Uluslararası sorumluluğa ilişkin kurallar ilk başta uluslararası toplumun ihtiyaçlarını karşılamaya yeterli olmamıştır. Zira bu dönemde ortak olarak kabul gören ilkelerin yokluğu söz konusudur. Özellikle devletlerin farklı egemenlik anlayışlarına sahip olmaları, sorumluluk kuralları üzerinde uzlaşma sağlanmasını güçleştirmiştir. Modern uluslararası hukuk ve buna bağlı olarak uluslararası sorumluluk, devletlerin egemenlik kavramına verdikleri anlamın değişmesiyle gelişmiştir143.
Uluslararası hukuk (the law of nations) 16. yüzyıla kadar, en azından Avrupa’da ve Avrupa’daki prensliklerle düzenli ilişkileri olan devletler bakımından, devletlerin uygulamalarında kabul ettikleri birtakım ilkeler çerçevesinde ve sonra da öğretide yavaş yavaş gelişmiştir. Uluslararası hukukun varlığı ortaya çıkar çıkmaz, sorumluluk konusu bir zorunluluk göstermiştir. Bunun başlarda pek açık olmadığını söyleyebiliriz. Uluslararası hukukunun ilk oluşum aşamasında hukuk ve ahlâk arasında belirgin bir ayrım bulunmamaktaydı ve bu dönemde doğal hukuk çeşitli biçimlerde uluslararası hukuk öğretisinde ön plana çıkmaktaydı. Bu ilişkiyle manevî yönden uğranılan zarar için sorumluluk kavramı uluslararası hukuka yansıtıldı. Ancak ahlâktan ve doğal hukuktan türeyen yaklaşım modeli konunun düşünce yönünün eksik kalmasına ve hukukî düşünce
temelinde kavramların daha yavaş gelişmesine yol açtı. Yine iç hukukun uluslararası hukukta bazı kavram karışıklıklarına yol açtığı da vakidir144.
Westphalia Barışından sonra uluslararası hukukta önemli değişiklikler meydana geldi. Bunlardan belki de en önemlisi ulus devletlerin ortaya çıkması ve mevcut devletlerin haklarının ve ödevlerinin temel yapıtaşı olarak siyasî egemenlik teorisinin gelişmesiydi. Devletlerin egemenliği teorisi, teokratik hukuk sistemine dayanan Hıristiyanlar (Avrupa) içindeki eski uluslararası ilişkiler geleneğinin yerine Hıristiyan olmayan ulusları da kapsayan daha geniş bir hukuk sistemiyle uluslararası ilişkilerin ve dolayısıyla uluslararası hukukun evrenselleşmesi realitesinin bir sonucu olmuştur145.
Devletin sorumluluğu konusundaki temel düşüncelerin oluşması Grotius’a (De Jure Belli ac Pacis, 1625), ardından Vattel’e (Le Droit des Gens, 1758)146 kadar götürülebilir. Ancak 19 yüzyılda ve özellikle sonraki dönemde uluslararası hukukun bu alanına özel bir ilgi oluşabilmiştir147.
Aslında Grotius, başta yabancıların korunması üzerine gelişen, devletin sorumluluğu konusundan bahsetmemiştir. Zira o dönemde, bir devletin uyruklarının büyük çoğunluğu kendi ülkesi dışına çıkmazdı. Ancak Vattel’den sonra 18. yüzyılın sonlarına doğru, bir devletin uyruğuna zarar verilmesinin dolaylı olarak onun bağlı olduğu devlete karşı bir suç anlamına geldiği görüşü gelişti. Bu dönemde iki gelişme devletin sorumluluğu hukukunun gelişmesine katkı sağladı. İlk olarak 1794’te Birleşik Devletler ile Büyük Britanya arasında aktedilen “Jay Treaty” ile iki devlet arasındaki çeşitli iddiaları hükme bağlamak için üç “uluslararası iddialar komisyonu” kuruldu ve görevleri 1804’te tamamlandı. Bu Komisyonların çalışmaları, yurtdışındaki yabancıların korunmasıyla ilgili ortaya çıkan uyuşmazlıklar için modern uluslararası hakemlik çağını başlattı ve bir çözüm yöntemi ortaya koymuş oldu. İkinci olarak bu dönemde devletin
