Konya Belediyesi Atlı Tramvayının Malzemelerinin İhale Edilmesi

Konya Vilâyeti yeni hazırladığı ihale şartlarında, Ticaret ve Nafıa Nezâreti’nin isteklerini yerine getirmişse de ray konusunda itirazını sürdürerek, normal demiryollarında kullanılan rayların döşenmesinde ısrarcı olmuştur. Nezâret buna karşı tutumunu, 30 Temmuz 1323 (12 Ağustos 1907)’de gönderdiği yazıyla Konya Vilayeti’ne; “istenilen raylar normal demiryolu içindir. Tramvay için değildir.

48

Tramvay hattının tamamında bir karşı ray ile çift hale getirilmeden, demiryolu rayının kamusal yolda kullanılması kabul edilemez. Bu rayın çift hale getirilmesi de çok pahalı olduğundan dolayı gerçekleşemez. Bunun için 1 metre ağırlığı 30 kilogram olan Phoenix (fenkes) ray kullanılacaktır. Bu kamusal yolda kullanılacak en iyi raydır. Çünkü yol seviyesine döşenir ve taşıtlar geçerken sarsıntı hissetmezler”49 diyerek gösterdi.

Tramvayın ilk çıkan iradesine göre, Vignole tarzı rayların döşenmesi öngörülürken ve tüm çalışmalar Vignole ray sistemine göre plânlanmışken, Ticaret ve Nafıa Nezâreti Fen Müşavirliği’nin Phoenix (fenkes) tarzı ray kullanılacak kararı alması ortalığı karıştırdı.

Aslında Konya Valiliği’nin Phoenix (fenkes) tarza olan itirazı, ileride tesis üzerinde yapılacak olası yeni tarz değişiklikler yapmayı engellemesiydi. Çünkü İstanbul, İzmir, Selânik gibi şehirlerde elektrik gücüyle işleyen çift yönlü sisteme geçilirken, Konya’da tek yönlü, klasik ve üzerinde yapılacak hiçbir değişikliğe izin vermeyen bir tarzın uygulamaya konması, yapılacak olan masrafların ilerideki yıllarda heba olup gideceği kanısını oluşturuyordu. Şayet tesis normal tren yoluna döşenen ray kullanılarak çift yönlü olarak bile inşa edilirse, ileride gerekli yenilenme yapılabilecek ve aynı anda gidiş geliş yapılabilen elektrikli türden makinelerle işleyebileceği düşüncesi hakimdi.

Konya Valiliği’nin Phoenix (fenkes) tarz raylara karşı çıkmasıyla birlikte, Ticaret ve Nafıa Nezâreti Teknik Servisi (Fen müşavirliği), Nezârete “Konya’da ray döşenecek güzergâhlardaki yollarda hiçbir tadilât yapılmamıştır” raporu verdi. Rapor üzerine Ticaret ve Nafıa Nezâreti, 18 Ağustos 1323 (31 Ağustos 1907) tarihli yazısıyla; “rayların tesis edileceği yollarda gerekli düzenlemenin icra edilmediği Fen Müşavirliği’nce rapor edildi. Bundan dolayı ihale belirtilen tarihte yapılamayacak olup, yollarda gerekli tadilât çalışmalarının tamamlanmasıyla birlikte ihale için yeni bir tarih belirlenecektir”50 diye ihalenin ileri bir tarihe atıldığı konusunda, Konya Vilâyeti bilgilendirildi. Döşenecek ray konusunda Nafıa Nezâreti ile yaşanan tartışmalar sürerken, Nezâret’in olumsuz tavrı Konya yönetiminde tepki ile karşılandı. Vali Cevad, 8 Teşrîn-i Evvel 1323 (21 Ekim 1907)’de Nezâret’e

49

BCA., 230.01/138.07.03, lef. 29. 50

çektiği telgrafta, “8’i yolcu, 10’u yük vagonu toplam 18 vagonun belirlenen ihale şartlarına uygun olarak Haydarpaşa’da teslim olunmak ve ilk plânda müteahhitlerine kaparo için alınacak makbuz karşılığında 1000 lira peşinat vermek ve mecîdi 20 kuruş hesabıyla 534000 kuruş bedelle tramvay hattının inşasının Belediye menfaatine olacağı düşüncesiyle, 15 Teşrîn-i Evvel 1323 (28 Ekim 1907) tarihinde Pazartesi günü akşamı kesin ihalesinin yapılacağını ve askıya çıkarıldığını, oracada (İstanbul) belirtilen müddet içinde eksiltme talebinde bulunanlar olursa kendilerine bildirilmesini istedi”51. Vali Cevad, aynı bilgiyi benzer bir yazıyla aynı tarihte Konya'dan çektiği başka bir telgrafla Sadrazam Ferid Paşa’ya da duyurdu52.

