5395 sayılı ÇKK “Tanımlar” baĢlıklı 3 üncü maddede „çocuk‟ kavramının alt baĢlıklarından birisi olarak ÇKK m.3/1-a.1‟de “korunma ihtiyacı olan çocuk” ifadesi tanımlanmıĢtır:
“Korunma ihtiyacı olan çocuk: Bedensel, zihinsel, ahlaki, sosyal ve duygusal
gelişimi ile kişisel güvenliği tehlikede olan, ihmal veya istismar edilen ya da suç mağduru çocuğu,” ifade eder.
42 AKBULUT, Berrin, “Ceza Mevzuatında Çocuk Ve Çocukların Yakalanması, Gözaltına Alınması”,
Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk AraĢtırmaları Dergisi, (Nur CENTEL‟e Armağan), C: 19, S: 2, s. 8
ÇKK böylece BMÇHDS md. 19 ile üye devletlere getirilen yükümlülüğü43 sağlamaya yönelik bir tanım yapmıĢtır. Aynı Ģekilde ÇKK m.1 ve 2‟de Kanunun amaç ve kapsamlarından birisinin de korunma ihtiyacı olan çocuğun korunması ve haklarının güvence altına alınması olduğu belirtilmiĢtir.44
Cumhuriyet döneminde çocukların korunmasına iliĢkin olan ilk özel kanun ise 5387 sayılı Korunmaya Muhtaç Çocuklar Hakkında Kanun‟dur.45
Kanunun ilk maddesinde beden ruh, ahlak geliĢimleri tehlikede olup ana ve babasız, ana ve babası belli olmayan ve TMK hükümlerine göre haklarında korunma tedbirleri alınmasında zaruret görülen çocuklar, korunmaya muhtaç çocuklar olarak değerlendirilmiĢtir.
Bu Kanunun eksikliklerinin giderilmesi amacıyla 6972 sayılı Korunmaya Muhtaç Çocuklar Hakkında Kanun46
çıkarılmıĢ ve daha sonra 2828 sayılı Kanun ile yürürlükten kaldırılmıĢtır. 2828 sayılı Sosyal Hizmetler Kanunu47
(SHK) m.3/b ve 6972 sayılı Kanun m.1 korunmaya muhtaç çocuğu hemen hemen aynı Ģekilde tanımlanmıĢtır:
“b) Korunmaya muhtaç çocuk; beden, ruh ve ahlak gelişimleri veya şahsi
güvenlikleri tehlikede olup;
1. Ana veya babasız, ana ve babasız,
43
BMÇHDS m.19/1: “Bu Sözleşme‟ye Taraf Devletler, çocuğun ana–babasının ya da onlardan yalnızca birinin, yasal vasi veya vasilerinin ya da bakımını üstlenen herhangi bir kişinin yanında iken bedensel veya zihinsel saldırı, şiddet veya suistimale, ihmal ya da ihmalkâr muameleye, ırza geçme dâhil her türlü istismar ve kötü muameleye karşı korunması için; yasal, adlî, toplumsal, eğitsel bütün önlemleri alırlar”. m.19/2: “Bu tür koruyucu önlemler; burada tanımlanmış olan çocuklara kötü muamele olaylarının önlenmesi, belirlenmesi, bildirilmesi, yetkili makama havale edilmesi, soruşturulması, tedavisi ve izlenmesi için gerekli başkaca yöntemleri ve uygun olduğu takdirde adliyenin işe el koyması olduğu kadar durumun gereklerine göre çocuğa ve onun bakımını üstlenen kişilere, gereken desteği sağlamak amacı ile sosyal programların düzenlenmesi için etkin usulleri de içermelidir.”
44 ÇKK m.1 “Bu kanunun amacı, korunma ihtiyacı olan veya suça sürüklenen çocukların
korunmasına, haklarının ve esenliklerinin güvence altına alınmasına ilişkin usul ve esasları düzenlemektir.” ÇKK m.2 “Bu kanun, korunma ihtiyacı olan çocuklar hakkında alınacak tedbirler ile suça sürüklenen çocuklar hakkında uygulanacak güvenlik tedbirlerinin usul ve esaslarına, çocuk mahkemelerinin kurulu, görev ve yetkilerine ilişkin hükümleri kapsar.”
