Konya Belediyesi Atlı Tramvay İnşaatının Tamamlanması ve İşletmesinin

Ticaret ve Nafıa Nezâreti Fen Müşavirliği’nin, Konya Tramvay tesisi ile ilgili olarak sürekli problem çıkarması, normal prosedür devam ettiyse de, inşaat işini yavaşlattı. Hattâ inşaat neredeyse durma noktasına geldi. Ama tramvay tesisine ait elde bir hayli malzeme vardı. Atıl kalacaktı ki, Mimar Mühendis Mektebi mezunlarından olan birisi, 150 lira bedel ve 33 sene işletme hakkının kendisine verilmesi kaydıyla tesisi tamamlayabileceğini Belediye’ye bildirmiştir66.

63 BCA., 230/138.07.05, lef. 4. 64 BCA., 230/138.07.05, lef. 4. 65 BCA., 230/138.07.05, lef. 3. 66

II. Meşrutiyet’in ilânıyla birlikte ortaya çıkan belirsizlik ortamında Belediye, teklifi değerlendirirken, inşaatın yapımındaki ufak tefek suistimallerin yaşanmasından olacak ki, Ticaret ve Nafıa Nezâreti inşaatı durdurdu. İnşaatın durdurulmasıyla birlikte neredeyse tesis bakımsız kaldı. Çürümeye terk edildi.

Mimar mühendisle tramvay inşaatının devamı konusunda anlaşamayan Konya Belediyesi, Konya’nın en büyük zenginlerinden olan Maruni Banker İlyas Çaha ile birlikte bir şirket tesis etti. Çünkü İlyas Çaha’nın sermayesi, bir değil beş tramvay tesisini fazlasıyla tamamlayacak kadar çoktu67.

İlyas Çaha ile Belediye arasında hazırlanan Konya Atlı Tramvayı Mukavelesi taraflarca tasdik edilip hemen uygulamaya kondu68 ve çalışmalara kaldığı yerden hızlı bir şekilde devam edildi.

Zaman zaman Ticaret ve Nafıa Nezâreti ile yazışmalar, tramvaya ait ithal edilen eşyalar konusunda olmuşsa da, 1909 yılının ilk çeyreğinde tramvay inşaatı İstasyon Millet Caddesi arası döşenmiş, ray iç malzemeleri yerleştirilmiş ve kenar kaldırımları tamamlanmıştır. Çalışmalar böyle devam ettiği takdirde geri kalan kısmının da yakın bir zamanda tamamlanması fazla zaman almayacaktır69.

1909’un ikinci çeyreği ile yılın ikinci yarısının başında, Konya Tramvay Tesisi tamamlanmış, kaldırım ve çevre düzenlemesi bitirilmiştir. Tramvaya ait idari binaların yapımı tamamlanmış, hattâ atların kalacağı ahırlar, şimdiki Atatürk Anıtı’ndan Muhacir Pazarı’na giden yol üzerinde, bugünkü Balıkçılar Hali’ne varmadan soldaki Fırıncı Hilmi’nin apartmanının olduğu yere yani eski Oluklu Çeşme civarına yapılmıştır70.

İnşaatı tamamlanan Konya Atlı Tramvayı’nın 5 yıl süreyle işletme hakkının, ahaliden birine verilmesi için ilk ihale şartlarını belirleyen Konya Belediyesi, işletme şartlarını ilân etmiştir71.

İlan edilen şartlara göre ihaleyi alacaklar, tek güzergahtan oluşmuş iki ayrı tramvay hattının şehirden istasyona, istasyondan şehire yapılacak yolcu ve yük taşıma işinin beş yıllığına, sadece işletme hakkına sahip olacaklardır.

