2.7.2. Şirketin Merkezi: Şirketin merkezi Konya’dır.
2.7.3. Şirketin Kurucuları: Ağaoğlu Hacı Mustafa Efendi, Gilisralızâde Hacı
Tahir Efendi, Nakipzâde Hacı İbrahim Efendi, Eşrefzâde Hüseyin Efendi, Nuriefendizâde Saatçi Rifat Efendi, Attar Hacı Yusuf Efendi, Turcanzâde Hacı Tahir Efendi’dir142.
2.7.4. Kuruluş Amacı: Nizamnamesinin 1. maddesinde amacı şöyle
belirtilmiştir: Bilumum iç ve dış ticaret yoluyla temin edilecek olan bakkaliyeye ait her türlü eşyayı alıp satmak ve icab ederse şirket sermayesinin bir kısmını ayırmak suretiyle usulü dairesinde maliye, sanayiye ait ticaret yerleri tesis etmek ve bunlara ait muamelâtı gerek kendi gerek başkaları namına veya iştirak suretiyle yapmak ve eksiltme ilânları ile müzayede satışlarına iştirak etmek, menkulat ve kefalet mukabilinde ziraî alet ve edevatı satmaktır143.
2.7.5. Kuruluş Tarihi: 7 Teşrîn-i Sani 1332 (26 Kasım 1916) 2.7.6. İmtiyaz Müddeti: 45 yıl.
2.7.7. İdare Meclisi: İdare Meclisi, genel kurul tarafından seçilmekte olup, 7
ile 11 kişi arasında bir sayıda teşekkül ettirilmekteydi. Her üç senede bir yenilenen idare meclisinin ilk tayin olanları ise; İbaoğlu Hacı Mustafa Efendi, Gilisralı Hacı Tahir Efendi, Nakipzâde Hacı İbrahim Efendi, Nuri Efendizâde Saatçi Rifat Efendi, Hacı Mendizâde Süleyman Efendi, Hocazâde Hacı Ali Efendi, İplikçizâde Mustafa Efendi, Hacı Mustafa Efendizâde Mehmet Ali Efendi, Hacı Haşimin damadı Hacı Osman Efendi, Eğinlizâde Hacı Rüştü Efendi ve Hacı Muhammedzâde Mustafa Efendilerdir144.
142
Konya Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi Nizamname-i Dahilisi, Dersaadet 1332 (m.1916) Birinci fasıl, m. 1; BOA., ŞD. 1255/41, lef.3; BOA., DUİT 119/112, m. 12; BOA., MV 242/84;
BOA., A.DVN MKL, 62/5, lef.3.
143
Konya Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi Nizamname-i Dahilisi, m. 1; BOA., ŞD. 1255/41, lef.3; BOA., DUİT 119/112, lef.1-3; BOA., MV 242/84; BOA., A. DVN MKL 62/5, lef.2; BOA., DUİT 119/113, lef.4.
144
Konya Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi Nizamname-i Dahilisi, 3 fasıl, m. 17; BOA., ŞD. 1255/41, lef.7, m.17; BOA., DUİT 119/112, m. 17; BOA., A. DVN MKL 65/5, m. 17.
2.7.8. Şirketin Sermayesi ve Sermaye Artırımı: Şirketin sermayesi, 50.000
liradan ibaret olup her biri 5 Osmanlı lirası kıymetinde isme yazılı ve Osmanlı vatandaşlarına ait olmak üzere 10.000 hisseye ayrılmıştır. Bu sermayenin yarısı kuruculardan olan “Osmanlı İktisadî Millî Anonim Şirketi” adınadır. Beyan olunan 10.000 hissenin 800 hissesi de diğer kurucular tarafından bedeli tamamen ödenerek alınmıştır. Geri kalan hisseler de tamamı alındıktan sonra genel kurul sermayeyi bir misli artırmaya yetkilidir. Böyle karar alındığı takdirde bu Hükümet’e bildirilecektir. Sermayenin bir mislinden fazla artırımı ise Hükümet’in iznine bağlıdır. Şirket sermayesinin artırılması halinde çıkarılan hisse senetlerini almış olanlar, yeni hisse senetlerinden almak için “öncelik hakkına” sahip olacaklardır. Bu “öncelik hakkının” kriterlerini, idare meclisi belirleyecektir. Ayrıca şirketin satacağı hisse senetlerinin numaraları Ticaret ve Nafıa Nezâreti’nce tasdiklenecektir145.