45 Resmi Gazete (RG): 27.05.1949 46
RG: 15.05.1957
47 Bu Kanunun adı “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu” iken, 3.6.2011 tarihli ve
633 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin (KHK) 35 inci maddesiyle metne iĢlendiği Ģekilde değiĢtirilmiĢtir.
2. Ana veya babası veya her ikisi de belli olmayan, 3. Ana ve babası veya her ikisi tarafından terk edilen,
4. Ana veya babası tarafından ihmal edilip; fuhuş, dilencilik, alkollü içkileri veya uyuşturucu maddeleri kullanma gibi her türlü sosyal tehlikelere ve kötü alışkanlıklara karşı savunmasız bırakılan ve başıboşluğa sürüklenen, çocuğu ifade eder.”
ZEVKLĠLER‟e göre; “korunmaya muhtaç çocuklar konusunda Medenî
Kanunun ya da 6972 sayılı Kanunun tek başına uygulanmasıyla korunma ile ilgili meseleleri halle imkân yoktur. Gerek kanun tekniği, gerekse yukarıda belirttiğimiz sakıncalardan dolayı her iki kanunun da birlikte incelenmesi gerekir. Korunmaya muhtaç çocukların tarifini yaparken de bu noktadan hareket ederek her iki kanun da göz önünde tutularak Korunmaya muhtaç çocuklar, korunmanın unsur ve şartları bu suretle tanımlanmak gerekir.”48
ÇKK‟nun “korunma ihtiyacı içindeki çocuk” tanımı bu haliyle SHK‟deki “korunmaya muhtaç çocuk” tanımına göre daha kapsamlı bir yaklaĢım sergilemektedir49. Çünkü SHK korunmaya muhtaç olma durumunu sadece ana veya babanın ya da her ikisinin de olmadığı durumlar ile sınırlamaktadır. Oysa ÇKK ana ve babanın olduğu durumlarda da çocuğun korunma ihtiyacı içinde olabileceğini kabul etmekte ve bu durumdaki geliĢim ve güvenliği tehlike altında olan, ihmal ya da istismar edilen çocukları da kanunun koruması kapsamına almaktadır.50
Nitekim BMÇHDS md. 39, SözleĢme‟ye taraf devletlere çocukları ihmal, sömürü, suiistimal, iĢkence vb. durumlardan koruma ve çocukların sağlığına yeniden kavuĢmasını sağlama ödevi yüklemiĢtir.51
48 ZEVKLĠLER, Aydın, “Türk Hukukunda Korunmaya Muhtaç Çocuklar”, Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Dergisi (AÜHFD), Cilt: 25 Sayı: 1, Yayın Tarihi: 1968, s. 178.
49
AKYÜZ, Emine, a.g.e., s. 438.
50 BALO, Yusuf Solmaz, a.g.e., s. 163.
51 BMÇHDS m.39: “Taraf Devletler, her türlü ihmal, sömürü ya da suistimal, işkence ya da her türlü
zalimce, insanlık dışı veya aşağılayıcı muamele ya da ceza uygulaması ya da silahlı çatışma mağduru olan bir çocuğun, bedensel ve ruhsal bakımdan sağlığına yeniden kavuşması ve yeniden toplumla bütünleşebilmesini temin için uygun olan tüm önlemleri alırlar. Bu tür sağlığa kavuşturma ve toplumla bütünleştirme, çocuğun sağlığını, özgüvenini ve saygınlığını geliştirici bir ortamda gerçekleştirilir.”
Korunmaya muhtaç çocuk tanımı, Emniyet Genel Müdürlüğü Çocuk ġube Müdürlüğü/Büro Amirliği KuruluĢ Görev ve ÇalıĢma Yönetmeliği m.4‟te de yer almaktadır:
“Korunmaya Muhtaç Çocuk: Beden, ruh ve ahlak gelişimleri veya şahsi
güvenlikleri tehlikede olan; anasız ve/veya babasız, anası ve/veya babası belli olmayan, anası ve/veya babası tarafından terk edilen, anası ve/veya babası tarafından ihmal ve istismara maruz bırakılıp fuhuş, dilencilik, alkollü içki veya uyuşturucu maddeleri kullanma gibi her türlü sosyal tehlikelere ve kötü alışkanlıklara karşı savunmasız bırakılan ve başıboşluğa sürüklenen, mülteci, refakatsiz, çalışan ve başıboşluğa sürüklenmese bile ihmal ve istismar nedeni ile mağdur olan çocuğu” ifade etmektedir.