Bu durum karşısında Ticaret ve Nafıa Nezâreti, 13 Teşrîn-i Evvel 1323 (26 Ekim 1907) tarihli Konya Vilâyeti’ne gönderdiği yazıda; “henüz talepte bulunmuş eksiltme müracaatı yoktur. Söylendiği üzere talep olursa tarafınıza bildirilecektir”53 bilgisini geçti.

Askıda kalma süresi biten Konya Atlı Tramvayı’nın ihalesi, ihaleye çıkış fiyatından 54000 kuruş daha düşük bir ücretle “İhale Eksiltme Komisyonu” tarafından mecidi 20 kuruş hesabından 480000 kuruşa verildi54. Konya Valisi Cevad Bey, ihalenin gerçekleştirildiğini 17 Teşrîn-i Evvel 1323 (30 Ekim 1907)’de hem Sadrazamlık’a hem de Ticaret ve Nafıa Nezâreti’ne bildirdi55.

Vali Cevad Bey, ihalenin gerçekleşmesi üzerine, 20 Teşrîn-i Evvel 1323 (2 Kasım 1907) tarihinde bir yazısını daha, Ticaret ve Nafıa Nezâreti’ne arz etti. Bu yazısında; 17 Teşrin-i Evvel 1323 (30 Ekim 1907)’de tramvay inşaatının 180.000 kuruş bedelle ihale edildiğini bildirdi. Ancak Nezâret’ten gelen 13 Teşrîn-i Evvel 1323 (26 Ekim 1907) tarihli yazıda daha önce ihale edilen vagonlardan teslim alınanların ücretlerinin ödenmesi konusunda “belli bir gün sonra ödenecektir”den bahsedildiğini vurguladı. Tramvay ray sistemini Nezâret’in öngördüğü Phoenix (fenkes) tarzında yapılamayacağını belirten Vali Cevad Bey, hattın bu tarzda yapılması halinde ray diplerindeki olukların vereceği sıkıntı bir yana, konunun uzmanlarının Belediye’ye ek masraflar çıkarabileceğini belirttiklerini bildirdi. Vali Cevad Bey ayrıca Konya’da kış aylarının sert geçtiğini ve ray oluklarının kar ve 51 BCA., 230.01/138.07.03 52 BCA., 230.01/138.07.03 53 BCA., 230.01/138.07.03 54 BCA., 230.01/138.07.03 55 BCA., 230.01/138.07.03

yağmur sularının getireceği pisliklerle, yazın ise rüzgarların taşıyacağı tozlarla dolabileceğini, bu durumda kışın en lüzumlu aylarında kullanılacak olan tramvayın dört ay boyunca çalışamaz olacağını, aynı durumun yazın da sözkonusu olduğunu belirtti. Yazısında, İzmir’de Vignole tarzı rayın kullanıldığını anlatan Vali Cevad Bey, Konya için durum bu iken ve İrade’de Vignole tarzı raya karar verilmişken, Nezâret’in onayına gelince Padişah’ın tasdiklediği bu sistemden neden vazgeçildiğini anlayamadıklarını söyledi. Yapılan ihalede Phoenix (fenkes) usulü rayın değil de İrade’de belirtilen Vignole tarzı rayların askıya çıkarıldığını anlatan Vali Bey, bu halin hem İradeye, hem ihale şartlarına, hem de Hükümet’in kararlarına uygun olduğunu savundu. Bu konuda yapılan her türlü çalışmanın Belediye’nin menfaatleri doğrultusunda gerçekleştirildiğini belirtti56.

Nafıa Nazırı, Konya Valisi’nin bu telgrafını, durumun yeniden görüşülmesi amacıyla 29 Teşrin-i Evvel 1323 (11 Kasım 1907)’de Fen Müşavirliği’ne havale etti.

Döşenecek raylar konusunu, Vali Cevad Bey Sadrazamlığa da taşıdığından, Sadrazam Ferit Paşa, 28 Teşrîn-i Evvel 1323 (10 Kasım 1907) tarihli yazısını, Ticaret ve Nafıa Nezâreti’ne göndererek; Konya Valiliği’nin raylar konusunda kendisini bilgilendirdiğini, Phoenix (fenkes) usulünün tesisinin zor olacağını ve beraberinde ek masraflar getireceğinden bu tarzdan vazgeçilip, karar verildiği üzere Vignole tarzının inşası yönünde karar alınmasını istedi57. Nafıa Nazırı, Ferit Paşa’nın bu isteğini de 30 Teşrîn-i Evvel 1323 (12 Kasım 1907)’de Nezâret Fen Müşavirliği’ne gönderdi.