67

Anadolu, 18 Kânûn-ı Evvel 1324 (31 Aralık 1908), nr. 31, s. 3. 68

Anadolu, 18 Şubat 1324 (3 Mart 1909), nr. 47, s. 3. 69

Meşrik-i İrfan, 31 Mayıs 1325 (13 Haziran 1909)nr. 25,s. 1. 70

Odabaşı, Konya’nın Görünümü, s. 148. 71

Hakem, 8 Ağustos 1325 (21 Ağustos 1909), nr. 39, s. 3; Meşrik-i İrfan, 10 Ağustos 1325 (23 Ağustos 1909), nr. 45, s. 3-4.

İşletme hakkını alanlar tramvay malzemelerine ait demirbaş eşya kayıt defterleri tutacaklar. Bu defterlere kırılan, bozulan, kaybedilen, kullanımdan dolayı yıpranmış, zayıflamış, kullanılamayacak hale gelmiş olan malzemelerin kayıtlarının yanısıra yeni alınan müştemilâtın da anında kayıtları yapılacaktır. Bundan başka mevcutların tamir, bakım, boyama işlemleri için yapılan harcamalar da yine muntazam olarak zamanında kaydedilecektir.

Hat boyunca meydana gelebilecek arızalara hemen müdahele edileceği belirtilen şartnamede, tramvayın yaz-kış, sabah-akşam müşteri var-yok demeden düzenli çalışacağı kaydı vardır. Bu konuda işletmeci kusur işler, hataya meydan verirse, Belediye’nin buna müdahele etme hakkı saklıdır.

Şartnamede tramvaya ait, Belediye’nin inşa ettirdiği at, saman, vagon ve diğer malzemelerin konacağı binalar yetersiz kalırsa Belediye’nin yeni meskenler yapacağı ancak işletmecinin tramvayların çekiminde kullanacağı atların seçkin hayvanlardan olması kaydı vardı.

Ayrıca yük vagonlarının işleyeceği İstasyon-Buğday Pazarı güzergâhında yüklü vagonların yol üzerinde her ne surette olursa olsun bırakılamayacağı hattâ bu güzergâhta asla yolcu vagonu bulundurulamayacağı belirtilirken, buna karşılık yolcu güzergâhı olan Hükümet Binası-İstasyon arasında yolcuların eşyalarının taşınabileceği bir adet yük vagonunun bulundurulabileceği kaydı görülür.

Tramvayda, işletmecinin istihdam edeceği personelin Osmanlı vatandaşı olmasının şart olduğu ihale şartnamesinde, bu personellerin okur-yazar olması ve Belediye’nin belirlediği tek tip takım elbise giyecekleri de belirtilmişti.

Şartnameye göre uygulanmakta olan ücret tarifesinde işletmeyi alan indirim yapacaksa bunu 3 gün önceden, bir artış olacaksa bu da 30 gün önceden ilân edilecektir. Ücretlendirme, Valilik Makamı’nın haberi veya onayı olmadan yapılamayacaktır. İşletmeci fiyat indirimi yapmış ve yaptığı ücret indiriminden vaz geçecek ise bu, önceki fiyattan fazla olamayacaktır.

Konya Atlı Tramvayı’nın tespit edilen ilk ücret tarifesine göre, Hükümet Meydanı’ndaki Telgrafhane’den İstasyon’a kadar 1. mevki 60 para, 2. mevki 40 para olup hat üzerinde indi-bindi yapanlar 1. mevki için 30 para, 2. mevki için 20 para ödeyeceklerdir. Üç yaşına kadar olan çocuklardan tarifeye göre, ebeveynlerinin

kucağında olmak kaydıyla ücret alınmayacağı belirtilirken, 3-7 yaşındaki çocuklar ile öğrenciler, askerler, polisler, Belediye memurları 2. mevkiye binmek şartıyla yarım ücret öderlerken, 1. mevkiye binmeleri halinde bu hakları olmayacaktır. Belediye Reisi, Belediye Mühendisi, Müfettişler ve hangi bakanlığın olursa olsun üst düzey bürokratlarından asla ücret alınmayacaktır.

