ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Örneklem

Bu çalışmada, sağlık kuruluşlarında çalışanların stres ile başa çıkma tutumlarının tükenmişlikle olan ilişkisini ortaya koymak amaçlandı. Araştırma, Eskişehir İl merkezinde faaliyette bulunan bir kamu hastanesinde görev yapmakta olan 137 çalışanla gerçekleştirildi. Gönüllülerin çalışmaya katılmak için onayı alındıktan sonra üç adet veri formu (Sosyodemografik veri toplama formu, başa çıkma tutumları ölçeği formu ve tükenmişlik ölçeği) kullanıldı.

Ölçümler

Bilgi Toplama Formu: Araştırmacılar tarafından demografik verilerin belirlenmesi

amacı ile hazırlandı. Bilgi toplama Formu; katılımcıların yaşı, eğitim durumu, medeni durum, çalışma yılı, görev yaptığı bölüm, çocuk sayısı, sigara, alkol kullanma, gelir düzeyi, iş ortamının stres düzeyini belirleyecek şekilde çoktan seçmeli sorulardan oluşmaktaydı.

Maslach Tükenmişlik Envanteri (MTE): Ölçeğin özgün şekli Maslach ve Jackson

(1981) tarafından geliştirilmiştir. Türkçe geçerlilik ve güvenilirliği Ergin (1992) tarafından yapılmıştır. Ölçekte tükenmişlik üç boyutta değerlendirilmektedir. Bunlar: duygusal tükenmişlik (DT), kişisel başarı (KB) ve duyarsızlaşmadır (D). Ölçek 9’u duygusal tükenmişliği, 8’i kişisel başarıyı ve 5’i duyarsızlaşmayı değerlendirmek üzere toplam 22 maddeden oluşmaktadır. Ölçekte değerlendirme sırasında DT ve D’yi ilgilendiren maddeler düz puanlanırken (hiçbir zaman=0, çok nadir=1, bazen=2, çoğu zaman=3, her zaman=4), KB’yi ilgilendiren maddeler ters puanlanmaktadır (hiçbir zaman=4, çok nadir=3, bazen=2, çoğu zaman=1, her zaman=0). Dolaysı ile DT, D puanlarının yüksek olması ve KB puanlarının düşük olması tükenmişlik lehine değerlendirilmektedir (Ergin C, 1992).

Başa Çıkma Tutumlarını Değerlendirme Ölçeği (COPE); 1989’da Carver ve

arkadaşları tarafından geliştirilen ölçek toplam 60 sorudan oluşan bir öz bildirim ölçeğidir (Carver SC, Scheier FM, Weintraub KJ, 1989). 15 alt ölçek içermekte olup her alt ölçek dört sorudan oluşmaktadır. Ölçeğin geçerlik güvenirlik çalışması Ağargün ve arkadaşları tarafından yapılmıştır (Ağargün MY, Beşiroğlu L, Kıran ÜK, Özer ÖA, Kara H, 2005). Ölçek şu şekilde bir açıklama paragrafıyla başlar: “Bu ölçek yardımıyla insanların günlük yaşamlarında güç veya bunaltı verici olaylarla ya da sorunlarla karşılaştıkları zaman nasıl tepki verdiklerini araştırmayı amaçlıyoruz. İnsanların karşılaştıkları sorunlarla baş etmelerinin çok sayıda yolu olabilir. Ancak yine de siz seçenekleri bir sorunla karşılaştığınızda, genel olarak ne yaptığınızı ya da nasıl davrandığınızı düşünerek işaretlemeye çalışın. Seçenekleri işaretlerken bir öncekinden bağımsız düşünmeye özen gösterin.” Altmış farklı durum dört seçenek üzerinden yanıtlandırılır. Bu yanıtlar: 1=Asla böyle bir şey yapmam; 2=Çok az böyle yaparım; 3=Orta derecede böyle yaparım; 4=Çoğunlukla böyle yaparım. Ölçek 60 soru ve 15 alt ölçekten oluşmuştur. Her alt ölçek dörder sorudan