Ticaret ve Nafıa Nezâreti, 13 Teşrîn-i Sani 1323 (26 Kasım 1907) tarihli karar yazısıyla, Konya Valiliği’nin vagonlar ve raylar için yaptığı ihalelerini onayladı58. Ancak rayların usul ve tarzı konusunda Phoenix (fenkes) usulünden vazgeçmedi. Nedeni de Fen Müşavirliği Mühendislerinden Dr. Lulerag’ın raporuydu. Lulerag raporunda; Konya Vilâyeti, Phoenix (fenkes) ray sistemi kullanılırsa rayların şeklinden dolayı daha pahalıya mal olacağını ve kışın kardan, diğer mevsimlerde de tozdan ve çamurdan zarar göreceğini, rayların temizliği konusunda bakım masraflarının fazlalaşacağını belirtip, iradesi çıkan Vignole ray tarzından sebepsiz

56 BCA., 230.01/138.07.03, lef. 18. 57 BCA., 230.01/138.07.03, lef. 16. 58 BCA., 230.01/138.07.03

yere vazgeçildi diyorsa da, Vilâyetin Phoenix (fenkes) tarz raylarının kullanılmasına karşı olması mânâsızdır. Zira “Vignole ray” terimi, patentli rayları tanımlamak için kullanılan genel bir terimdir. Oysa daha önce belirtildiği gibi alt tabanı oldukça geniş (155 cm) şeridi tekerlek izi biçiminde olan “Vignole ray” aynı zamanda Phoenix (fenkes) raydır diyerek iki ray arasında herhangi bir farkın olmadığını belirtmektedir.

Lulerag rayların temizliği ile ilgili olarak da; kışın karların temizlenmesi ya da yazın tozun temizlenmesi Phoenix (Fenkes) raylarının bakımının sıradan Vignole rayların bakımından daha zor olduğunu söylemek de doğru değildir demektedir. Zira Phoenix rayın veya onun benzeri olan Broca rayın İsveç veya Rusya en soğuk, Senegal gibi en sıcak ülkelerde kullanılması bunu ıspatlar. Böylelikle Valilikçe Phoenix rayların kabul edilmesinde hiçbir sakınca yoktur diyerek verdiği örneklerde rayların temizliği konusunun problem olmayacağını ifade etti. Açıklamalarına, “gerçekte tramvay yolu sokak ortasına yapılacağından, söz konusu yol asfaltta veya kaldırım taşında iz ve çöküntü yapmayacak şekilde yerleştirilmelidir. Zira tramvay yolunun taşıt trafiğine engel olacak şekilde yapılması kabul edilemez. Bu zorunluluk tren tekerleğinin zembereğinin üzerine geldiği izin sonucudur. Temelde, basit Vignole ray kullanılırdı. Bu durumda tekerlek izi kaldırım taşlı sokaklarda kaldırım taşları kesilerek düzenlenir. Taşlı sokaklarda ise paralel ikinci bir Vignole ray döşenir ya da birinci rayın üstüne taban kısmı olmayan ikinci bir Vignole ray vidalanarak düzenlenir. İki ray düzeyinin arasındaki boşluk tekerlek izini oluşturur” diye devam eder.

Lulerag’a göre bu ray Baden-Wien, Münih, Stutgard ve Moskova gibi şehirlerde denenmiştir. Ama birçok sakıncasından dolayı her yerde özellikle de bu dört şehirde Fransa’da İng-Broca tarafından, Almanya’da C=Phoenix tarafından modifiye edilen Vignole raylarla değiştirilmiştir. Esasında Broca tarafından modifiye edilmiş Vignole ray veya Phoenix tarafından geliştirilmiş Vignole ray diye de adlandırılmaktadır. Ama bu isimler oldukça uzun olduğu için üst kısmında tekerlek izi olan ve alt tabanlı travers koymaya gerek kalmayacak şekilde geniş olan Vignole rayları tarif etmek için, bugün artık Broca ray ve Phoenix ray denmektedir. Bu ray doğrudan, iri taşlardan veya kesilmiş taşlardan oluşan temel üzerine konur; temelin yapısı rayı yerleştirmenin ekonomik olduğunu anlamaya yeter ve bakım masrafı yoktur. Zira traversleri değiştirmek için yolu kapamaya gerek yoktur ve ahşap

traversler olmadığı için paralellik kaldırım taşının veya normal taşın üzerine konan demir çubuklarla sağlanır şeklindedir. Lulerag’ın raporuna göre, bu demir yolu tipi, on yıldan beri yeni tramvay hatlarının tamamında kullanılmaktadır.

Lulerag Phoenix (fenkes) tarafından geliştirilmiş Vignole rayın, basit Vignole raydan biraz daha pahalı olacağını belirtir. Sebebini de biraz daha ağır olmasına bağlar. Ama travers kullanılmaması, yerleştirilme kolaylığı ve bakım masraflarının ortadan kalkması ile de Vignole raydan çok daha ekonomik olacağını vurgulamadan geçmez.