2.7.9. Şirket İle İlgili Değerlendirmeler: Konya Ticaret-i Umumiye Türk
Anonim Şirketi’nin hazırlanan taslak nizamnamesi, 23 Mart 1332 (5 Nisan 1916)’de Ticaret ve Ziraat Nezâreti’ne geldi. Burada yapılan gerekli incelemeden sonra, Ticaret ve Ziraat Nezâreti evrakı Sadaret’e, Sadrazam da Şura-yı Devlet’e havale etti. Şura-yı Devlet Maliye ve Nafıa Dairesi’nde incelenen şirket iç tüzüğünde; yarı sermayesi Konya Osmanlı İktisadî Millî Anonim Şirketi’nce karşılandığı ve adı geçen şirket bunu bilânçosunda gösterdiği halde, neden kurucular arasında yer almadığı, halbuki bir hisse bile olsa kuruculardan olması lazım geldiği, buna göre de, 1. ve 5. maddelerinde düzenleme yaptı. Yaptığı düzenlemeyi rapor edip, 27 Mart 1332 (9 Nisan 1916) tarihinde Şura-yı Devlet Genel Kurulu’na gönderdi146.
Şura-yı Devlet’ten, Sadrazam’a 28 Mart 1332 (10 Nisan 1916)’de olumsuz gelen evrak, Meclis-i Vükelâ’da da görüşüldü ve aynı yönde karar çıktı. Sadrazam’dan Padişah’a sunulan evrak yapılan düzenlemelerin yerine getirilmesi için Ticaret ve Ziraat Nezâreti’ne, oradan da şirket kurucularına iade edildi.
Konya Osmanlı İktisadî Millî Anonim Şirketi, 27 Nisan 1332 (10 Mayıs 1916)’da yaptığı genel kurul toplantısında, Konya Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi’ne kurucu hissedar olma kararı aldı147. Şirket nizamnamesinde yapılan yeni
145
Konya Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi Nizamname-i Dahilisi, m. 5; İktisadiyat Mecmuası, 29 Şubat 1331 (13 Mart 1916), S. 3, s. 7; Ticaret ve Ziraat Nezareti, Memalik-i Osmaniye’de
Osmanlı Anonim Şirketleri, İstanbul 1334 (m.1918), s. 101; Babalık, 12 Şubat 1949, S. 7068, s. 2.
146
BOA., ŞD. 1255/41, lef.6. 147
düzenlemeler Gilisralı Hacı Tahir Efendi tarafından imzalanarak148 dosya tekrar, Ticaret ve Ziraat Nezâreti’ne, 4 Mayıs 1332 (17 Mayıs 1916) tarihinde takdim edildi149.
Prosedür gereği ilgili birimlerde onaylanan şirketin nizamnamesi Sadrazam’ın üst yazısıyla Padişah’a sunuldu. Şirketin kurulduğu yönündeki İrade-i Seniyye ise ancak, 7 Teşrîn-i Sani 1332 (30 Kasım 1916)’de çıktı150.
