Ekonomik Krizlerin Makro Ekonomik Etkiler

Bir kriz tarafından tetiklenmiş bankacılık sektörü sorunları, kredi veya para arzı kanalıyla ekonomik faaliyetler üzerinde olumsuz etkilere yol açmaktadır. Finansal piyasalarda ortaya çıkan bir krizin yaratacağı makro ekonomik etkiler; kredi hacminde daralma, faizlerde yükselme, emisyonda artma, harcama ve talepte düşme, üretim ve istihdamda azalma, tasarruf ve yatırımlarda azalma olarak sıralanabilmektedir.90

Bankalar ekonomilerde fon eksiği olanlar ile fon fazlası olanları karşı karşıya getirmeye yarayan finansal aracılardır. Teoride tam rekabet piyasasının koşullarının geçerli olduğu durumlarda bankaların reel sektöre etkisi bakımından çok da gerekli olmadığı söylenebilir. Çünkü bu varsayımda mükemmel bilgi paylaşımının olduğu düşünülür. Yani fon arz ve talep edenler birbirlerinden

90 _{Mert Ural, “Liberalizasyon Döneminde Mali Piyasalarda Kırılganlığın Oluşturduğu Krizler”,}

Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı, Yayımlanmamış

haberdardırlar ve bir aracıya ihtiyaç duymamaktadırlar. Ancak piyasalarda çoğunlukla eksik bilgi söz konusudur. İşte bu noktada bankalar eksik bilgi sorunlarını çözmek ve fonların verimli alanlara aktarılmasını kolaylaştırmaktadırlar. Aksi halde bankaların işlevlerini yerine getirmekte ki yetersizlikleri reel ekonomiyi kötüleştirmektedir.

Bankalar sağlıksız veya finansal piyasalar istikrarsız yada her ikisi birden istikrarsız ise finansal sistem kırılgan olarak nitelendirilebilir. Bu durumda finansal kırılganlığın, sağlıksız bankalar ve istikrarsız finansal piyasalar olmak üzere iki boyutu olur. Eğer bankalar sağlıksız ise, aktarım mekanizması işlemez ve bankacılık sisteminin kalitesi hakkında kaygılar, yurt içi mevduat sahipleri ve yabancı yatırımcılar tarafından kaliteye kaçışa yol açabilir. Ayrıca istikrarsız finansal piyasaya ilişkin riskler, karlılığı ve böylece bankacılık sisteminin güvenirliliğini zayıflatabilir.91 Ekonomik krizlerin etkilerini, krediler ve faiz oranları, yatırım ve işsizlik, işletmeler ve borsa ve enflasyon üzerine etkiler olarak beşe ayırıp sayabiliriz.

1. Krediler ve Faiz Oranları Üzerine Etkisi

Ekonomik krizlerin makro ekonomik etkilerinden ilki krediler ve faiz oranları üzerinedir. Bir kriz sonucu faiz oranları yükseldiğinde kredi talep edenler, istedikleri projeleri seçebilseler, risk derecesi yüksek olan projeleri seçeceklerdir. (çünkü riskli projeler başarı durumunda yüksek getiri sağlayacaklardır). Eğer proje başarıya ulaşırsa, borçlanan kimsenin getirisi kredinin maliyetinin üzerinde kalan tüm kısmı olurken, bankanın getirisi, gerçek getirinin faiz ödemesini hangi dereceye kadar aştığına bakılmaksızın, ana para ve faiz olacaktır. Diğer yandan eğer proje başarısız olursa; banka müşteri teminatı düşüldükten sonraki tüm kaybı üstlenirken, borçlu eğer bir teminat gösterdiyse onu kaybedecektir. Yüksek faizler, bu faiz oranlarını geri ödemek için daha riskli projeler gerektirdiği için, bankaların tercih edeceği risk düzeyi daha düşük güvenli müşterileri caydıracaktır. Bu tersine seçim etkisi, teşvik etkisiyle daha da

güçlenecek ve sonuç olarak bankalar yükselen kredi talebine karşılık faiz oranlarını yükseltmeyeceklerdir. Böylece, faiz oranları yükseldikçe, belli bir gruba kredi vermekten dolayı bankanın beklenen getirisi sınırlandırılmış bir miktara sahip olacaktır. Bu durumda, banka, kredilere olan fazla talebe faiz oranlarını yükselterek değil de, borçlanmak isteyenleri elemeye uğratarak cevap verecektir. Böylece faiz oranları kıt kredi kaynaklarını en verimli şekilde karlılığa göre tahsis eden bir mekanizma değil de, kıt kredi kaynaklarını borçlananların kredibilitesine göre elemeye uğratan bir mekanizma olacaktır.92

