Tükenmişlik
ARKADAŞLIK MUTLULUK GETİRİR Mİ? İŞYERİ ARKADAŞLIĞI İLE TÜKENMİŞLİK İLİŞKİSİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
Yrd. Doç. Dr. Kubilay ÖZYER8
Yrd. Doç. Dr. Aysun KANBUR9
Engin KANBUR10
Yılmaz SEÇGİN11 Özet
İş ortamı bir arada çalışmanın kaçınılmaz sonucu olarak arkadaşlıkları doğurmakta ve kurulan arkadaşlıklar çalışanların örgütlerine karşı geliştirdikleri tutumlarda belirleyici olmaktadır. Bu nedenle işyeri arkadaşlığının ilişkili olabileceği kavramların irdelenmesi ihtiyacı yazında dikkat çekmektedir. Araştırmanın sorunsalı işyeri arkadaşlığı ile çalışanların tükenmişlik seviyeleri arasındaki ilişkinin tespit edilmesidir. Bulgular işyeri arkadaşlığı pozitif yönde geliştikçe çalışanların tükenmişlik seviyelerinin azaldığı sonucunu ortaya koymaktadır.
Anahtar kelimeler: İşyeri arkadaşlığı, tükenmişlik GİRİŞ
Çalışanların etkin ve verimli olarak çalışmaları büyük ölçüde tükenmişliklerinin düşük düzeylerde olması ile sağlanabilir. Tükenmişliğin çeşitli örgütsel değişkenler ile ilişkisi çok sayıda araştırmaya konu olmuştur. Tükenmişliği etkileyeceği varsayılan örgütsel faktörlerden biri de bireylerin birlikte çalışırken harcadığı uzun çalışma saatleri sonucu ortaya çıkan işyeri arkadaşlığıdır. İşyeri arkadaşlığı çalışanları örgütsel amaçları başarmaya yöneltmekte ve bu yönüyle birlikte genellikle pozitif örgütsel çıktılarla ilişkili olarak algılanmaktadır. Bu noktadan hareketle araştırma işyeri arkadaşlığının iş tükenmişliği ile ilişkisini tespit etmek ve bu ilişkinin yönünü irdeleyerek ilgili yazına katkıda bulunmak üzere yapılandırılmıştır.
İşyeri Arkadaşlığı ve İş Tükenmişliği
İnsanlar yaşamlarının büyük bölümünü işyerinde geçirdiklerinden iş ile sosyal ilişkileri bütünleşir ve bunun sonucunda da işyeri arkadaşlığı doğar (Gordon ve Hartman, 2009). Kavramın gelişimini ilk inceleyen Sias ve Cahill işyeri arkadaşlığının bireysel ve durumsal faktörlerden etkilenerek oluştuğunu belirtmiştir
8 Gaziosmanpaşa Ünv., İ.İ.B.F., İşletme Ana Bilim Dalı, kubilay.ozyer@gop.edu.tr 9 Hitit Üniversitesi, İ.İ.B.F., İşletme Ana Bilim Dalı, aysunkanbur@hitit.edu.tr 10 Gaziosmanpaşa Üniversitesi, SBE, İşletme Doktora, enginkanbur@gmail.com 11 Gaziosmanpaşa Üniversitesi, SBE, İşletme Doktora
(Mao ve diğerleri, 2009; Sias ve diğerleri, 2003). İşyeri arkadaşlığı, işyerindeki düzenli ilişkilerden farklı olarak ve gönüllülük esasına dayanarak informal boyutta gelişen arkadaşlığı ifade etmektedir (Pakeeza ve diğerleri, 2011; Çalışkan, 2011). Tükenmişlik kavramını ise Herbert Freudenberger ortaya atmıştır (Shepherd ve diğerleri, 2011; Maslach ve diğerleri, 2001). Ancak, en kabul edilen tanımı Maslach’a aittir. Maslach’a göre tükenmişlik; “işi gereği yoğun duygusal taleplere maruz kalan ve sürekli diğerlerier insanlarla yüz yüze çalışmak durumunda olan kişilerde görülen fiziksel bitkinlik, uzun süreli yorgunluk, çaresizlik ve umutsuzluk duygularının, yapılan işe, hayata ve insanlara karşı olumsuz tutumlarla yansıması ile oluşan bir sendrom”dur (Ardıç ve Polatçı, 2008; Naktiyok ve Karabey, 2005) ve duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı duygusunda azalmayı içerir (Oliveria ve diğerleri, 2011; Lee ve diğerleri, 2010; Salmela-Aro ve diğerleri, 2009; Arı ve Bal, 2008; Angerer, 2003). Duygusal tükenme kişinin duygusal yönden yıpranması, duyarsızlaşma beraber çalıştığı insanlara duygudan yoksun bir tutum sergilemesi, kişisel başarı duygusunda azalma ise, iş performansı ile ilgili kendini yetersiz olarak değerlendirmesidir (Öztürk ve diğerleri, 2011; Ören ve Türkoğlu, 2006; Raiger, 2005).
