BANKACILIKTA KONSOLİDASYON VE KRİZLERİN ROLÜ I BANKACILIKTA KONSOLİDASYON
2. Konsolidasyon Türler
Finansal kurumlardaki konsolidasyonlar literatürde değişik biçimlerde sınıflandırılmaktadır. En yaygın sınıflama yöntemi ise aşağıdaki gibidir:
a. Birleşmeler b. Devralmalar
c. Ortak Girişimler ve Stratejik İttifaklar
Burada dikkat edilmesi gereken nokta konsolidasyon kavramının bir önceki alt ayrımda da belirtildiği gibi oldukça geniş bir kavram olduğudur. Konsolidasyon yöntemleri sadece birleşme kavramını değil, devralma, ortak girişimler ve stratejik ittifakları da kapsamaktadır. Uygulamada en çok kullanılan yöntem ise birleşme ve devralmalardır.
a. Birleşmeler
Başlangıçtaki tüzel kişilerden en az birinin tüzel kişiliği ortadan kalkmakta ve iki işletmenin tam olarak birleşmesi gerçekleşiyorsa birleşmeden söz edilebilir. Birleşmelerde kendi aralarında dörde ayrılmaktadır. Bunlar:51
(1) Yatay (horizontal) Birleşmeler (2) Dikey (vertical) Birleşmeler
(3) Topluluk (conglomerate) Birleşmeleri (4) Sınır ötesi (cross-border) Birleşmeler
50 R.W. Ferguson, “Study of Financial Sector Consolidation At the Task Force on Sector
Consolidation”, Press Briefing, Londra, Ocak 2001.
51 Burak Cem Şahözkan, Banka Birleşmeleri, Türkiye Bankalar Birliği Yayınları, İstanbul, Temmuz
(1). Yatay Birleşmeler
Tanımlanmış bir iş kolunda çalışan firmaların, başka bir ifadeyle aynı malı üreten firmaların, hukuki varlıklarını korumak veya kaybetmek üzere birleşmelerine yatay birleşme denir.52 Aynı şekilde, aynı coğrafi alanda işlem yapan iki rakip bankanın birleşmesi de yatay birleşme veya pazar içi birleşme şeklinde tanımlanabilir. İki ticari bankanın birleşmesi buna örnek olarak gösterilebilir. Yatay birleşmelerde amaç toplam maliyetleri azaltmak ve yüksek sabit maliyetli faaliyetlerde ölçek ekonomisi sağlamaktır. Bu amaca ulaşmanın bir yolu birleşme sonrası şube sayısını azaltmaktır.53 Pazarlararası birleşmelerin temelinde ise farklı bölgelere ve farklı ürünlere dayalı riskleri veya maliyetleri azaltmak ve coğrafi büyüme yatmaktadır. Yatay birleşmelerle bu avantajlar rahatlıkla sağlanabilir.
Bunların yanında yatay birleşmelerin dikkat çeken önemli bir dezavantajı vardır. Yatay birleşmeler sonucunda monopolcü bir yapı ortaya çıkmaktadır. Örneğin bu birleşmeler banka sayılarının azalmasına neden olarak monopolcü karlılıkların sektör üyeleri arasında anlaşmalı dağılımına olanak sağlayabilir. Kamu otoriteleri bu durum nedeniyle sınırlayıcı tedbirler almışlardır. Nitekim, tekelci faaliyetler rakip şirketler ile rekabetin korunması ve tüketicilerin korunması yönünde sorunlara sebep olabilmektedir. Birçok ülke bu alandaki düzenlemeleri rekabet kurumu gibi düzenleyici özerk otoritelere bırakmıştır.54 Türkiye’de Rekabet Kurumu , Avrupa Birliği Rekabet Politikası çerçevesi altında kurulmuş olup, birleşme ve satınalmaları düzenlemek ile sorumludur.
52 Ekonomi Sözlüğü,
http://www.ekonomist.com.tr/apps/dictionary.app/dictionary.php?searchstring=Y&dict=es.dict , (09.10.2006).
53 Lüziet Palombo, “Banka Birleşmeleri ve Satın Almaları”, Türkiye Bankalar Birliği Bankacılar
Dergisi, Sayı 20, Mart 1997, s.2-3.
