KURAMSAL ÇERÇEVE

Bu bölümde iş tatmini ve yaşam tatmini kavramlarının tanımı ve önemi ile etkileri ve sonuçları tartışılacaktır.

İş Tatmini Kavramı

İş tatmini işin özelliklerinin değerlendirilmesi sonucu oluşan iş hakkındaki olumlu histir (Robbins ve Judge, 2012:77). Diğer bir anlatımla iş tatmini kişinin işindeki rolüne karşı duygusal tepkisidir (Bayrak Kök, 2006:293). Bu tanımlardan da anlaşılacağı üzere iş tatmini kişinin işine karşı bireysel değerlendirmesinin veya

59_{KKK, mbekmezci14@gmail.com}

memnuniyet derecesinin bir sonucudur. Herhangi bir iş, işin gereği olarak yapılan faaliyetlerden çok daha fazlasını ifade eder. Nitekim Bingöl (1997:270), iş tatminini işten elde edilen maddi çıkarlar ile işçinin beraberce çalışmaktan zevk aldığı iş arkadaşları ve bir eser meydana getirmenin sağladığı mutluluk olarak tanımlamıştır. Bir kişinin işinden ne kadar tatmin olduğu bireye ve işe yönelik birçok unsurun göz önünde bulundurulmasını gerektirir. Bireye yönelik unsurlar bireyin yapısı, duyguları ve düşünceleri ile ihtiyaçları ve ihtiyaçlarının şiddeti ile ilgili iken işe yönelik unsurlar ise işin kendisi, ücret, terfi imkânı, çalışma arkadaşları, yöneticilerin tutumu gibi hususları kapsar.

İş tatmini, performans, örgütsel vatandaşlık, müşteri tatmini, devamsızlık, işgücü devri, çatışma, yabancılaşma gibi birçok kavramla yakından ilgilidir. Bu kavramlar sadece bireyi değil, örgütü de direkt olarak etkilemekte ve iş tatmininin göz ardı edilemeyecek kadar önemli olduğunu göstermektedir. Bu kapsamda, iş tatmini ve iş tatminsizliği konusunda yapılan araştırma sonuçlarından bazıları aşağıda özetlenmiştir:

İş tatmini ve performans arasında korelasyon bulunduğu, işinden tatmin olan bireylerin bulunduğu kuruluşların işinden tatmin olmayan bireylerin bulunduğu kuruluşlardan daha etkin olma eğiliminde olduğu (Judge ve diğerleri, 2001), iş tatmininin yüksek olması durumunda işten ayrılma oranının ve devamsızlığın azaldığı (Shalley ve diğerleri, 2000), insanların daha fazla örgütsel vatandaşlık davranışı sergilediği (LePine ve diğerleri, 2002), iş tatmini ve yabancılaşma ile işgücü devri arasında yüksek bir ilişki bulunduğu (Bayrak Kök, 2006), devamlı müşterilerle ilişki içinde olan çalışanların müşterilerin memnuniyetinin kendi iş tatminlerini, tatmin olmuş çalışanların da müşteri tatminini ve sadakatini artırdığı (Koys, 2001) tespit edilmiştir.

Yukarıda verilen araştırma sonuçları ile bağlantılı olarak, iş tatmininin nihai sonucu etkilediği rahatlıkla söylenebilir. Şöyle ki; bir yönetim danışmanlık firması yaptığı bir çalışmada büyük kuruluşları yüksek moralli (çalışanların %70’inden fazlasının genel iş memnuniyeti yaşadığı) ve orta ya da düşük moralli (%70’den daha az) olarak ayırmıştır. Yüksek moralli gruptaki şirketlerin hisse senedi fiyatları %19,4 oranında artış gösterirken, orta ve düşük moralli grupta bulunan şirketlerin hisse senetlerinin artışı %10 civarında kalmıştır (Robins ve Judge, 2012: 87).

Ayrıca iş tatmininin yaşam tatminini, yaşam tatmininin de iş tatminini artırdığı belirtilmekte (Judge ve Lock, 1993), hatta Iverson (2000), iş tatmininin yaşam tatmini üzerindeki etkisinin yaşam tatmininin iş tatmini üzerindeki etkisinden daha fazla olduğunu ifade etmektedir.