144 BROWNLIE, Responsibility, s. 2-3.
145 ELIAS T. O., “The Doctrin of Intertemporal Law”, AJIL, Nisan 1980, Vol. 74, No. 2, s. 285.
146 Vattel bu çalışmasında “devletler arasındaki uyuşmazlıkların çözümünde usûl” konusuna bir bölüm ayırarak, arabuluculuk ve hakemlik yollarına işaret etmiştir. (Aktaran, BRWONLIE, Responsibility, s. 5). 147 AMERASINGHE, s. 1.
sorumluluğu hukukunu geliştiren etken, endüstri devriminin etkisiyle yabancı sermayenin dolaşımının ve dış ticaretin gelişmesiydi. Böylece yabancılar ve onların malları üzerinde pek çok menfaat çatışması ve anlaşmazlık meydana geldi. Başlarda uluslararası nezaket (comity) ve dostça ilişkilerin sürdürülmesi düşüncesiyle destek bulabilen iddialar üzerine bir emsal kararlar topluluğu niteliğinde hükümler getiren iddialar komisyonlarının (claims commission) tedricen gelişmesiyle, tazmin talepleri hukuka dayalı hak iddialarına dayanır oldu148.
İngilizce olarak 1915’te Borchard tarafından “The Diplomatic Protection of
Citizens Abroad”, bu yönüyle konuyla ilgili olarak yapılan ilk önemli monografik
çalışmadır. Ancak bundan önce, Bluntschli (Das Modern Völkerrecht der civilisirten Staaten als Rechtsbuch dargestellt, 3rd ed. 1878), Fiore (Nouveau droit international public, 2nd Italian ed. 1885), Pradiere-Fodéré (Traité de droit international public, 1885), Heffter (Das europäische Völkerrecht der Gegenvart, 8th ed. 1888)149, Calvo (Le Droit International théorique et pratique, 5th ed. 1896), Rivier (Principes du droit des gens, 1896), Heilborn (Das System Völkerrechts entiwickelt aus der völkerrechtlichen Begriffen (1896), Tcharnoff (Le Droit de protection exercé par un état à l’égard de ses nationaux residant à l’étranger (1898), Triepel (Völkerrecht und Landesrecht, 1899), Moore (A digest of International Law, 1906), Anzilotti (Teoria generale della responsabilità della Stato nel diritto internazionale, 1902, 1906), Arias, Goebel, Bar, Foster, Marinoni gibi yazarlar tarafından konuyla ilgili bazı görüşler ileri sürülmüştür150. 19. yüzyılda daha çok Avrupa devletlerinin Latin Amerika devletlerine karşı getirdikleri iddialar ve bunların çözümü için kurulan “iddialar komisyonları” çerçevesinde konunun geliştiği söylenebilir151. Ancak bu dönemde sorumlulukla ilgili
148 LILLICH Richard B., “Toward The Formulation of An Acceptable Body of Law Concerning State Responsibility”, Syracuse Law Review, 1964-1965, Vol. 16, s. 722-723.
149 İlk baskısı 1840’ta yapılan eserde, devletin sorumluluğuyla ilgili ilkeler teknik anlamda ilk kez incelenmiştir. (Aktaran, BWONLIE, Responsibility, s. 7).
150 Aktaran, AMERASINGHE, s. 2. Bu döneme ait bir bibliyografya listesi için ayrıca bkz. BROWNLIE, Responsibility, s. 6-8.
