belirlemek ve bölgede yetiĢen çeĢitli mahsullerin nasıl vergilendirileceğine dair bir karara varmak üzere, Osman b. Huneyf ile Huzeyfe b. Yeman'ı vazifelendirmiĢtir. Osman ile Huzeyfe'nin, Sevad Bölgesi'nin iki ayrı kısmında vazife gördükleri anlaĢılmaktadır.438

Osman ve Huzeyfe'nin, arazi ile ilgili bilgi ve becerilerinin nereden kaynaklandığı hakkında ġibli Numani Ģu bilgiyi vermektedir: "Bu iki seçkin sahabe, Irak'ta uzun süre ikametleri sırasında bu bilgiye sahip olmuĢlardı. Özellikle, Osman b. Huneyf bu alanda deneyimliydi. Kendisi

436 _{Detaylı bilgi için bkz. Fayda, "Hz. Ömer Devri", DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, c. 2,}

s. 148.

437 _{Suyûtî, Târîhu'l-Hulefâ, s. 245.}

438 _{Fayda, Hz. Ömer Zamanında Gayrimüslimler, s. 45.; Sallabi, II. Halife Hz. Ömer'in Hayatı,}

89

kumaĢ ölçer gibi dikkat ve hassasiyetle arazi ölçmüĢtür. Bu konuda Hz. Ömer de ona yardımcı olmuĢtur. Aylarca devam eden çalıĢma büyük bir dikkatle gerçekleĢmiĢtir."439

Hz. Ömer'in döneminde Sevad arazinin ölçülmesi iĢlemlerinde Sasanilerin tecrübelerinden yararlanıp yararlanmadıkları konusu net değildir. Bununla birlikte Mustafa Fayda, Müslümanların Sevad Bölgesi'nde yaptıkları çalıĢmalarda Sasanilerden faydalanmıĢ olabileceğini söyler. Onun böyle bir sonuca ulaĢmasının nedeni ise Sevad Bölgesi dıĢında, Suriye ve Mısır'da arazi ölçülmesiyle ilgili Müslümanların bir teĢebbüslerinin olmamasıdır.440

Benzer bir yorum da Mevlana ġibli'den gelmektedir. Onun ifadesine göre Hz. Ömer'in Irak topraklarından baĢka herhangi bir bölgenin yüz ölçümünü tespit etmediği, diğer vilayetlerin eski usulü hatta eski kayıtları veya eski defterleri kullandığı anlaĢılmaktadır.441

1.2.3.2.1. Arazilerin ÇeĢitleri

Arazilerle ilgili kayıtlar tutulduktan sonra Hz. Ömer döneminde devlet hazinesine intikal etmiĢ araziler belli bir miktara ulaĢmıĢtır. Bunlara "Sevâfil-esmâr" deniliyordu. Ebû Yusuf'un, Abdullah b. Velid'den naklettiğine göre Hz. Ömer, Sevad Bölgesi'ne ait toprakları Ģu sınıflara ayırarak beytülmale aktardı:

1. SavaĢta öldürülen düĢmanların arazisi 2. SavaĢtan kaçan düĢmanların arazisi. 3. Kisra'ya ait arazi.

4. Kisra'nın yakınlarına ait olan arazi. 5. Su çıkan yerlerin kenarında bulunan arazi. 6. Atların442

yayılması için ayrılan topraklar.443

439 _{ġibli Numani, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet Ġdaresi, s. 201.} 440

Fayda, Hz. Ömer Zamanında Gayrimüslimler, s. 45.

441 _{Mevlana ġibli, Asr-ı Saadet, c. 4, s. 353.}

442 _{Yahya b. Âdem, Kitâbü'l-Harâc'ında bu atların posta atı oluğunu dile getirmektedir.} 443 _{Ebû Yusuf, Kitâbü'l-Harâc, s. 57.}

90

Hz. Ömer zamanında devlete intikal etmiĢ olan arazilerden elde edilen gelir miktarının yedi milyona dirheme ulaĢtığı rivayet edilir.444

Emeviler döneminde meydana gelen Cemacim Vakası'da arazilerle ilgili kayıtların yakıldığı aktarılmaktadır. Bundan dolayı bize arazi kayıtları hakkında net bilgiler intikal etmemiĢtir.445

