Konya Belediyesi Atlı Tramvayı’nın Yol Güzergâhı

Yayımlanan Umur-ı Nafıa’ya Ait Mecmua-i Mukavelât, Konya Atlı Tramvay Ruhsatnamesi İle Talimat-ı Fenniyesi’nin birinci maddesine göre; Konya şehrinde biri Buğday Pazarı’ndan Tren İstasyonu Ambarı’na, diğeri Hükümet Konağı civarındaki eski telgrafhane önünden başlatılmak üzere Feridiye Caddesi (İstasyon caddesi)’ni takiben, İstasyon Şosesi üzerinde bulunan karakol civarında diğer hat ile birleşmek, hem yolcu, hem ticari eşya hem de zahire nakline mahsus olmak üzere atla çekilen tek hatlı çift güzergâhlı tramvay hattının inşasıyla birlikte işletilmesi için belirtilen şartlar dahilinde Konya Belediyesi’ne, Hükümet tarafından ruhsat verilmiştir şeklindedir24.

Madde bu şekilde karar altına alınmışsa da etüt çalışmaları sırasında bazı değişiklikler gündeme gelmiştir. Olası değişiklikler içinde, tek hatlı denmesine rağmen her iki güzergâhta da çift hat döşenmesinin her açıdan daha iyi olacağı görüşü ağırlık kazanmıştır. Çünkü gidiş ve gelişlerde aksamaların yaşanacağı göz önüne alınırsa, yapılan makaslarda yolcu veya yük vagonunun diğeri gelene kadar ilkinin beklemesi can sıkıcı bir durum olacaktır.

İkinci bir problem de, şehir içinden geçecek güzergâh için, her ne kadar Hükümet Binası’nın önündeki eski Telgrafhane başlangıç olacaktır denmişse de, siyasi baskılar bu hattın Türbe Önü ve oradan da Mevlânâ Postnişini Amil Çelebi’nin evinin önüne kadar uzatılmasını isteyenler vardır. Bu uzatma işi de sanıldığı kadar kolay değildir. Her iki güzergâhta hem çift hat döşenmesi düşüncesi hem de döşenecek ray mesafesinin uzatılması düşüncesi, hattâ rayların çeşit ve markalarının bile tartışılması sistemin geç başlamasına ve geç bitirilmesine neden olmuştur.

Atlı tramvay 1. güzergâhı verilen son karara göre; eski Postane ve Hükümet Binası önünden başlatılarak, Kayalı Park’tan geçerek Alaaddin Tepesi’ne doğru uzatılacak olan hat, bugünkü İş Bankası’ndan sola döndü. Rampalı Çarşı, Meram Halk Eğitim Merkezi ve Akşam Sanat Okulu, Katolik Kilisesi ve karşısındaki Dr. Dat veya diğer ismiyle Amerikan Hastanesi’nden Arapoğlu Kosti’nin evinin önüne geldi. Burada bir makas atıldı. Makas atılmasının nedeni karşılaşan tramvaylardan biri makasta beklerken diğeri yoluna devam edebilecekti. Bu yüzden bu mevkiye

24

Arapoğlu Makası denmiştir. Arapoğlu Kosti’nin evinin önünden, Mimar Muzaffer Caddesi’ni takip eden hat, Tahir Paşa Camii’nin önüne geldi. Buradan sağa, kuzeye yöneldi. Kısa bir mesafe sonrasında tekrar sola dönüp bugünkü Konyaspor Lokali’nden Zafer Meydanı’na çıktı. Buradan yoluna devam eden tramvay hattı, Zübeyde Hanım Kız Meslek Lisesi’nin, Atatürk Müzesi’nin, Konya Lisesi’nin, Atatürk Anıtı’nın önünden İstasyon Caddesi’ne yöneldi. Atatürk Stadyumu’ndan geçerek Feridiye Karakolu’na geldi. Burada atılan makasla Buğday Pazarı güzergâhından gelen kolla birleşti. Feridiye Karakolu’ndan devam eden hat, İstasyon Binası’na gelince kuzeye döndü. Eski Bağdat Oteli’nin önünden geçerek tren yolu kenarındaki İstasyon Boyahanesi’nde bitti.