Yaşam Tatmini Kavramı

Yaşam tatminini, bir insanın yaşamını beğenmesi, onaylaması ve yaşamından memnun olmasıdır (Haybron, 2007). Yaşam tatmini, bir kişinin kendi yaşamını bütün yönleri ile değerlendirmesinin bir yansımasıdır (Diener ve diğerleri, 1999) ve

kişinin yaşamdan beklentilerini, mevcut durumu ile karşılaştırmasının bir sonucu olarak ortaya çıkar (Yiğit ve diğerleri, 2011). Diğer bir anlatımla yaşam tatmini kişinin belirli bir durum karşısında değil, kendi yaşamından bir bütün olarak tatmin olmasıdır. Bu bakış açısıyla yaşam tatmini, kişinin kendi yaşam kalitesini subjektif olarak değerlendirmesidir (Marques ve diğerleri, 2007; Myers ve Diener, 1995). Yaşam kalitesi ise iyi bir fiziksel durum (physical well-being), sağlık, samimiyet, güvenlik, mutluluk ve kişinin içinde yaşadığı topluma ait olma duygularını içeren subjektif ve objektif unsurların birleşiminden oluşmaktadır (Veenhoven, 2000). Yaşam tatmini, duygusal ve bilişsel olmak üzere iki elemanı bulunan, günlük yaşamda mutluluk olarak bilinen (Çivitci, 2007; Eryılmaz ve Öğülmüş, 2010), öznel iyi-oluş (subjective well-being)’un bir bileşeni olarak değerlendirilmektedir (Pavot ve Diener, 1993).

Yetişkinler için yüksek yaşam tatmininin kişilerarası ilişkiler (intrapersonal), kişinin kendi iç dünyası (interpersonal), işi, fiziksel ve psikolojik sağlığı ile eğitim durumundaki olumlu çıktılarla ilgili olduğu belirtilmiştir (Marques ve diğerleri, 2007). Yapılan çalışmalarda da insanların istek veya arzuları ile mevcut durumları arasında ne kadar fazla aykırılık varsa yaşam tatmininin o kadar düşük olduğu görülmüştür (Lavallee ve diğerleri, 2006). Yaşam tatmininin belirlenmesinde iş tatmininin, kişinin geçmişe dönük pişmanlıklarının ve boş zamanlarında yaptığı faaliyetlerinin de büyük bir öneme sahip olduğu görülmüştür (Akın, 2008). Nitekim Diener ve arkadaşları (2003), bireyin istekleri ile başarıları arasında ne kadar uyum varsa yaşam tatmininin o kadar arttığını belirtmiştir.

Yapılan çalışmalarda; yaşam tatmininin bazı sosyo-demografik değişkenlerle de ilişkisi olduğu tespit edilmiştir. Bunlar arasında, gelir düzeyi (Diener ve diğerleri, 1993; Myers ve Diener, 1995; Bowman, 2000), kültür (Oishi, 2006), medeni durum (Dockery, 2005), iş tatmini (Rice ve diğerleri, 1980; Tait ve diğerleri, 1989; Özdevecioğlu ve Doruk, 2009; Keser, 2005; Saldamlı, 2008; Aşan ve Erenler, 2008; Yiğit ve diğerleri, 2011), kişilik özelliği ve değerleri (Perrone, 2007), bireyin işletme içindeki hiyerarşik kademede bulunduğu mevki (Dockery, 2005; Yiğit ve diğerleri, 2011), sosyal destek (Dockery, 2005; Baş, 2011), eğitim düzeyi (King, 1987) sayılabilir. Bu araştırmaların neticesinde elde edilen sonuçlardan bazıları şunlardır: Gelir düzeyinin yaşam tatminini yükseltmediği, kültürlere göre yaşam tatmininin farklılık gösterdiği, bireyci toplumlardaki kişilerin yaşam tatmininin toplulukçu kültürlere göre daha fazla olduğu, evli olma durumunun yaşam tatminini artırdığı, boşanmış kişilerin yaşam tatmininin diğer kişilere göre düşük olduğu, iş tatmini ile yaşam tatmini arasında genelde anlamlı ve pozitif yönlü bir ilişki bulunduğu, bireylerin kişilik özelliklerinin, duygusallığının ve değerlerinin dikkate alınması gerektiği, kişilerin hiyerarşik kademede mevkileri yükseldikçe yaşam tatmininin arttığı, sosyal desteğin yaşam tatminini artırdığı, eğitim düzeyinin etkisinin bulunmadığı görülmüştür.

ARAŞTIRMA

Araştırmanın Sorunsalı

Günümüzde bilimsel ve teknolojik alanda yaşanan hızlı değişim ve ilerlemeler çalışanların yaşamını değiştirmektedir. Değişen yaşam koşulları, bireyler üzerinde, her alanda olduğu gibi iş yaşamında da etkili olmakta ve çalışanların yaptıkları işten duydukları tatmini etkilemektedir. İş değişkenliğinin en belirgin yansımasının yaşandığı ayrım ise kamu ve özel sektör farklılığında ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda, çalışanların iş tatminlerinin öznel iyi oluş seviyelerini etkilediği ve bu etkilenmenin kamu ve özel sektöre göre ne derece farklılaştığının belirlenmesi bir ihtiyaç olarak karşımıza çıkmaktadır. Bahse konu öznel iyi oluş seviyesinin en önemli göstergesi yaşamdan duyulan tatmindir. Bu nedenle yapılan araştırmanın temel sorusu:

“Çalışanların iş tatmininin yaşam tatminlerini yordaması kamu ve özel sektöre göre farklılık göstermekte midir?” şeklinde belirlenmiştir.