Türk Hukukunda korunmaya muhtaç çocuk statüsüne yer veren bir diğer kanun ise 4721 sayılı TMK‟dır. Kanunda korunmaya muhtaç çocuğun tanımı yapılmamakla birlikte m.347/1‟de bedensel ve zihinsel geliĢimi tehlike altında olan ya da manen terk edilmiĢ bulunan çocuk, korunmaya muhtaç çocuk olarak değerlendirilmiĢ ve bu çocukların hâkim kararıyla ailelerinin yanından alınarak baĢka bir aile ya da kuruma verilebileceği düzenlenmiĢtir. Aynı maddenin devam eden fıkrası ise; çocuğun geliĢimi tehlike altında bulunmasa ya da çocuk manen terk edilmiĢ halde olmasa dahi çocuğun aile içinde kalması durumunda aile huzuru katlanılması beklenilmeyecek derecede bozuluyor ise ve baĢka bir çare de kalmamıĢ ise hâkimin birinci fıkradaki önlemleri alabileceğini düzenlemiĢtir. Görüldüğü üzere korunmaya muhtaç çocuk tanımları birbirlerini tamamlar niteliktedir.52
Korunma kararı, korunma ihtiyacı olan çocuklar için yetkili ve görevli merci tarafından verilen ve çocuğun devletin bakım ve koruması altına alınmasını sağlayan karardır.53
Çocuk hakkında koruyucu ve destekleyici tedbir kararını vermekle görevli mahkeme ÇKK m.7/1‟e göre çocuk mahkemesidir. Çocuk hâkimi ilgili kararı resen verebileceği gibi ana, baba, vasi gibi ilgili kiĢilerin talepleri üzerine de verebilecektir.
52 BALO, Yusuf Solmaz, a.g.e., s. 164. 53
Yetkili mahkeme ise ÇKK m.8‟de belirtilmiĢ ve çocuğun menfaatleri göz önünde bulundurularak kendisinin, ana, baba, vasi veya birlikte yaĢadığı kiĢilerin bulunduğu yerdeki çocuk mahkemesidir. Çocuk mahkemesi bulunmayan yerlerde ise tedbir kararlarının hangi mahkeme tarafından verileceği 24.12.2006 tarihli Çocuk Koruma Kanununa Göre Verilen Koruyucu ve Destekleyici Tedbir Kararlarının Uygulanması Hakkında Yönetmelik m.8/2‟de belirtilmiĢtir. Ġlgili fıkraya göre, çocuk mahkemelerinin bulunmadığı yerlerde tedbir kararını aile mahkemeleri, aile mahkemelerinin de bulunmadığı yerlerde ise asliye hukuk mahkemeleri verecektir.
Hâkimin verebileceği tedbir türleri ise m.5/1‟de danıĢmanlık, eğitim, bakım, sağlık, barınma tedbirleri olarak sayılmıĢtır. 7 nci maddenin 2 nci fıkrasında çocuk hâkimine karar vermeden önce çocuk hakkında sosyal inceleme yaptırma yetkisi verilmiĢ, ancak hâkim zorunlu kılınmamıĢ, inceleme hususu hâkimin takdirine bırakılmıĢtır. Ancak çocuğun kiĢilik özelliklerinin ve yaĢadığı, eğitim gördüğü, oyun oynadığı ortamın tanınması özellikle koruyucu ve destekleyici tedbirlerin alınmasında tedbir türü bakımından yol gösterici olacaktır. Bu keyfilik, çocuğun yararından daha çok zararına bir tutum olabilecek konumdadır. Hâkimler üzerindeki iĢ yükü ve çocuğun yetiĢkinlerden ayrı özelliklere sahip bir birey olduğunun benimsenmemiĢ olma ihtimali sosyal incelemenin hiç yaptırılmamasına ya da sadece kâğıt üzerinde kalmasına sebep olabilecektir.
Madde 7/6‟ya göre korunma kararı çocuk onsekiz yaĢına geldiğinde kendiliğinden kalkacak, ancak çocuk eğitimine devam etmek istiyorsa koruma kararının bir süre daha uygulanmasına karar verebilecektir. Koruma kararlarına iliĢkin her türlü hâkim kararına karĢı ilgililer itiraz kanun yolunu kullanabileceklerdir (ÇKK m.14).