Ücret tarifesinde taşınacak olan yüklerin ebat, hacim ve ağırlıklarına göre farklı bir uygulama yapılırken, hangi yükten ne kadar ücret alınacağı da detaylandırılmıştır.

Şartnamede daha sonra ücret tarifesindeki olası düzenleme işletmeci, Belediye yetkilisi ve Vilâyet Makamı’nın ortaklaşa yapacağı çalışma ile yapılabilecektir72.

Bu şartları kabul edenler ister devlete ait bir kurum, ister ahaliden olsunlar kefil bulmaya mecburdurlar. Ayrıca dellaliye resmi ve mukâvelât masrafları da kendilerine ait olacaktır73.

Konya Belediyesi Atlı Tramvay Tesisi’ni tamamlayıp işletmeye koyarken malzemelerinin çoğunluğunu ithal etmiştir. İthal edilen malzemeler gümrüğe geldiği zaman, mukavelenamesinin 5. maddesine göre, her türlü vergiden muaf olmasına rağmen zaman zaman zorluklarla karşılaşmıştır. İnşaatın gecikmemesi için bazen gümrük vergisini peşin ödemiş, mallarını çıkarmıştır. Daha sonra gümrük ödeme makbuzlarını Ticaret ve Nafıa Nezâreti’ne gönderen Belediye, yaptığı ödemelerin geri iadesini alıyordu.

Tramvay yük vagonlarından bazıları ile birlikte yeni alet ve edevattan bir kısmı 16 Mart 1326 (29 Mart 1910)’da Haydarpaşa Gümrüğü’ne geldi. Belediye bu vagon ve aletleri 4705 kuruş gümrük vergisi ödeyip çıkardı. Aldığı makbuzu 20 Mart 1326 (2 Nisan 1910) tarihli yazısıyla Ticaret ve Nafıa Nezâreti’ne göndererek ödenen paranın geri iadesini istedi. Ancak yazısına ithal edilen yük vagonları ile alet ve edevatın sayılarını ve ağırlıklarını gösteren listeyi ilave etmedi. Nezaret Heyet-i Fenniyesi (Fen Müşavirliği) 23 Teşrîn-i Evvel 1326 (5 Kasım 1910)’da ithal edilen aletlerin 3 nüsha halinde cetvellerinin Vilâyet’ten gönderilmesini talep etti74.

72

Meşrik-i İrfan, 10 Ağustos 1325 (23 Ağustos 1910), nr. 45, s. 3-4; Hakem, 8 Ağustos 1325 (21 Ağustos 1910), nr. 39, s. 3.

73

Meşrik-i İrfan, 10 Ağustos 1325 (23 Ağustos 1910), nr. 45, s. 3-4; Hakem, 8 Ağustos 1325 (21 Ağustos 1910), nr. 39, s. 3.

74

Tramvay hattında yolcular için 8 adet fakat iki çeşit vagon vardı. Bunlardan 4’ü yazlık olup üstü açıktır. 4’ü de kışlık olup kapalıdır. Kapalı olan vagonların hem 1’nci mevki hem de 2’nci mevki olsun ön kısımları bayanlara ait olup bir perdeyle erkekler bölümünden ayrılmıştır. Yazlık vagonlarda ise, yine bayanlar bölümü haremlik selamlık olmak üzere ayrılmış ve kalın bir perdeyle çevrelenmiştir75.

Yolcular karşılıklı konmuş peykelerde otururlardı. Yolculardan başka tramvayda bir sürücü, bir de biletçi vardı. Sürücü en önde oturur, atları sürer, durulacak duraklarda ise durdururdu. Bazen tramvay atları sefer sırasında fenalaşır yola devam etmemek için problem çıkarırlardı. Böylesi durumda yolcular tramvaydan inerek arkadan iteklemek suretiyle tramvayı yürütürler76, kendileri de yürüyen tramvaya sırayla hem koşar hem binerlerdi.

2.2.9. Konya Belediyesi Atlı Tramvayı’nın I. Dünya Savaşı Öncesindeki