İkinci güzergâh ise, daha çok hububat, güherçile (barut) ve diğer mal, eşya taşınmasına yönelik olduğu için, Eski Buğday Pazarı’ndan başlayıp Larende Caddesi’ni takip etti. Balık satıcılarının bulunduğu yerde, karşıdaki Güherçile Fabrikası’na, Söylemezin Konağı’nın (Söylemez Tekkesi) önünden geçen bir makasla bağlandı. Balıkçılardan devam eden hat, Sahip Ata Külliyesi’nin güneyinden, bugünkü Etnoğrafya Müzesi’nin güneyinden geçerek Muhacir Pazarı’ndaki Balık Hali’nin olduğu yerde Meram Eski Yolu’nu kesip geçti. Mümtaz Koru İlköğretim Okulu’ndan, DSİ’den, Stadyum’dan, Feridiye Karakolu önünde diğer hatla birleşti. Buradan İstasyon’a inen hat İstasyon Binası’ndan sola güneye yöneldi. İstasyon Ambarları’na bağlanan makaslarla burada sona erdi25.

14 maddelik ruhsatnamenin ikinci maddesine göre; Konya Belediyesi 6 ay zarfında yapılacak işlere ait bir rapor, ilgili kroki, plân ve haritaları Nafıa Nezâreti’ne takdim edecek, 1 sene zarfında yapılan masraf, zarar ve meydana gelen hasarda Belediye’ye ait olmak üzere inşaata başlanacaktır. Haritaların tasdik tarihinden itibaren ise 2 yıl içinde sistem tamamlanacaktır. Bu müddet içinde şayet Belediye, Nafıa Nezâreti Fen Müşavirliği’nin tespit ettiği kurallara uymazsa, Nafıa Nezâreti yaptığı masrafları, Belediye’den tahsil etmek üzere ruhsatnameyi fesh ve iptal edebilecektir. Üçüncü maddede ise; inşaatın takibi Nafıa Nezâreti’nin görevlendireceği bir mühendis tarafından denetlenebileceği gibi Vilâyet Baş Mühendisi’nin de takibi altında olacaktır. Bu kontroller inşaatın kesin tamamlanması

25

BCA., 230/138.07.02; 1909 Konya Vilâyeti Harita-i Umumisi; Meşrik-i İrfan, 10 Ağustos 1325 (23 Ağustos 1909), nr. 4, s. 3-4.

üzerine her sene kış mevsimi bitiminde müştemilâtı da dahil rutin olarak tamamen teftişten geçirilecektir. Yapılan kontrol neticesinde geniş çapta değişiklikler olacaksa, bunun için Nezâret’e başvurulacaktır. Nezâret Müfettişi’nin bu denetimi yapabilmesi için Konya Belediyesi her yıl Mart ayı başında, görevlendirilenin masraflarının karşılığı olarak Nezâret Veznesi’ne 40 Osmanlı lirası harç yatıracaktır26 denilmektedir.

Ruhsatnamenin 4. maddesinde; tramvay inşaatı süresince inşaata ait malzemelerin konacağı, taşların dökülebileceği veya şantiyelerin kurulacağı gerek devlet arazileri, gerekse ahaliye ait araziler, Vilâyet Makamı’nca, Belediye adına tahsis edilecek, ancak Belediye kullanılacak bu araziler için tazminat ödeyecektir. İnşaatın tamamlanmasıyla birlikte araziler eski sahiplerine iade edilecektir. 5. maddesinde ise; tramvay ile müştemilâtının ilk tesisi için Konya Belediyesi tarafından ülke içinden temin edilecek veya ülke dışından getirilecek olan malzemeler için her türlü gümrük resminden muaf olacağı gibi tramvayın döşeneceği güzergâhlardaki araziler ile müştemilâtının konacağı arsalar ve yapılacak binalar dahi vergiden muaf olacaktır. Ayrıca bu ruhsatnâme ile ekindeki teknik talimat için de damga resminin tahakkuk ettirilmeyeceği belirtilmektedir27.

6. maddesinde, inşaat tamamen bittikten sonra, Konya Belediyesi tesisin tamamlandığını, Ticaret ve Nafıa Nezâreti’ne bildirecek. Nezâret, Nezâret Fen Müşavirliği’nden bir heyet kuracak. Bu heyet, Konya’da bulunan ve tramvay işiyle meşgul olan diğer heyetle birleşerek, birlikte teftiş edip, yazacakları bir tutanakla geçici olarak tesisi teslim alacaklardır. Tesisin ikinci yılı, yine Nezâret Heyeti tekrar tesisi muayene edecek, teknik talimat dışı herhangi bir değişikliğin olup olmadığını ve Konya’da bu tesisin doğal şartlara dayanıklılığı ile ilgili bir rapor daha hazırlayacaklardır. Problem yoksa ancak ondan sonra, tramvay hattı tesisi kesin olarak kabul edilmiş olacaktır.