oluşmaktadır. Bu alt ölçeklerin her biri ayrı bir başa çıkma tutumu hakkında bilgi verir. Sonuç olarak alt ölçeklerden alınacak puanların yüksekliği hangi başa çıkma tutumunun kişi tarafından daha çok kullanıldığı hakkında yorum yapma olasılığı verir. Bu 15 başa çıkma tutumu ya da alt ölçek şunlardır: 1. Pozitif yeniden yorumlama ve gelişme, 2. Zihinsel boş verme, 3. Soruna odaklanma ve duyguları açı ğ a vurma, 4. Yararlı sosyal destek kullanımı, 5.Aktif başa çıkma, 6. İnkar, 7. Dini olarak başa çıkma, 8.Şakaya vurma, 9. Davranışsal olarak boş verme, 10. Geri durma, 11. Duygusal sosyal destek kullanımı, 12. Madde kullanımı, 13. Kabullenme, 14. Diğer meşguliyetleri bastırma, 15. Plan yapma

İstatistiksel Değerlendirme

Tanımlayıcı istatistiklerde frekans dağılımları, sürekli analizler için aritmetik ortalama ve standart sapma değerleri hesaplanmıştır. Sonuçlar aritmetik ortalama ± standart sapma şeklinde sunulmuştur. Meslek gruplarının tükenmişlik ve başa çıkma tutumları açısından karşılaştırılmasında ANOVA testi kullanıldı, posthoc değerlendirme Tukey testi ile yapıldı. Başa çıkma tutumları değişkenlerinin tükenmişlik ile olan ilişkileri pearson korelasyon analizi ile ölçüldü. p<0.05 olması istatistiksel olarak anlamlı kabul edildi.

BULGULAR

Çalışmaya 32 doktor, 67 hemşire ve 38 hasta bakıcı/sağlık memuru olmak üzere 137 gönüllü alındı. 5 gönüllü verilerinin eksik olması nedeni ile çalışmaya alınmadı. Yaş ortalaması 38.63± 5.54 yıl olan olguların 62’si erkek, 75’i ise kadındı. Gönüllülere ait sosyodemografik verilere Tablo I’de yer verilmiştir.

Tablo 1. Araştırma Olgularının Bazı Sosyodemografik Özellikleri Yaş; Ort.±SS (aralık) 38.63 ± 5.54 (28-51)

Cinsiyet; % (n) Erkek 45.2 (62) Kadın 54.8 (75) Medeni Durum; % (n) Evli 68.6 (94) Bekar 31.4 (43) Çocuk Sayısı; % (n) Yok 38.0 (52) Tek çocuk 41.6 (57) ≥ 2 20.4 (28)

Mesleki Tecrübe (yıl); % (n)

< 10 yıl 19.7 (27) 10-20 yıl 56.2 (77) > 20 yıl 24.1 (33) Statü; % (n) Doktor 23.4 (32) Hemşire 48.9 (67)

Hasta bakıcı/sağlık memuru 27.7 (38)

Eğitim Durumu; % (n)

Ön lisans 47.4 (65) Lisans 21.2 (29) Lisansüstü 23.4 (32) Sigara; % (n) Var 24.1 (33) Yok 75.9 (104)

Tükenmişlik puanları ile başa çıkma tutumları arasındaki ilişki incelendiğinde (Tablo II.); Duygusal tükenmişlik puanlarının aktif başa çıkma (r:-0.409, p:0.025), plan yapma (r:-0.401, p:0.028), diğer meşguliyetleri bastırma (r:-0.426, p:0.019), pozitif yeniden yorumlama (r:-0.458, p:0.011), kabullenme (r:-0.416, p:0.022) alt ölçek puanları arasında negatif korelasyon bulundu. Tükenmişliğin alt bileşenlerinden kişisel başarı puanları ve duyarsızlaşma puanlarının başa çıkma tutumları ile ilişkilerinin olmadığı, ancak duygusal tükenmişlik alt bileşen puanlarının başa çıkma tutumları ile yakın ilişkili olduğu bulundu.