İşyeri arkadaşlığı hem bireyler hem de örgütler için birçok yarar sağlar (Berman ve diğerleri, 2002). Bireysel açıdan özellikle duygusal destek sunarken örgütsel açıdan pozitif yönlü işyeri arkadaşlığı pozitif çıktılar getirir (Lin, 2010). Araştırmalar işyeri arkadaşlığının motivasyon, iş tatmini, örgütsel vatandaşlık davranışı ve performans gibi örgütsel çıktılar üzerindeki olumlu etkilerini vurgulamaktadır (Lee ve Ok, 2011; Dotan, 2009). İş tükenmişliğini de azaltarak örgüte olumlu yönde katkı sağlayacağı düşünülebilir.
YÖNTEM
Araştırmanın temel sorunsalı işyeri arkadaşlığı ile çalışanların tükenmişlik seviyeleri arasındaki ilişkinin tespit edilmesi ve işyerinde kurulan arkadaşlıkların çalışanların tükenmişlik seviyelerini azaltıp azaltmadığının ortaya konulabilmesidir. Bu kapsamda araştırma Tokat’ta tüm kamu ve özel sektör bankalarında çalışanlar üzerinde gerçekleştirilmiştir. Verilerin toplanmasında anketten yararlanılmıştır. Tüm banka şubeleri ile görüşülmüş çalışmaya katılmayı kabul edenler için toplam 161 adetlik anket formu hazırlanmış ve bunlardan 122 tanesi geri dönmüştür. Anketlerin geri dönüş oranı ve % 75,77’lik geri dönüş oranının istatistiksel açıdan yeterli olduğu kabul edilmiştir. Tükenmişlik, ilgili yazında birçok araştırmada tercih edilen “Maslach Tükenmişlik Ölçeği”nden yararlanılarak ölçülmüştür. İşyeri arkadaşlığının ölçümü ise Nielsen, Jex ve Adams (2000) tarafından geliştirilmiş “İşyeri Arkadaşlıkları Ölçeği”nden yararlanılarak ölçülmüştür. Sözkonusu ölçekten faydalanabilmek için ölçek Türkçe’ye çevrilmiş ve bu aşamada gerekli yöntemler takip edilmiştir. Tükenmişlik Ölçeği % 82’lik, Tükenmişlik alt boyutlarından Duygusal Tükenme % 79’luk, Duyarsızlaşma % 70’lik, Kişisel Başarı Duygusunda
Azalma ise % 70’lik ve İşyeri Arkadaşlıkları Ölçeği ise % 89’luk Cronbach Alfa Katsayıları ile güvenilir kabul edilmiştir.
BULGULAR
Verilerin analizi için tek yönlü bağımsız t-testi, ANOVA, korelasyon analizi ve regresyon analizinden faydalanılmıştır.