Konya Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi’nin merkezi Konya olmasına rağmen, Osmanlı’nın diğer şehirlerinde ve gerekirse dış ülkelerde şube açabilecektir. Sermayesi 5’er liralık isme yazılı olup, Osmanlı vatandaşlarına ait olmak üzere 10.000 hisseye bölünmüştür. Hisse senetlerinin tamamının damga resimlerinin ödendiği şirket tarafından alâkadarlarına ilân edilmiştir151. Durum böyle olunca da, hissedar elindeki isme yazılı “geçici senetler” alınmış, yerine “asli senetler” verilmiştir. Nizamnamesine göre şirketin hisse senetleri; Türkçe olarak tanzim olunacaktır. Sermayenin ilk taksitinin ödenmesinden sonra, kalacak miktar şirketin ihtiyaçlarına göre belirlenen maksat dahilinde İdare Meclisi’nin kararıyla, İstanbul ve sair lazım gelen mahallerde aynı sene içinde çıkan resmi veya gayri resmi bazı gazetelerde en azından 30 gün evvel ilân olunarak duyurulacaktır152.
Her ne suretle olursa olsun, “ecnebi tebaya geçen hisse senetleri veya irsen hisselere sahip olacak ecnebiler, 3 ay içerisinde hisselerini Osmanlı vatandaşlarına satmaya mecburdurlar. Bu müddet zarfında satmadıkları takdirde, senet sahibinin kaydı düşülecek ve Osmanlı yurttaşlarının uhdesine geçirilmek üzere piyasa fiyatı üzerinden bedelleri şirket tarafından ödenecektir”153. Ayrıca, senetlerini lağvederek hesaplarını kapatmak isteyen hissedarlar olursa bunun için, idare meclisinin onayı gerekmektedir. Senetleri lağvetme işi, şirket tarafından lağvedilecek senetlerin yerine, yeni senet çıkarıldıktan sonra gerçekleşecektir.
İdare Meclisi 7 ile 11 azadan oluşan Konya Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi’nin ilk idare heyeti 3 yıllığına belirlenmiş olup, ondan sonra yapılacak 2.
148
BOA., DUİT 119/112, lef.3. 149
BOA., ŞD. 1255/41, lef.4. 150
BOA., A.{DVNS MKLT.d. (Mukavelat Defteri), nr. 24, s. 184; BOA., MV 244/59. 151
Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi, 33 Sene, 7 Nisan 1333 (7 Nisan 1917), nr. 1683, s. 103. 152
Ticaret ve Ziraat Nezareti, Memalik-i Osmaniye’de Osmanlı Anonim Şirketleri, s. 101; Konya
Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi Nizamname-i Dahilisi, m. 6.
153
BOA., ŞD. 1255/41, m. 10; BOA., DUİT 119/112, m. 10; BOA., A. DVN MKL, m. 10; Konya
Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi Nizamname-i Dahilisi, m. 10; Ticaret ve Ziraat Nezareti, Memalik-i Osmaniye’de Osmanlı Anonim Şirketleri, s. 101.
genel kurulda, iki kişi çıkarılıp yerlerine iki kişi kura ile belirlenerek atanacaktır. Ondan sonraki yıllar için ise, kıdem itibarı göz önünde bulundurularak, her sene yapılan genel kurulda, iki kişi çıkarılıp yerlerine kıdem sırası gelen iki kişi atanacaktır154.
“İdare Meclisi’nde görev alacakların her birinin 50 hisseye sahip olması şarttır. Görev alanların hisseleri görev süresi boyunca şirket sandığında saklanır ve azanın İdare Meclisi’ndeki görevi sona erince tekrar kendisine iade olunur” ibaresi şirketin yönetime ne kadar önem verdiğini gösterir. Şayet yönetimdeki azalardan birinin ölümü veya istifası durumunda ise, şirket idare meclisi onların yerine uygun azalardan birini tayin edebilecektir155.
Şirket merkezinde haftada bir defa toplanmak zorunda olan İdare Meclisi; her yıl aralarından 1 meclis idare başkanı, 1 başkan yardımcısı seçer. Bunların dışında 1 de bunların ikisine de vekâlet edecek bir “vekil” seçerler. Şirketin her türlü işinden sorumlu olan idare meclisi, her yaptığı toplantıyı ve her yaptıkları işleri tutanağa geçerek, ilgili defterlere kaydetmek zorundadırlar.