Tramvay hattının, halktan birinin işletmesi hususu ise, kesin teslim alındıktan sonra, Belediye’nin açacağı ihale ile işletme hakkı kısmen tanınacaktır. 7. maddesinde ise; Tramvay ve müştemilâtı ile ilgili ister sabit ister hareketli

26

BCA., 230/138.07.02; Umur-ı Nafiaya Ait Mecmua-i Mukavelât, Cüz: 1 Konya Tramvayına Ait

Ruhsatname ile Talimât-ı Fenniye, İstanbul 1328 (m.1912), s. 3.

27

malzemeler daima itinalı şekilde kullanılacak ve muhafaza edilecek olup, bunlardan meydana gelebilecek zarar-ziyanların masrafları Konya Belediye’sine ait olacaktır. Şayet Belediye malzemelerin kullanımıyla ilgili hususlarda müsamaha gösterir veya ilgisiz davranırsa kırılmış, bozulmuş, kaybolmuş eşyalar ile ilgili ihtarnâmeler gönderilerek bir ay içerisinde Belediye’den telafisi istenecektir. Bir ay içinde kaybolanlar alınmaz, bozulanlar tamir edilmezse Hükümet, bu eksiklikleri emanet olarak tamamlayacak ve bununla ilgili tüm masraflar Belediye’den tahsil edilecektir. Belediye ödemelerde problem çıkarır veya ileri bir tarihe atmaya çalışırsa masraflar, tramvay hasılatından anında tutulacak zabıtnâme ile hemen alınacaktır. Bunun için de resmi herhangi bir muameleye gerek duyulmayacağı belirtilmektedir28.

Ruhsatnamenin 8. maddesine göre, Belediye tramvayın geçici olarak kabul edildiği tarihten itibaren belirlenen tarifelere uyarak hareket edecektir. 9. maddesine göre de; tramvayda görevlendirilecek memur ve hizmetlilerin giyeceği bir kılık kıyafet tarzı tespit edecektir. 10. maddede ise; Belediye, tramvayın her türlü hasılatını tuttuğu cetvelleri 6 ayda bir dosya halinde Nafıa Nezâreti’ne gönderecek, gelir ve giderlerin tutulduğu bu cetvellerde, yolcu ve eşya nakliyatı hasılatı ile diğer her çeşit hasılat gösterilecektir. 11. maddede uygulanacak ilk ücret tarifesi tespit edilmiş olup, tarifeler Ticaret Nezâreti’nin haberi olmaksızın değiştirilemeyecek ve bunun içinde Belediye, Nezâret’ten ruhsat alacaktır. Uygulanacak ücretler Valilik Makamı ile birlikte tespit edilecektir. Yeni belirlenen ücret tarifeleri 1 ay önceden ilân edilerek halka duyurulacak, ancak tarife ücretlerinde indirime gidilirse o da 3 gün önceden ilân edilecektir.

Adam başına ve kilometre hesabına göre ilk nakliye fiyatı; 1. mevki 30 para, 2. mevki 20 para, eşya ücreti ise ton başına kilometresi 4 kuruş olarak uygulanacaktır. Tarifeye göre 3 yaşındaki çocuklardan, ebeveynlerinin kucağında oturmak kaydıyla ücret talep edilmeyecektir. 3-7 yaş arasındaki çocuklardan yarım ücret alınacak ancak her biri ayrı koltuklara oturacaklardır. Ancak iki çocuk bir sandalyeye sıkışarak otursalar bile ayrı ayrı ücretlendirileceklerdir. Askerler, polisler, zabtiyeler ve resmi üniforma elbise giymiş diğer yolculardan yarım ücret alınacaktır.

Elde taşınabilen ve diğer yolcuları rahatsız etmeyen paketleri yolcular yanlarında taşıyabilecekler ancak ücret vermeyeceklerdir. Elde taşınamayan

28

paketlerden ise ağırlıkları ve hacimleri oranında ücret alınacaktır. 0-50 kilogram olan eşyalardan 50 kilogram ücreti, 50-100 kilogram olan eşyalardan da 100 kilogram ücreti alınacaktır.

Bu tarifeden başka, sevk ve ihraç edilecek paketlerden, 20 para kayıt ücreti ile 50 kilograma kadar olanlardan günlük işgaliye ücreti olarak 20 para alınacak. 24 saati geçen fakat alınmayan eşya ve paketler için ise 50 kilograma kadar olanlardan 10 para yer işgaliye ücreti alınacak, uzun süre kalacak eşyalar ise 100 kilogram üzerinden ücretlendirilecek ve her biri için 20 para günlük yer işgaliye ücreti talep edilecektir29.