Tablo 2. Çalışmaya katılan olguların başa çıkma tutumları değerlendirme ölçeği (COPE) ile Maslach Tükenmişlik Envanteri (MTE) puanları

arasındaki ilişki

COPE İstatistik MTE-DT MTE-D MTE-KB

Aktif başa çıkma r _p -.409* -.225 -.301

.025 .232 .105

Plan yapma r _p -.401* -.127 -.303

.028 .502 .104

Geri durma r _p -.246 -.092 .059

.191 .627 .756

Yararlı sosyal destek kullanımı r -.012 -.022 .203 p _{.951 .910 .282} Diğer meşguliyetleri bastırma r _{-.426* .048 -.243} p _{.019 .803 .196} Pozitif yeniden yorumlama r _{-,458* -,037 -,249} p _{,011 ,846 ,184}

Dini olarak başa çıkma r _{-.117 -.224 -.067} p _{.540 .234 .725} Mizah r _p -.123 .068 .169 .518 .720 .373 Kabullenme r _p -.416* .062 .011 .022 .744 .955 Duygusal sosyal r .121 -.184 .254

destek kullanımı p _{.527 .331 .176} Soruna odaklanma ve duyguları açığa vurma r _{-.047 -.141 -.090} p _{.806 .456 .637} İnkar r _p .064 .015 .030 .738 .938 .877 Davranışsal boş verme r _{.183 .177 .094} p _{.333 .349 .622}

Zihinsel boş verme r _p -.030 -.149 -.082

.874 .432 .666

Madde kullanımı r _p .122 .163 .222

.519 .388 .239

*P<0,05

SONUÇ VE ÖNERİLER

Tükenmişliği etkileyen faktörlerle ilgili yapılmış olan çalışmalarda; Maslach (2003) tükenmişliğin stres oluşturan etkenlere karşı gelişmiş psikolojik bir durum olduğunu savunmuştur. Ancak benzer strese maruz kalanlarda tükenmişlik ve tükenmişlik belirtileri farklılık göstermektedir. Bunun olası en önemli nedeni kişisel stresi tolere etme kapasitesidir. Kişilerin strese vereceği yanıtı kişinin başa çıkma tutumları belirlemektedir. Çalışma hayatında bireyselleşmenin ön plana çıktığı günümüzde, bireysel özelliklerin tükenmişlik üzerine olan etkisinin araştırılması ihtiyaç haline gelmiştir. Çalışmamız bu ihtiyaca yanıt olarak planlanmıştır.

Çalışmamızda özetle duygusal tükenmişliğin özellikle sorun odaklı başa çıkma tutumları (aktif başa çıkma, plan yapma, diğer meşguliyetleri bastırma) ile yakın ilişki içinde olduğu bulunmuştur. Daha önce yapılmış olan çalışmalarda da duygusal tükenmişliğin tükenmişlik sendromunun stresle ilgili olan boyutu olduğu bulunmuştur (Budak G, Sürgevil O, 2005).

Stres yaratan durum ya da olayı gerçekçi bir biçimde değerlendirebilen, sorun odaklı başa çıkma yollarını daha sık kullanan ve başa çıkma davranışları repartuarı geniş olan, benlik saygısı düzeyi yüksek kişilerin, strese karşı daha dayanıklı oldukları görülmüştür (Tuğrul CD, 2000).

Sorun odaklı başa çıkma; kişinin stres oluşturan etkeni doğru algılayıp, etkin bir biçimde çözüm bulmaya çalışmasıdır. Kişi sadece problemin değil, çevre koşullarının ve kendi yeteneklerinin de farkındadır. Kişinin bu stratejiyi beceriyle nasıl uygulayacağı, deneyim ve kendini değerlendirme kapasitesine bağlıdır (Lazarus RS, 1991). Sorun odaklı başa çıkma becerileri yetersizliğinin tükenmişlikle yakın ilişkili bulunması beklenen bir sonuçtur. Ancak bu ilişkinin sadece duygusal tükenmişlikle ilişkili olması ilginç bulunmuştur. Kişilik özelliklerinin ve başa çıkma tutumlarının tükenmişlikle olan ilişkilerinin ayrıntılı olarak inceleneceği, geniş katılımlı çalışmalara ihtiyaç vardır. Bu ve benzer nitelikteki çalışmalar çalışanların bireysel özellikleri

hakkındaki farkındalıklarının arttırılmasının iş verimine katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