Şirket Genel Kurulu, her sene Haziran ayı içinde, şirket merkezinde toplanmak zorunda olup, toplantıya asaleten veya vekâleten 5 hisseye sahip olanlar katılabilmektedir. Ancak bir hissedar genel kurulda 20’den fazla oy kullanamaz. “Sermayenin beşte birine sahip hissedarın 10 gün evvel vuku bulacak teklifi gündem maddelerine dahil edilir. Şirketin mali yılı ise Mart ayı başından başlar. Toplam yıllık gelirden evvela hisselerin cümlesine, birinci hisseye temettü olarak tediye edilmiş sermayeye %5 verilmesine kifayet edecek meblağ ve ihtiyat akçesi için tamamının %3 ifraz olunduktan sonra bakiyeden %7’si kuruculara, %5’i İdare Meclisine, %85 ikinci hisse kârı olarak hissedarlara dağıtılır. İhtiyat akçesi sermayenin %15’ine denk oluncaya kadar kesilir. Yıllık kâr tediye edilmiş sermayeye %5 nisbetinde temettü verilmesine kifayet etmezse, noksanı ihtiya takçesinden temin edilecektir”156.
Şirket yöneticilerinin mali ve iş konusunda şirketin menfaatine olacak, her konuda başka bir şirketle işbirliğine gidebileceği veya birleşebileceğinin belirtildiği şirket nizamnamesinde şirketin feshi konusunda ise; “şirketin müddeti sona erdiğinde
154
Ticaret ve Ziraat Nezareti, Memalik-i Osmaniye’de Osmanlı Anonim Şirketleri, s. 102; Konya
Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi Nizamname-i Dahilisi, m. 18.
155
Konya Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi Nizamname-i Dahilisi, m. 21-22. 156
Konya Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi Nizamname-i Dahilisi, m. 41; Ticaret ve Ziraat Nezareti,
veya müddeti bitmeden fesh olunmasına şirket genel kurulu karar verir. Tasfiyeye karar verilirse hesapları inceleyecek ve gerekli işlemleri yürütecek bir fesih kurulu atanacaktır”157 denilmektedir. Şirket sermayesinin 1/3’ünün zarar edilerek kaybedil- mesi durumunda da tüzük şirket idarecilerine, genel kurulu toplantıya çağırma ve fesih kararı teklif etme imkânı vermektedir.
2.7.10. Şirketin Millî Mücadele Dönemi Faaliyetleri: Mütareke ve Millî
Mücadele yıllarında faaliyetini sürdüren şirket ve şirket yöneticileri bir tür ortaklık kurdukları, Konya İktisadi Millî Bankası ve yöneticileriyle birlikte, Konya’da Kuvâ- yı Millîye taraftarıydılar. Yöneticilerinden bazıları özellikle de Mümtaz Bahri (Koru) Bey, Konya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin ilk kurucularındandır.
1926-1930 Dünya kıtlığının etkili olduğu Konya’da da, 1927 yılı anonim şirketlerin kendini tasfiye ettiği yıldır. Konya Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi için verilen gazete ilânında; “Tasfiye muamelâtını hissedarana tebliğ etmek üzere, ticaret kanununun 456-457nci maddeleri gereğince Şirket-i Mefsuha Heyeti Umumiyesi’nin toplanması icap ettiğinden hissedarların 19 Mayıs 1927 tarihinde Perşembe günü saat 9.00’da Türk Oteli’ndeki Şirket İdarehanesine teşrifleri ilân olunur”158 denilerek tasfiye işlemlerinde mesafe aldığı görülmektedir.
Konya Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi’nin 1929 yılında tasfiye halinin halen devam ettiği biliniyorsa da bu tarihten kısa bir süre sonra tamamen kapanmış olduğu sanılmaktadır159.
157
Konya Ticaret-i Umumiye Türk Anonim Şirketi Nizamname-i Dahilisi, m. 47. 158
Babalık, 1 Mayıs 1927, S. 2379, s. 4. 159
2.8. KONYA MENSUCAT VE EMTİA YURDU OSMANLI ANONİM