Beytülmalin Fonksiyonları/Yerine Getirdiği Hizmetler

Devlet hazinesinde değiĢik gelir ve gider grupları ayrı baĢlıklar halinde gösterilir ve harcamalar da buna göre yapılırdı. Belirli bir baĢlık altında toplanan gelir, bir baĢka gelirle karıĢtırılmazdı. Aynı Ģekilde, harcama yapılan yerler de belirli baĢlıklar altında toplanır ve özelliklerine göre bu harcamaların her biri farklı gelirden karĢılanırdı. Söz gelimi, zekât geliri sadece vatandaĢların fert olarak bazı

322 _{Ebû Ubeyd, Kitâbü'l-Emvâl, s. 368-369.}

323 _{Belâzurî, Fütûhu'l-Büldân, s. 647-648.; Ebu'l-Ferec Kudâme b. Ca'fer,(337/948) el-Harâc ve}

Sınâ'atu'l-Kitâbe, Thk.,Muhammed Zeydî, Dâru'r-RaĢîd,Bağdat, 1981, s. 56-57.

324 _{KalkaĢendî, Kitabu Subhu'l-A'Ģâ, c. 6, s. 355.}

325 _{Bkz. Ya'kûbî, Târîhu'l-Ya'kûbî, c. 2, s. 46.; Ġbnü'l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târih, c. 2, s. 397.; ġibli}

67

ihtiyaçlarının karĢılanmasında harcanırken harac geliri kamu harcamaları ve diğer giderler için kullanılırdı.326

Mâverdî, beytülmalin/hazinenin iĢlevini yerine getirmesi için gerekli hususların iki suretle doğduğunu ifade eder. Bunlardan birincisi, hazinenin depo ve kasalarında mal bulunuyorsa bu malın ihtiyaç sahiplerine ulaĢtırılması gerekir. Ġkincisi, hazinenin yerine getirmesi zorunlu olan hususlardır ki bu da kamu hizmetlerinde bulunanların iaĢelerini temin etmektir.327

Ġbn Haldun'a göre beytülmalin iĢlevleri Ģu Ģekildedir: "Vergi muameleleri ve tahsili ile meĢgul olmak, gelir ve gider itibariyle devletin hukukunu muhafaza etmek, askerin sayılarını ve isimlerini zapt ve tespit etmek, erzakını ve maaĢlarını tayin etmek, takdir edilen ihsanları gününde ödemek, bu iĢlemlerle ilgili olmak üzere devlet görevlilerini ve yetkili Ģahısların tertip ve tanzim etmiĢ oldukları kanun ve esaslara baĢvurmaktan ibarettir.328

Beytülmalin yukarıda bahsedilen çok çeĢitli fonksiyonlarının icra biçiminin daha iyi anlaĢılması için söz konusu fonksiyonlardan ikisi hakkında aĢağıda bilgi verilmiĢtir.

1.1.6.1. Erzak Dağıtımı

Beytülmal kurumunun temel görevlerinden biri, yoksul insanların temel ihtiyaçlarının karĢılanmasıdır. Bu uygulamanın ilk örneklerinin Hz. Peygamber döneminde ortaya çıktığı söylenebilir. Nitekim Hz. Peygamber'in mescidi'nin üst katında zekât odasının bulunduğunu ve buraya insanların ihtiyaçlarını gidermek amacıyla hurma konduğunu daha önce ifade ettik. Bu uygulamanın RaĢid Halifeler Dönemi'nde de devam ettiğini görüyoruz. Özellikle Hz. Ömer, halifeliği döneminde halka erzak dağıtma iĢini sistemleĢtirmiĢtir. Onun, halkın ihtiyaçlarını karĢılamak amacıyla birçok yerde un ambarı kurduğu anlaĢılmaktadır. Ġbn Sa'd'ın bildirdiğine göre Hz. Ömer "Dakîk" adında bir yer yapmıĢ ve buraya yolda mola verenlerle, kendisine konuk olanlara un, kavut, kuru hurma, kuru üzüm ve yardım malzemesi

326 _{Rânâ, Hz. Ömer Döneminde Ekonomik Yapı, s. 127.} 327 _{Mâverdî, el-Ahkâmü's-Sultaniyye, s. 252-253.} 328 _{Ġbn Haldûn, Mukaddime, s.341.}

68 olacak diğer ihtiyaç maddelerini koymuĢtur.329

Hz. Ömer'in aynı Ģekilde Mekke ve Medine arasında yolculuk yapanların su ve gıda ihtiyaçlarını gidermek amacıyla bazı ihtiyaç maddelerini de buraya bıraktığı rivayet edilmektedir.330 Aynı Ģekilde Medine'de aç kalan çocuklarını avutmakta olan bir kadına denk gelen Hz. Ömer'in gidip un ambarından bir torba un getirip ve kadına teslim etmesine iliĢkin rivayetler de böyle bir ambarın varlığını göstermektedir.331