Ruhsatnamenin 12. maddesinde; yolcunun yanında taşıdığı eşya ve paketler kucağında değil de yer işgal ediyorsa bunlar da kilometre hesabıyla ücretlendirilecektir. Ancak bu eşyalardan alınan ücret 10 paradan aşağıya tarifelendirilemeyecektir. 13. maddede ise, Hükümet yetkililerinden tramvay için her türlü teftişte bulunanlar ile hangi Nezâret’te görevli olursa olsun memurlar, Belediye’nin Tramvayı’ndan ücret ödemeksizin faydalanabileceklerdir. Ruhsatnamenin son maddesinde ise, tramvayın hareket saatleri Belediye’ce belirlenecek, ancak Vilâyet tarafından onaylanacaktır. Valilik Makamı’nın haberi olmaksızın, hareket saatleri asla değiştirilemeyecektir30.

21 Teşrîn-i Evvel 1322 (3 Kasım 1906) tarihli, Nafıa Nezâreti Fen Müşavirliği’nin Konya Tramvayı’nın tesisi ile ilgili yapılacak teknik çalışmaların bazı maddeleri de şöyledir: talimatnamenin 2. maddesinde; tramvayın tesisine başlamadan önce, inşaatın görevli mühendisi, tramvayın levâzım (malzeme) ve haritalarını iki nüsha olarak hazırlayacak ve Nafıa Nezâreti’ne gönderilmek üzere Konya Belediyesi’ne takdim edecektir. Bunun yanında teklif edilen numunelere göre bir de rapor sunacaktır. Buna göre;

a) Tramvayın geçeceği güzergâhları gösteren 1/500 ölçekli bir harita (plân) çizecektir. Bu plânda sokaklar, meydanlar, kaldırımlar, resmi binalar ve ahaliye ait haneler gösterilecektir. Bunların yanında tramvay güzergâhları da işaretlenecektir. Harita üzerinde tramvay demir çubukları mavi renkle gösterilecek ve tramvayın

29

BCA., 230/138.07.02; Konya Tramvayı’na Ait Ruhsatnaâme, s. 5. 30

geçeceği sokakta döşenecek rayların yaya kaldırımlarına ve hanelere olan uzaklıkları dikkatle işlenecektir.

b) Yükselti itibariyle 1/200, uzunluk itibariyle 1/500 ölçekli olarak hat boyunca yükselti ve uzunluklarının dereceleri belirlenecek, tüm bunlar 1000 metrelik bir mesafede bulunan iniş ve yokuşların uzunluklarıyla birlikte gösterilecek.

c) Tramvay için yapılacak binalar gösterilecek.

d) Vagon ve sair malzemenin kesit ve eşkalleri gösterilecek. e) Hattın şeklini gösteren bir plân üzerinde maket yapılacak.

f) Kullanılacak demir çubukların kesitleriyle birlikte durumlarını gösteren maketleri yapılacak.

g) Demir çubukların dayanıklılıkları, ölçüm raporlarıyla belirtilecek31 .

Talimatın 4. maddesinde; döşenecek demir çubukların yan taraflarına yani demir çubukların taş tarafında bulunan yaya kaldırımların sanayi alanlarının bulunduğu mahallerdeki genişliği en az 80 cm olurken, her durumda tramvayın geçeceği sokak, yol, bina, duvar, korkuluk ve hendek gibi yerlere denk gelenlerin arası 150 cm’den düşük olmayacaktır. 6. maddesinde ise; “tramvay hattının iniş ve yokuş meyillerinin en düşük derecesi metre başına 2,5 cm olacak ise de, Nafıa Nezâreti’ne mühendis tarafından sunulacak rapor üzerine alınacak izinle, duruma göre meyillerin derecesi daha fazla olabilecektir. Birbirinin devamı olan iki yokuş arasındaki mesafenin yarısı 500 metreye denk gelecek şekilde inceltilecektir. Hattâ bu iniş ve yokuşlar mümkün mertebe tesviye edilecektir”32 denilmektedir.

İlgili talimatın 9. maddesinde; demir çubuklar “Vinyol rayı” usulünde, çelikten olacak ve bunların kaideleri 15-16 cm genişliğinde bulunacaktır. Diğer malzemelerin sipariş edileceği fabrikaların isimleri ve mal türleri belirtilecek, satın alım senetleri ise Nafıa Nezâreti’ne yani Nâzır oluruna sunulacaktır. 11. maddesinde ise; tramvaya ait yapılacak binalar taş ve tuğladan yapılacak, damları kiremitle kaplanacaktır. 14. maddesinde de, tramvay güzergâhında yapılacak istimlâk çalışmalarını, Konya Belediyesi hızlandıracak33 denilmektedir.

31

BCA., 230/138.07.02; Konya Tramvayı’na Ait Ruhsatnaâme s. 7. 32

BCA., 230/138.07.02; Konya Tramvayına Ait Talimât-ı Fenniye, s. 8. 33