Sonuç olarak, Konya Vilâyeti’nin karşı çıkmasının, tramvay konusu hakkında yeterince bilgi sahibi olmamasından kaynaklandığını belirten Lulerag, sıradan Vignole ray ile tavsiye ettiği Phoenix rayları değiştirmenin gelecekte ortaya çıkaracağı hesap hatalarından meydana çıktığı kanaatindedir59.

Lulerag’ın raporunu yazısına ek yapan Ticaret ve Nafıa Nezâreti, durumu 29 Teşrîn-i Sani 1323 (12 Aralık 1907) tarihinde Konya Vilâyet Makamı’na 3 Kânûn-ı Evvel 1323 (16 Aralık 1907) tarihinde de Sadrazam Ferit Paşa’ya takdim etti60. Her iki yazıda; “Avrupa’nın ekseri şehirlerinde 10 yıldan beri hep Phoenix (Fenkes) ray sistemleri kullanılmaktadır. Vignole raylarda zaman içerisinde birçok hata meydana gelmekteyse de Fenkesde bu türden hatalar olmamıştır. Açıklayıcı rapor ektedir. Bu nedenden dolayı Fenkes ray sistemi kullanılacaktır”61 denilmektedir.

Ticaret ve Nafıa Nezâreti’nin kararlı tutumu ve açıklayıcı detay bir rapor göndermesi Konyalı yetkililerin kafalarındaki belirsizliğin giderilmesine yetti. Konya Valiliği’nin 19 Mart 1324 (1 Nisan 1908) tarihinde Nezâret’e çektiği telgrafta; Nezâret Heyet-i Fenniye Raporu’nda yeterli açıklama yapılmıştır. Yapımcı firmaya Vignole ray siparişi emredilmişse de, çağrılarak görüşülmüş siparişin Phoenix (Fenkes) ray sistemine geçildiğini ve bu raylardan getirmesi gerektiği bilgisi verilmiştir. Bu konuda yeterince oyalanılmıştır. Şu an müteahhit bazı fabrikalarla, Belediye’nin menfaatini gözeterek muhabere etmektedir. Nezâretce bu konudaki teşebbüslerimizin hızlandırılmasını bekliyoruz62 diyerek bir bakıma Nezâret’ten özür dilemiş ve rayların bir an önce getirtilmesi için ihaleyi alan firmaya acele etmesini söylemiştir. 59 BCA., 230.01/138.07.03, lef. 17. 60 BCA., 230.01/138.07.03 61 BCA., 230.01/138.07.03 62 BCA., 230.01/138.07.03, lef. 24.

Konya Valiliği bununla da kalmayıp, 14 Mayıs 1324 (27 Mayıs 1908)’de Ticaret ve Nafıa Nezâreti’ne gönderdiği başka bir yazıda tramvaya ait bir kısım alet ve malzeme Haydarpaşa gümrüğüne gelmiş olacak ki; “yapımcı firma tarafından getirilen malzemenin sevk ve nakline başlanacağından ruhsatnamenin 5. maddesine göre; tramvaya ait tüm malzeme ve sair aletin her türlü gümrük resminden muaf olacağından, tarafınıza iletilen pusulalardaki sevk ve nakil olunacak olan tramvay malzemelerinin Haydarpaşa’da uzun müddet kalmasına meydan verilmemesi”63 ricasında bulunmuştur.

Nafıa Nezâreti İdare Dairesi, 19 Mayıs 1324 (1 Haziran 1908) tarihli havalesinde; adı geçen cetvelde beyan edilmiş olan eşyanın ismi geçen tramvaya ait olduğunu biliyorsa da, tetkiki için 20 Mayıs 1324 (2 Haziran 1908)’de Nezâret Fen Müşavirliği (Teknik Heyet)’ne gönderdi. Fen Müşavirliği 24 Mayıs 1324 (6 Haziran 1908)’de incelemesini tamamladı. Araştırmaya göre kararı; “Adı geçen cetvelde belirtilmiş alet ve edevat bir tramvay tesisatına ait malzemelerden olmadığı yapılan tetkikten anlaşılmış ise de, bunların belirtilen sayılarından adı geçen tramvay hattını gösteren haritadaki bilgilerle uygunluk gösterdiği anlaşılmıştır. Ona göre uygulama yapılsın”64 oldu. Ancak, haritadaki bilgilerden yeterince emin olunamamış ki, Nafıa Nezâreti, 28 Mayıs 1324 (10 Haziran 1908)’de, 4 Temmuz 1323 (17 Temmuz 1908) tarihli yazıya binaen Konya Vilâyet’ine geri gönderdiği haritayı lüzumu üzerine tekrar geri istedi65.

2.2.8. Konya Belediyesi Atlı Tramvay İnşaatının Tamamlanması ve