Belâzurî, Mısır Valisi Amr b. Âs'ın Mısır halkından cizye ile birlikte Müslümanlara yiyecek yardımı olarak verilmek üzere buğday, zeytinyağı, bal ve sirke gibi gıda maddeleri aldığını ve bunları Daru'r-Rızk denilen mekânda topladıktan sonra ihtiyaç sahiplerine dağıttığını anlatır.332

ġibli Numani de, Hz. Ömer'in ordu için her bölgede tahıl ambarları yaptırdığını ifade eder.333

Yukarıdaki nakillerden de anlaĢıldığı üzere Hz. Ömer, insanların ihtiyaçlarını gidermek amacıyla birçok yerde zahire ambarları inĢa etmiĢ ve mağdur olan insanların gıda ihtiyacını gidermiĢtir. Bunlarının dıĢında müsadere malları bölümü, yitik mallar bölümü ve varisi olmayan mallar bölümü gibi hazineler de bulunmaktadır. Hz. Ömer döneminden itibaren müsadere edilen malların beytülmale aktarıldığı ve bunlar için hazineler oluĢturulduğu anlaĢılmaktadır.334

Bir baĢka hazine çeĢidi de mirasçısı olmayan ve bulunmuĢ mallar hazinesidir. Lukata olarak da bilinen bu malların sarf yerlerinin farklı olması hasebiyle ayrı bir bölümde muhafaza edildiği bilinmektedir. Nitekim Serahsî el-Mebsût adlı eserinde Hz. Ömer döneminde kayıp bir testinin bulunduğuna ve götürülüp beytülmale konulduğuna yer vermektedir.335

Serahsî, eserinin baĢka bir yerinde ise sahibi bulunmayan malların beytülmalin ayrı bir bölümünde muhafaza edildiğini kaydeder.336

329

Ġbn Sa'd, Kitâbü't-Tabakâti'l-Kebîr, c. 3, s. 263.

330

Ġbn Sa'd, Kitâbü't-Tabakâti'l-Kebîr, c. 3, s. 285.

331 _{Olayın detayını öğrenmek için bkz. Ġbnü'l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târih, c. 2, s. 452-453.}

332 _{GeniĢ bilgi için bkz. Belâzurî, Fütûhu'l-Büldân, s. 301-302.; Yeniçeri, Ġslam'da Devlet Bütçesi,}

s. 87.

333

ġibli Numani, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet Ġdaresi, s. 203.

334 _{Ġbnü'l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târih c. 5, s. 224.} 335 _{Serahsî, Mebsût, c. 2, s. 212.}

69

1.1.6.2. Ġhtiyaç Sahiplerine Hizmetçi Tahsis Etme

Hem Hz. Peygamber'in hem de raĢid halifelerin ihtiyacı olanlara beytülmalden nafaka verdiği gibi hizmetçisi olmayanlara da hizmetçi tahsis ettiği bilinmektedir. Nitekim Sahabeden Said b. Yerbu gözlerini kaybetmiĢti. Hz. Ömer ona cuma günleri neden camiye gelmediğini sormuĢ. O da kendisine yol gösterecek birinin olmadığını söyleyince Hz. Ömer de ona yardımcı olacak birini hizmetçi olarak vermiĢtir. Aynı Ģekilde bir gün Hz. Ömer, bazı adamları doyururken birinin sol eliyle yemek yediğini görmüĢ ve ona sağ eliyle yemesini söylemiĢti. Adam, sağ elini Yermük SavaĢı'nda kaybettiğini söyleyince halife üzülmüĢtü. Adamın yanına oturup onu kaybettiği eli için teselli etmiĢ ve ihtiyaçlarının görülebilmesi için ona bir yardımcı tayin etmiĢtir.337

Beytülmalin iĢlevlerinden biri de kölelere maddi yardım sağlamaktı. Hz. Ömer döneminde Ebu Said el-Makburi, kendi baĢından geçen bir olayı Ģu Ģekilde anlatır: "Bir adamın kölesiydim. Adam serbest kalabilmem için benimle kırk bin dirhem ve her kurban bayramında bir koyun vermek Ģartıyla anlaĢma yaptı. Parayı tamamlayınca adama verdim ancak o parayı taksitle alabileceğini söyleyerek almaktan vazgeçti. Ömer b. el-Hattâb’a giderek durumu anlattım. Halife de: 'Ey Yerfâ! Parayı al ve beytülmale koy sonra akĢama gel senin azat edildiğini yazalım. Efendin ister parayı alsın, isterse almasın" dedi. Parayı alıp beytülmale götürdüm. Efendim bunu duyunca gelip parayı oradan aldı.338