Ayrıca krizlerle birlikte yükselen faiz oranları kredi hacmini daraltıcı bir etki yaratacaktır. Kredi hacmi daraldıkça toplam talep ve toplam arzda bir düşüşe neden olacaktır. Ekonomi hızla daralmaya doğru sürüklenecek, firmalar işçi çıkarma, üretimi azaltma gibi çözümler arayacaktır. Bunların sonucunda mali sistemin çöküşü hızlanacak, ekonomik krizler makro ekonominin tümünü etkileyecektir.

2. Yatırımlar ve İşsizlik Üzerine Etkisi

Yatırım kararı verilirken sermayenin marjinal etkiliğine bakılmaktadır. Yani gelecekte elde edilecek hasılatın bugünkü değeri kriteri kullanılmaktadır. Eğer sermaye malından yaşam süresi boyunca beklenen getiri oranı cari piyasa faiz oranını aşıyorsa, bu sermaye malına yönelik yatırım karlı demektir.93 Ancak piyasalarda meydana gelen krizler sonucunda faiz oranlarının yükselmesi sermayenin marjinal etkinliğini azaltacaktır. Sermayenin marjinal etkinliğinin azalması yeni yatırımların ertelenmesi anlamına gelmektedir. Bu durumda yatırım hacmi daralacak, uzun vadede yeni yatırım kararı verilemeyeceği için işsizlik oranı aratacaktır.

92 _{J. Stigliz, “The Role of State in Financial Markets, Proceedings ofThe World Bank Annual}

Conferance on Development Economics” ,1993,

http://www.akdeniz.edu.tr/iibf/yeni/genel/dergi/Sayi04/10Duman.pdf, (30.06.2006).

3. Enflasyon Üzerine Etkisi

Enflasyon fiyatlar genel düzeyinin sürekli olarak yükselmesi durumudur. Enflasyon olgusu zaten ekonomik krizin bir sonucudur. Eğer ekonomide enflasyon hali kronik hale gelmiş ise oluşacak kriz sonucunda enflasyonun etkileri daha da derinleşecektir. Ekonomik krizler gelecekle ilgili belirsizlikleri arttırmaktadır. Bu etki ile fiyatlar genel düzeyindeki belirsizlik ekonomik planların daha rassal ve spekülatif olmasına neden olur. Böylece ekonomik kriz bir yandan belirsizliği arttırırken neden olduğu enflasyon derinliği de ekonomik faaliyetleri olumsuz olarak etkileyecektir. Bu durumda en fazla ekonomideki uzun vadeli ilişkiler etkilenecektir. Çünkü uzun vadeli sözleşmelere göre alım satım yapılması çok daha riskli hale gelecektir.

4. Kamu Maliyesi Üzerine Etkisi

Devlet bütçesinde açık, daralma dönemlerinde artma ve genişleme dönemlerinde azalma ile sonuçlanmaktadır. Dolaysıyla kriz dönemlerinde, vergiler reel olarak düştüğünden harcamalar artacaktır. Buda kamu maliyesindeki açkıları arttırıcı bir etki yapacaktır. Sürekli bütçe açıkları ekonomi üzerinde enflasyonist bir baskı yaratacak, buda ücretleri arttırıcı ancak üretimi azaltıcı bir etki yaratacaktır. Böylece daralmanın etkisi artarak ekonomiyi krize sürükleyecektir.

5. İşletmeler ve Borsa Üzerine Etkisi

Kriz dönemlerinde menkul kıymetler piyasasını en çok etkileyen değişken piyasa faiz oranlarındır. Şirketlerin piyasa değerini belirleyen hisse senetleri borsalarda işlem görmektedir. Kriz zamanlarında oluşan belirsizlik borsadaki mevcut riski arttırıcı bir etki yapmaktadır. Bu sırada kriz nedeniyle artmış olan kısa vadeli faiz oranları belirsizlik ve yüksek riski üzerine almış olan borsalara göre daha karlı hale gelir. Böylece fonlar faize doğru kayar. Şirketlerin piyasa

değerindeki düşüşler kaçınılmaz olur. Kısa sürede mali kriz ekonominin tüm alanlarını olumsuz etkiler.