Araştırmanın temel sorunsalının analizi için çalışmanın iki değişkeni olan iş yeri arkadaşlığı ve tükenmişlik arasındaki korelasyona bakılmıştır. Ayrıca daha detaylı görebilmek maksadıyla iş yeri arkadaşlığı ve tükenmişliğin alt boyutları arasındaki korelasyona da bakılmıştır. Tablo 1’de detaylıca görülebileceği üzere iş yeri arkadaşlığı ile çalışanların tükenmişlik seviyeleri arasında istatistiksel olarak anlamlı negatif yönlü ve kuvvetli bir ilişki bulunmuştur. Tükenmişliğin alt boyutlarına bakıldığında da aynı şekilde olumsuz yönde ilişkiler söz konusudur. İlişkilerin derecesi genellikle kuvvetli olmakla beraber, yalnızca işyeri arkadaşlığı ile kişisel başarı duygusunda azalma alt boyutu arasındaki ilişki diğerlerine nazaran daha düşük seviyede çıkmıştır.
Tablo 1. Değişkenler arasındaki korelasyon analizi sonuçları
Tükenmişlik Duygusal
Tükenme Duyarsızlaşma Kişisel Başarı Duygusunda Azalma İşyeri Arkadaşlığı -,431* -,364* -,398* -,183** Anlamlılık Sig.(2- tailed) ,000 ,000 ,000 ,044
*Korelasyon 0,01 seviyesinde anlamlı **Korelasyon 0,05 seviyesinde anlamlı
İşyeri arkadaşlığının çalışanların tükenmişlik seviyeleri üzerindeki etkisini görebilmek amacıyla regresyon analizinden faydalanılmıştır. Yapılan linear regresyon analizinin sonuçları işeri arkadaşlığının tükenmişliği olumsuz yönde istatiksel olarak anlamlı bir şekilde (p=0,000) etkilediğini göstermektedir. Regresyon analizinin detaylarına bakıldığında standardize edilmemiş beta katsayısının -0,524 olduğu görülmektedir. Bu sonuç başka bir takım değişkenler sabit tutulmak kaydıyla işyeri arkadaşlığının çalışanların tükenmişlik seviyelerini azalttığını ortaya koymaktadır. İşyeri arkadaşlığının tükenmişliğin alt boyutları açısından da etkisi ayrı ayrı incelenmiş ve bütün alt boyutları olumsuz yönde etkilediği bulunmuştur. İşyeri arkadaşlığının tükenmişliğin alt boyutları içerisinde en fazla duygusal tükenmeyi (-0,248) azalttığı ortaya çıkmıştır. Bu alt boyutu takiben
duyarsızlaşma (-0,184) ve kişisel başarı duygusunda azalma (-0,093) alt boyutları etkilenmektedirler.
Katılımcıların demografik özellikleri de çalışmanın değişkenleri açısından incelenmiştir. Yapılan tek yönlü bağımsız t-tesi analizinin sonuçlarına göre cinsiyet hem işyeri arkadaşlığı hem de tükenmişlik açısından herhangi bir fark oluşturmamıştır. Katılımcıların yaşlarının bir fark oluşturup oluşturmadığını anlayabilmek amacıyla ANOVA testi uygulanmış ve yaşın tükenmişlik açısından bir fark oluşturmadığı anlaşılmıştır. İşyeri arkadaşlığı açısından ise anlamlı bir fark oluşturduğu görülmüştür. Farkın hangi gruplardan kaynaklandığını bulabilmek amacıyla post-hoc testlerinden LSD testine bakılmış ve 18-25 yaş aralığında olanların 26-35 yaş aralığında olanlara nazaran daha fazla işyeri arkadaşlığı raporladıkları tespit edilmiştir. Katılımcıların öğrenim durumları da ANOVA yöntemiyle test edilmiş ve hem işyeri arkadaşlığı hem de tükenmişlik açısından bir fark oluşturmadığı görülmüştür. Benzer şekilde ANOVA ile test edilen diğer iki değişken katılımcıların sektörde çalışma süreleri ve mevcut bankalarında çalışma süreleri olmuştur. Söz konusu analizler sonucundan iki demografik değişkenin hem işyeri arkadaşlığı hem de tükenmişlik açısından anlamlı bir fark oluşturmadıkları ortaya çıkmıştır.