54 http://www.businesstomorrow.net/m&a_tr_turler.htm, “Şirket Birleşme ve Satınalma Türleri”,
(2). Dikey Birleşmeler
Dikey (vertical) birleşmeler farklı alanda faaliyet gösteren fakat hedef kitleleri aynı olan kuruluşlar arasında meydana gelen organizasyonlardır. Bankaların yaygın dağıtım ağına sahip, tüketim, perakende, medya veya markalaşarak diğer sektörlerde (özellikle hizmetler sektörü) faaliyet gösteren kuruluşları satın almaları dikey birleşme aktiviteleri olarak adlandırır.55 Perakende tüketime yönelik organize kuruluşların geniş kitlelerle çalışması, bankalara potansiyel müşteri grupları ile tanışabilme avantajı sağlayabilme imkanı oluşturabileceğinden bu alanda gerçekleşen birleşmelerin sayıları oldukça artmıştır.
Bankaların teknolojik yapılanma gereksinimlerinin artarak zorunluluk haline gelmesi yazılım ve donanım şirketleri ile kombinasyona girmelerine etkide bulunmuştur. Ödeme sistemlerinin ve firma değerlemenin ( üye işyeri, firma raiting prosesi, ödeme ve yönetim sistemleri v.b.) farklı organizasyonel yatırımları gerektirmeleri, raiting şirketlerinin, POS kurulum ve teknik servis firmalarının bankalar tarafından satın alınması ve yönetimde etkin olacak şekilde ortaklıklarını gerektirmiştir. Finansbank ile Gima arasındaki organizasyon, Koç grubunun Tansaş’ı satın alması, Garanti Bankası ile Yeni Karamürsel arasındaki ortaklılar bunlara örnek olarak verilebilir.
Bankalar bu tarz birleşmelerde piyasa araştırmalarında ve iş akışlarında iyileşme yapabilmek için ileri teknoloji endüstrilerinden düşük maliyetle faydalanmak isterler. Bu sebeple bu nitelikte ancak mali ve dağıtım kanalları zayıf firmalarla kombinasyona giderler. Japonya bu alandaki kombinasyonların en sık görüldüğü ülkelerden biridir.56 Telekomünikasyon ve finans alanındaki ortaklıklar ise son yıllarda yoğun olarak gerçekleşmiştir. Turkcell ile Yapı Kredi arasındaki yoğun işbirliği buna örnek olarak gösterilebilir.
55 Şahözkan, a.g.e, s. 46.
56 Burak Cem Şahözkan, “Banka Birleşmeleri: Osmanlı Bankası ve Garanti Bankası Birleşmesi
Üzerine Uygulama” , Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi İşletme Anabilim Dalı, 2002, s.45.
(3). Topluluk Birleşmeleri
Finansal şirketler oluşturmaya yönelik topluluk birleşmeleri (conglomerate) sonucunda finans sektörünün çeşitli alanlarında faaliyet gösteren bir işletme ortaya çıkmaktadır. Oluşan şirketler grubunun içindeki önde gelen şirket; bir banka; bir sigorta şirketi; bir holding veya bir finans kuruluşu olabilmektedir. Bu alanda en çok görülen örnek ise bankaların bireysel sahipliğinin yerine holdinglerin banka sahibi olmasıdır. Ülkemizde bu yapı ile ilgili bir çok örnek verilebilir: Doğuş Holding’in Garanti Bankasına sahip olması, Koç Holding’in Yapı Kredi ve Koçbank’a sahip olması, Sabancı Holding’in Akbank’a sahip olması gibi.
Bankacılık sektörü açısından duruma bakıldığında Avrupa Merkez Bankasının (ECB) bu noktada iki ayrım yaptığı görülebilir. Ulusal Konsolidasyonlar : Hepsi aynı ülkede yer alan kredi kurumları ile sigortacılık şirketleri ve/veya diğer finans kurumları arasındaki konsolidasyonlar; Uluslararası Konsolidasyonlar: Bir AB ülkesinde yerleşik kredi kurumları ile başka bir ülkede yerleşik sigortacılık kurumları ve/veya diğer finans kurumları arasındaki konsolidasyonlar.57 Örnek Unicredit ve Koç Finansal Hizmetler.
Ekonomik çeşitlendirme olarak da adlandırılan topluluk birleşmeleri, şirketlerin farklı faaliyet alanlarına en kısa sürede girmelerinin hızlı bir yolu olarak görülmektedir.