Ġslam'a özel bir hizmetinden dolayı, mükâfat olarak herhangi bir kimseye bir arazi verilecek olsa bu Sevad arazisinden verilirdi fakat bu Ģekilde verilen araziler, öĢür vergisinden asla muaf değildi. Geriye kalan araziler ise önceki sahiplerine bırakıldı.446

1.2.3.2.2 Arazi Ölçümünün Yapılması

Hz. Ömer, gelir ve giderlerini dengelemek amacıyla devletin ne kadar araziye sahip olduklarını bilmek istiyordu. Dolayısıyla o güne kadar Müslümanların elinde bulunan bütün toprakları ölçmeye karar vermiĢtir. Özellikle tarıma elveriĢli yeni topraklar daha da önemliydi fakat Sevad arazisi dıĢında baĢka yerlerde ölçüm yapıldığına dair herhangi bir bilgiye ulaĢamadık.

Hz. Ömer, arazi ölçümüne ilk olarak Sevad Bölgesinden baĢladı. Çünkü Irak Arabistan'a en yakın yerdi. Ayrıca Arap sakinlerinden dolayı, Arabistan'ın bir bölgesi haline gelmiĢti. Hz. Ömer, burada idari bir yönetim belirlemeden önce bölgenin eski geleneğini öğrenmek istedi. Zira Müslümanlar bu tür iĢleri bilmiyorlardı. Irak'ta uygulanan arazi vergisini öğrendikten sonra uygun olan kısmını alıp uyguladılar. Bu durum o bölgeden alınacak vergiler için kaçınılmazdı.447

Sevad arazisinin sınırının uzunluğu Musul'dan Abadan'a; geniĢliği ise Kadisiye suyundan Hulvan'a kadardır. Buna göre arazinin uzunluğu 160 fersah,448 geniĢliği de 80 fersahtır. Irak topraklarının doğu sınırı Dicle Nehri'nin kollarının

444

Ebû Yusuf, Kitâbü'l-Harâc, s. 57.; Belâzurî, Fütûhu'l-Büldân, s. 381.; Yahya b. Âdem,

Kitâbü'l-Harâc, s. 99. Yahya b. Âdem'in aktardığı baĢka bir rivayete göre bu rakamın dört milyon

olduğunu ifade eder. Bkz. Kitâbü'l-Harâc, s. 100.

445 _{Ebû Yusuf, Kitâbü'l-Harâc, s. 57.; Belâzurî, Fütûhu'l-Büldân, s. 381.; Yahya b. Âdem,}

Kitâbü'l-Harâc, s. 99-100.

446 _{ġibli Numani, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet Ġdaresi, s. 201.} 447 _{ġibli Numani, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet Ġdaresi, s. 200-201.} 448 _{Bir fersah yaklaĢık olarak 5 kilometredir.}

91

birleĢtiği yer, batısı ise Harbi denilen yerdir. Söz konusu bölge bahsedilen hattan itibaren güneye, Abadan'dan Basra'ya kadar uzanır. Bu duruma göre Irak arazisinin uzunluğu 125 fersah olup Sevad arazisinden 35 fersah kısadır. GeniĢliği ise 80 fersah olup Sevad arazisiyle aynı geniĢliktedir.449

Bugünkü hesaba göre Sevad toprakları tepeler, dağlar, çorak yerler, sazlıklar, harman yerleri, geniĢ caddeler, nehir yatakları, Ģehir ve köyler, sayfiye yerleri, alanları hariç tutulduktan sonra tahminen 225.000.000 cerib (455,625 kilometre kare) dir.450 Bu arazinin de 75.000.000 ceribi çıkarsa 150.000.000 cerib de Irak toprağını teĢkil eder. Bu arazinin yarısında hububat ekilir, yarısı da hurmalık, üzümlük ve ağaçlıktır. Ġranlılar zamanında en az ekildiğinde 150.000.000 cerib, en fazla ekildiğinde de 277.000.000 ceribdir. Her bir cerib için de ortalama 3 dirhem vergi alınırdı. Hz. Ömer zamanında Sevad arazisinin ekilen kısmı 230.000.000 cerib ile 236.000.000 cerib arasında değiĢirdi.451