SONUÇ
Bu çalışmada el alınmış olan iki değişken, işyeri arkadaşlığı ve tükenmişlik, daha önce çok fazla bir arada değerlendirilmiş değişkenler değildirler. Dolayısıyla birlikte ele alınıp ilişkilerin ortaya serilmesi önemli görünmektedir. Çalışmanın sonuçları incelendiğinde iki değişken arasında önemli sonuçlar ortaya çıktığı görülmektedir. İşyeri arkadaşlığı çalışanların genel tükenmişlik seviyelerini olumsuz yönde etkilemektedir. Benzer şekilde tükenmişliğin her bir alt boyutunu da olumsuz yönde etkileyerek azaltmaktadır.
Günümüz çalışma hayatında insanları etkileyen önemli değişkenlerden bir tanesi olan tükenmişliğin hem kişisel hem de örgütsel birçok olumsuz sonucu bulunmaktadır. Dolayısıyla çalışan tükenmişliğine karşı oluşturulabilecek her türlü çözüm önerisinin oldukça faydalı olacağı açıktır. Örgütler çalışanlarının yaşadıkları bu olumsuz durumu ortadan kaldırmak için elbette farklı bir takım stratejilere sahiptirler. Bu çalışma işyeri arkadaşlığının da bu stratejilerden bir tanesi olabileceğini göstermesi açısından önemlidir. Araştırmanın sonuçları göstermektedir ki, çalışanlar işyerlerinde yakın ilişkiler kurdukça tükenmişlik sendromu ile başa çıkmaları daha kolay olabilecektir. Bizim gibi toplumsal yanı ağır basan toplumlar için bu sonuç şaşırtıcı olmasa gerekir. Ancak şaşırtıcı olan bunun şimdiye kadar çok fazla dile getirilmemiş olmasıdır. Dolayısıyla örgütlerde uygulayıcı konumunda olan insanlara yönelik olarak yapılabilecek en mantıklı çağrı, çalışanları arasındaki iletişimi ve bunun devamında da arkadaşlık ilişkilerini arttırabilmenin yollarını aramaları gerektiğidir.
Araştırmada üzerinde durulan bir diğer konu demografik özelliklerin araştırma değişkenleri açısından fark oluşturup oluşturmadığı olmuştur. Ancak yalnızca bir alt boyut haricinde demografik değişkenler hem işyeri arkadaşlığı hem de tükenmişlik açısından herhangi istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık meydana getirmemiştir. Bu aslında beklenmedik bir sonuçtur. Daha heterojen bir örneklem kütlesi ile yapılacak çalışmalar bu açıdan faydalı olabileceklerdir.
KAYNAKÇA
Angerer, M. J. (2003). “Job Burnout”. Journal of Employment Counseling.(40):98- 107.
Ardıç, K. ve Polatçı, S. (2008). “Tükenmişlik Sendromu Akademisyenler Üzerinde Bir Uygulama (GOÜ Örneği)”. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 10(2):69-96.
Arı, S. G. ve Bal, Ç. E. (2008). “Tükenmişlik Kavramı: Birey ve Örgütler Açısından Önemi”. Yönetim ve Ekonomi. 15(1):131-148.
Berman, M. E., West, P. J. ve Richter, N. M. (2002). “Workplace Relations:Friendship Patterns and Consequense (According the Manegers)”. Public Administration Review. 62(2):217-230.