(4). Sınır Ötesi Birleşmeler
Küreselleşme hareketi ile gelen liberalizasyon durumu işletmelerin uluslararası alanda mal ve hizmetlerini daha kolay sunmalarına yardım etmektedir. Gümrüklerin kalkması, iletişim teknolojilerinin gelişmesi ve taşıma kolaylıkları gibi nedenlerle uluslararası ticaret önemli ölçüde artmıştır.
57 European Central Bank (ECB), Mergers and Acqustions Involving the EU Banking Industry /
Dolayısıyla rekabet ortamı yoğunlaşmıştır. Böyle bir durumda şirketler başarılı olabilmek için kendilerini büyük olmak zorunda hissetmektedirler.
Sınır ötesi banka birleşmeleri farklı coğrafi bölgede ve farklı ürünlere dayalı olarak yapılan birleşmeler şeklinde ifade edilebilir.58 Uluslararası banka konsolidasyonlarının amacı farklı bölgelere ve farklı ürünlere dayalı riskleri ve maliyetleri azaltmak ve coğrafi büyüme yaratmaktır. Bu alanda yoğunlaşmaların daha çok satın almalar yoluyla gerçekleştiği görülmüştür.59
Bankacılık sektörünün içinde bulunduğu rekabet ortamı ve etkinlik arayışı, bankaların ve finansal toplulukların, operasyonlarını farklı coğrafi bölgelere dağıtmayı bir çıkış yolu olarak görüp genişlemelerine etkide bulunmuştur. Bu çıkış yolu şube ağlarının genişlemesi, finansal toplulukların bankalara ve sektör dışındaki firmalarla birleşmesini gerektirmiştir.
Bu sebepten dolayı günümüzde bir çok banka ulusal pazarlar yerine tüm dünyayı Pazar olarak görmekte ve sınır ötesi hatta kıtalararası bir genişleme ile faaliyetlerini farklılaştırmaktadır.60 HSBC, Citibank buna örnek olarak gösterilebilir.
b. Devralmalar
Devralma (acquistion) bir bankanın diğer bir banka tarafından tüm aktif ve pasifleri ile satın alınması ve devralınan bankanın tüzel kişiliğinin ortadan kalması olarak ifade edilebilir.61 Bu tip devralmalara tam devralma denilmektedir. Ayrıca kısmi devralma da söz konusudur. Bu durumda ise devralan şirketin kontrolü ele geçirmesi söz konusu değildir.
58 Palombo, a.g.e.,s.5.
59 Hilmi Kırlıoğlu, “Banka Birleşmelerinin Yapısal Yönü ve Birleşmeleri Motive Eden
Etmenlerin Değerlendirilmesi”, http://www.ekonomikyorum.org.tr, (14.09.2006).
60 Ümmühan Aslan, “Banka Birleşmeleri, Birleşme İşlemlerinin Muhasebeleştirilmesi ve Bir
Uygulama”, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2003, s.33.
61 Mehmet Takan, Bankacılık Teori Uygulama ve Yönetim, Nobel Yayınları, 3.Basım, Ankara, 2004,
Bu tür birleşmeler katılma yoluyla birleşmeler olarak da nitelenmektedir. Burada satın alma yoluyla bir devralma söz konusu olabileceği gibi bankanın sahiplerine ortaklık hakkı tanınarak da devralma söz konusu olabilir.
c. Ortak Girişimler ve Stratejik İttifaklar
Ortak girişimler ve stratejik ittifaklar firmaların kendi operasyon ve faaliyetlerinden vazgeçmeden, birlikte çalışmalarına imkan tanımaktadır. Bunların her ikisinde de işbirliği düzeyi oldukça düşüktür. Burada amaç sadece belirli bir faaliyet alanında avantaj sağlamaktır. Bu yönteme özellikle mevzuattan veya kültürel sınırlamalardan kaynaklanan birleşme ve devralmaların imkansız olduğu durumlarda başvurulmaktadır. En önemli özelliği ise diğer konsolidasyon türlerinden daha hızlı ve daha düşük maliyete gerçekleşmesidir. Ödeme düzeni ve elektronik bağlantılar bunlara örnek olarak gösterilebilir. Ülkemizde örnek olarak HSBC ile Finansbank’ın POS cihazlarını ortak kullanmaları, ATM’ lerde ortak nokta girişimleri bu türe örnek olarak gösterilebilir.
B. Banka Konsolidasyonlarının Nedenleri