151 Örneğin Meksika ile Birleşik Devletler, Fransa, İngiltere ve İspanya arasında bu nitelikte ayrı ayrı komisyonlar kurulmuştur.
genel ilkeler üzerinde bir uzlaşı bulunduğu söylenemez. Bu dönemde önemli bir tartışma, mevcut hukuk görüşlerine itiraz eden Latin Amerika’yı temsil eden Calvo gibi bazı yazarlar tarafından dile getirilen yabancılarla ilgili davranışlarda uluslararası asgarî standart (international minimum standard) konusudur. Devletlerin uygulamalarındaki farklılıkları yansıtması açısından önemli yazarlar arasındaki görüş ayrılıkları konu üzerinde uluslararası örf ve âdet kuralları oluşmasını sağlayamamıştır.
Bütün yönlerden tutarlı bir teorik temel ve uygulama bulunmaması dolayısıyla, konunun kodifikasyonu bakımından eldeki ilgili kuralların neler olduğu sorunu gündeme gelmiştir. Ayrıca UHK’nin konuyla ilgili ilk özel raportörü García-Amador’un dediği gibi, devletin sorumluluğunu yöneten kuralların kodifiye edilmesi, sadece teorinin ve uygulamanın konu üzerinde tespit ettiği çeşitli hukuk kurallarını sayma ve bir sistematiğe koyma işiyle de sınırlanamaz. Zira bu kurallar çağdaş (contemporary) uluslararası hukukta önemli değişikliklere uğrayan geleneksel görüşlere ve kavramlara göre oluşturulmuş ve gelişmiştir. Bu sebeple bu konu üzerindeki kodifikasyon (yazılı pozitif hukuk kuralı olarak düzenleme) çalışmasında, muhakkak hukukun geçirdiği değişim göz önünde tutulmalıdır152.
Devletin uluslararası sorumluluğuyla ilgili kodifikasyon çalışmalarına ilkin bazı özel kuruluşlar ve uzman topluluklar tarafından girişilmiştir. Bunlardan ilki, 1925 yılında “Amerikan Uluslararası Hukuk Enstitüsü”nün (American Institute of International Law) hazırladığı “Responsibility of Governments” ve “Diplomatic Protection” konulu projelerdir. Benzer şekilde “Japonya Uluslararası Hukuk Derneği” tarafından (International Law Association of Japan), “Uluslararası Hukuk Derneği”nin (International Law Association) Japonya Şubesi ile birlikte, ikinci bölümü “Rules Concerning Responsibility of a State in Relation to the Life, Person, Property of Aliens” olarak adlandırılan uluslararası hukukun kodifikasyonuna ilişkin bir çalışma yapıldı153. Uluslararası Hukuk Enstitüsü (Institute of International Law) 1927’de “International
152 GARCÍA-AMADOR, s. 339-340.
153 Japonya Uluslararası Hukuk Derneğinin hazırladığı çalışma metni için bkz. “The Law of Responsibility of States for Damage Done in Their Territory to The Person or Property of Foreigners”, AJIL, April 1929, Vol. 23, No. 2, Supplement: Codification of International Law, Appendix No. 5, s. 231.
Responsibility of States for Injuries on Their Territory to The Person or Property of Foreigners” isimli bir taslak hazırlayarak konunun gelişimine katkıda bulunmak istemiştir. Yine konuyla ilgili olarak Harvard Hukuk Fakültesi 1929’da “Responsibility of States for Damage Done in Their Territory to The Person or Property of Foreigners” projesini ve German International Law Society 1930’da konuyla ilgili bir taslak hazırlamıştır154. Bölgesel kuruluşlardan da konunun kodifikasyonuna ilişkin girişimler olmuştur. Örneğin, “Inter-American Juridical Committee” tarafından 1965’te “Principles of international law that govern the responsibility of the State in the opinion of the United States of America” hazırlanmıştır155. UHK’nin Harvard Hukuk Fakültesinden 1929’da hazırladığı taslağı güncellemesi istemesi üzerine 1961’de Fakültenin hazırladığı 40 maddelik bir taslak da bulunmaktadır156. Louis Sohn ve Richard Baxter tarafından hazırlanan bu son çalışmanın hukuka aykırı fiile ilişkin yeni bir uluslararası hukuk oluşturabilecek etkide olmasına rağmen, Komisyonun çalışmalarında önemli bir katkısı olamamıştır157.