Çalışkan, C. S. (2011). “Çalışanların Psikolojik Güçlendirilme Algıları Üzerinde İşyeri Arkadaşlıkları ve Örgütsel İletişimin Etkisi”. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 20(3):77-92.
Lin, C. (2010). “Relationship Between Job Position, Job Attributes, and Workplace Friendship: Taiwan and China”. Journal of Technology Management in China. 5(1):55-68.
Dotan, H. (2009). Workplace Friendships: Origins and Consequences for Managerial Effectiveness. Paper Presented at the Annual Meeting of the Academy of Management. Chicago, IL.
Gordon, J. ve Hartman, R. L. (2009). “Affinity-Seeking Strategies and Open Communication in Peer Workplace Relationships”. Atlantic Journal of Communication. 17:115-125.
Lee, J., Puig, A., Kim, Y., Shin, H., Lee, J. ve Lee, M., S. (2010). “Academic Burnout Profiles in Korean Adolescents”. Stress and Health. (26):404-416.
Lee, J. ve Ok, C. (2011). Effects of Workplace Friendship on Employee Job Satisfaction, Organizational Citizenship Behavior, Turnover Intention, Absenteeism, and Task Performance. The 16th Annual Graduate Education and Graduate Students Research Conference in Hospitality and Tourism.
Mao, H., Chen, C. ve Hsieh, T. (2009). “The Relationship Between Bureaucracy and Workplace Friendship”. Social Behavior and Personality. 37(2):255-266.
Maslach, C., Schaufeli, W. B. ve Leiter, M. (2001). “Job Burnout”. Annu. Rev. Psychol. (52):397-422.
Naktiyok, A. ve Karabey, N. C. (2005). “İşkoliklik ve Tükenmişlik Sendromu”. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi. 19 (2):179-198.
Nielsen, I. K., Jex, S. M. ve Adams, G. A. (2000). “Development and Validation of Scores on a Two-Dimensional Workplace Friendship Scale”, Educational and Psychological Measurement, 60 (4): 628 – 643.
Oliveira, S., G., Almeida, D., M., Ahmad, S., Fitzgerald, C., P. ve McCarthy, J., R. (2011). “Anesthesiology Residency Program Director Burnout”. Journal of Clinical Anesthesia. (23):176-182.
Ören, N. ve Türkoğlu, H. (2006). “Öğretmen Adaylarında Tükenmişlik”. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İlke). (16):1-10.
Öztürk, V., Koçyiğit, Ç. S. ve Bal, Ç. E. (2011). “Muhasebe Meslek Mensuplarının Mesleki Tükenmişlik Düzeyleri ile İşe Bağlılık Arasındaki İlişkiyi Belirlemeye Yönelik Bir Araştırma: Ankara İli Örneği”. Doğuş Üniversitesi Dergisi. 12(1):84-98.
Pakeeza, Haris, M. ve Sajjad, M. (2011). “Workplace Friendships and Organizational Outcomes”. Interdisciplinary Journal of Contemporary Research in Business. 3(1), 667-679.
Sias, P. M., Smith, G. ve Avdeyeva, T. (2003). “Sex and Sex Composition Differences and Similarities in Peer Workplace Friendship Development”. Communication Studies. 54(3):322-340.
Raiger, J. (2005). “Applying a Cultural Lens to the Concept of Burnout”. Journal of Transcultural Nursing. 16(1):71-76.
Salmela-Aro, K., Tolvanen. ve A., Nurmi, J-E. (2009). “Achievement Strategies During University Studies Predict Early Career Burnout and Engagement”. Journal of Vocational Behavior. (75):162-172.
Shepherd, D. C., Tashchian, A. ve Ridnour, E. R. (2011). “An Investigation of the Job Burnout Syndrome in Personal Selling”. Journal of Personal Selling & Sales Management. XXXI(4):397-409.
PSİKOLOJİK SERMAYENİN ÇALIŞANLARIN TÜKENMİŞLİK DÜZEYİNE