KAYNAKÇA

Ağargün M.Y., L. Beşiroğlu, Ü.K. Kıran, Ö. A. Özer, H. Kara (2005). “COPE (Başa Çıkma Tutumlarını Değerlendirme Ölçeği): Psikometrik özelliklere ilişkin bir ön çalışma”, Anadolu Psikiyatri Dergisi. 6(4): 221-226.

Akbolat, M. ve O. Işık (2009) “Sağlık Çalışanlarının Tükenmişlik Düzeyleri”. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, 11(2): 230-254.

Budak, G. ve Sürgevil (2005). “Tükenmişlik ve Tükenmişliği Etkileyen Örgütsel Faktörlerin Analizine İlişkin Akademik Personel Üzerinde Bir Uygulama”. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Dergisi. 20(2): 95-108.

Carver, S.C., M. F. Scheier ve J. K. Weintraub (1989), “Assessing coping strategies: A theoretically based approach”, Journal of Personality and Social Psychology. 56(2): 267-283.

Cordes, C. L. ve T. W. Dougherty (1993). “A Review and an Integration of Research on Job Burnout” Academy of Management Review. 18(4): 621-656.

Eren V. ve F. Durna (2006). “Üç Boyutlu Bir Yaklaşım Olarak Örgütsel Tükenme”. Selçuk Üniversitesi Karaman İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 10(9): 40-51. Ergin, C. (1992). “Doktor ve Hemşirelerde Tükenmişlik ve Maslach Tükenmişlik Ölçeğinin Uyarlanması”, R Bayraktar, İ Dağ (Ed), VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çalışmaları. Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayını. ss.143-154.

Freudenberger, H. J. (1974), “Staff Burn-Out”. Journal of Social Issues. 30(1): 159- 165.

Izgar, H. (2001). Okul Yöneticilerinde Tükenmişlik. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Kaçmaz, N. (2005). “Tükenmişlik (Burnout) Sendromu”. İstanbul Tıp Fakültesi Dergisi. 68(1): 29-32.

Kurçer, M. A. (2005), “Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi Hekimlerinin İş Doyumu ve Tükenmişlik Düzeyleri”. Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi. 2(3): 10-15. Lazarus, R. S. (1991), “Progress on a cognitive-motivational-relational theory of emotion”. American Psychologist. 46(8): 819-834.

Lingard, H. (2003). “The Impact of Individual and Job Characteristics on Burnout Among Civil Engineers in Australia and the Implications for Employee Turnover”. Construction Management and Economics, sayı: 21(1): 69-80.

Maslach, C, S. E. Jackson (1986). Maslach Burnout Inventory: Manual. (2nd), Palo Alto CA: Consulting Psychologists Press.

Maslach, C. (1982). Burnout – The Cost of Caring. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, Inc.,

Maslach, C. ve J. Goldberg (1998). “Prevention of Burnout: New Perspectives”. Applied & Preventive Psychology. 7(1): 63-74.

Maslach, C. ve S. E. Jackson (1981). “The Measurement of Experienced Burnout”. Journal of Occupational Behaviour. 2(2): 99-113.

Maslach, C., W.B. Schaufeli ve M.P. Leiter (2001). “Job Burnout”, Annual Review Psychology, 52(1): 397-422.

Seta, C.E., P.B. Paulus, R.A. Baron (2000). Effective Human Relations A Guide to people at Work, Fourth Edition, USA: Alllyn and Bacon.

Sucuoğlu, B. ve N. Kuloğlu (1996), “Özürlü Çocuklarla Çalışan Öğretmenlerde Tükenmişliğin Değerlendirilmesi”. Türk Psikoloji Dergisi. 11(36): 44-60.

SAĞLIK ÇALIŞANLARININ MESLEKİ DOYUM DÜZEYLERİNİN, ÖRGÜTSEL