Araştırmanın Yöntemi

Araştırmada kamu ve özel sektör çalışanları arasındaki farklılığın mevcut durumu ile ortaya konması maksadıyla betimsel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Araştırma değişkenlerinin ölçülmesi için iş tatmini ve yaşam tatmini ölçüm araçları kullanılmıştır. Araştırmanın iş tatmini değişkenini ölçebilmek maksadıyla, Schneider ve Dachler (1978) tarafından geliştirilen Türkçe çevirisi Ergin (1997), geçerlik ve güvenirlik çalışması Toker (2007) tarafından yapılan iş tatmin ölçeğinin “işin kendisinden duyulan tatmin” boyutunu ölçen dört madde kullanılmıştır. Yaşam tatmininin ölçülmesinde ise Diener, E., Emmons, R.A., Larsen, R.J. ve Griffin, S. (1985) tarafından geliştirilen beş maddeli yaşam tatmini ölçeği (SWLS) kullanılmıştır. Ölçeklerin geçerlilik ve güvenilirliklerine yönelik Doğrulayıcı Faktör Analizleri yapılmış, işin kendisinden duyulan tatminin yaşam tatmini üzerindeki etkisini ve bu etkinin sektörlere (kamu ve özel) göre farklılığını belirlemede yapısal eşitlik modelinden yararlanılmıştır.

Araştırmanın Katkısı

Örgütsel davranış alanında yapılan çalışmaların iş alanında çalışan bireylerin davranışlarına odaklandığı dikkate alındığında ve bu davranışların da çalışanların işlerinden duydukları tatmin ile genel olarak yaşamlarından duydukları tatminden etkilendiği düşünüldüğünde, örgütsel davranış araştırmalarında “iş tatmini” ve “yaşam tatmini” yüksek önem derecesine sahip iki husus olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerek akademisyenler gerekse uygulamacılar olarak iş yaşamındaki yöneticiler, çalışanların iş tatminlerinin yaşam tatminlerini ne derece etkilediğini bilmeleri, iş hayatının yaşamın bütünlüğü üzerindeki etkisinin farkında olmalarına katkıda bulunacak ve bu yönde artan farkındalık bu iki değişkeni daha yakından araştırma ve takip etme gerekliliğini ortaya çıkaracaktır.

Diğer taraftan, Türkiye’nin her alanda olduğu gibi iş yaşamında da hızla gelişmekte olan bir ülke olduğu ve bu gelişmede özel sektörün payı dikkate alındığında; kamu ve özel sektör arasındaki farklılıkların belirlenmesi ve varsa olumlu farklılıkların diğer sektöre de yansıtılması hem akademisyenlerin hem de her seviyedeki yöneticinin ülkemizin gelişmesine katkı sağlaması açısından faydalı olacağı değerlendirilmektedir.

Araştırmanın Kapsamı

Araştırmada ölçülen temel değişkenlerden birisi olan “yaşam tatmini” çalışanların genel yaşam tatminini ölçmeye yönelik olup ilgili yazında da kabul edildiği gibi “öznel iyi oluşun” temel belirleyicisidir. Bu nedenle Diener ve arkadaşları (1985) tarafından genel olarak yaşam tatmininin belirli kriterler verilmeden bireysel bazda ölçülebilmesi maksadıyla geliştirilen ölçeği tercih edilmiştir. Bu bağlamda, çalışanların iyi oluş seviyelerinin de bir göstergesi kabul edilen genel yaşam tatminine odaklanılmıştır.

İş tatmininin farklı boyutlarda ölçüldüğü düşünüldüğünde ise, araştırmada sadece işin kendisinden duyulan tatmin boyutu ele alınmıştır. Bunun nedeni ise aynı yaşam tatminin ölçülmesindeki genel yaklaşımla, iş tatminin en önemli boyutunun işin kendisinde duyulan tatmin olduğu ve bu boyutun iş tatminini genel olarak gösterdiği kabul edilmiştir.

Bu iki temel araştırma boyutu birçok demografik faktör açısında incelenebilir olsa da, yapılan bu araştırmada özel ve kamu sektörü arasındaki farka odaklanılarak bulgular bu açıdan değerlendirilmiştir.

BULGULAR VE TARTIŞMA