1- Müellifin İsabet Ettiği Görüşler
- “İmam Şâfiî’ye göre eşya işleticiye teslim edilirken eşyanın satılacağı para sermaye kabul edilirse bu câiz değildir.” Bu görüş isabetlidir.Bu bedel meçhuldür, meçhul bir sermaye üzerine mudârabe yapılamaz.131
- “İmam Şâfiî’ye göre sikkeli olmayan altın ve gümüşlerle kırâd câiz değildir.”
132
- “İmam Şâfiî’ye göre bir kimsenin bir diğer kimsede alacağı olduğu zaman eğer o kimseden alacağını teslim alıp bir daha ona vermeden onunla kırâd akdi yaparsa câiz değildir. Ona göre câiz olmamasının sebebi zimmette olan şeyin emanete dönüşmeyişidir. Çünkü zimmette olan şeyin mutlaka ödenmesi gerekir. Kırâdın
126 İbn Rüşd, age, 4/16; Nevevî, age, 2/476-478. 127 İbn Rüşd, age, 4/17; Nevevî, age, 2/495. 128 İbn Rüşd, age, 4/12; Nevevî, Ravza, 4/249. 129 İbn Rüşd, age, 4/13; Nevevî, Minhâc, 2/61.
130 İbn Rüşd, age, 4/20; Şîrâzî, age, 1/411; Şirbînî, age, 2/582. 131 İbn Rüşd, age, 4/21; Şîrâzî, age, 1/385.
sermayesi ise işleticinin elinde emanet olduğundan eğer işleticinin bir kusuru olmaksızın ziyana uğrarsa işletici onu ödemek zorunda değildir.” 133
- “İmam Şâfiî’ye göre bir kimsenin bir kimsede bulunan alacağı kendisinden teslim almadan başka bir kimseye kırâd sermayesi olarak vermesi câizdir. Bu ameliyede sermaye sahibi işleticiye alacağını teshil etmesini şart koşmayıp teslim almada onu vekil kılar.” 134
- “İmam Şâfiî’ye göre sermayeyi işleten kimsenin kârın hepsini kendine şart koşması câiz değildir. Bunda garar vardır. Zira eğer sermaye zarara uğrarsa zarar sermaye sahibine aittir. İşte bunun borçlanmadan farkı budur. Eğer kâr gelirse sermaye sahibine bir şey yoktur.” 135
- “İmam Şâfiî’ye göre sermayenin ziyanından işleticinin sorumlu olmasını şart koşmak câiz değildir. Eğer böyle bir şart koşulursa akid fesada girer.” 136
- “İmam Şâfiî’ye göre sermayenin sahibi işleticiye yalnız bir cins eşyada yahut bir çeşit ya da yalnız bir yerde yahut bir kısım insanlarla alım-satım yapması şartını koşması gibi işleticiyi serbest hareketten men etmek câiz değildir. Yalnız bir cins eşyanın alım satımını şart koşması câiz olmakla birlikte ancak eğer alım-satımı şart koşulan eşya cinsi yılın her mevsiminde bulunuyorsa câizdir. İşleticiyi serbest hareket etmekten men etmekte yarar vardır.” 137
- “İmam Şâfiî’ye göre sermayeyi işletenin kendisine yardım edecek uşağa kârdan hisse şart koşması câizdir.” 138
- “İmam Şâfiî’ye göre taraflardan her biri sermayenin işletilmesine başlandıktan sonra dahi olsa akdi bozabilirler ve bu akid tarafların ölümüyle bozulur, varislere geçmez.” 139
- “İmam Şâfiî’ye göre sermayeyi işletenin yiyecek, giyecek masrafları gibi zorunlu masrafları sermaye sahibinin rızası dışında kırâd malına düşmez.” Bu görüş
133 İbn Rüşd, age, 4/22; Şîrâzî, age, 1/388; Şirbînî, age, 2/419. 134 İbn Rüşd, age, 4/22; Şirbînî, age, 2/419-420.
135 İbn Rüşd, age, 4/22; Nevevî, age, 2/422.
136 İbn Rüşd, age, 4/22; Mâverdî, el-Hâvi’l-Kebîr, 7/332.
137 İbn Rüşd, age, 4/23; Şîrâzî, age, 2/421; Nevevî, age, 2/420-421. 138 İbn Rüşd, age, 4/23; Nevevî, age, 2/420.
isabetlidir. Çünkü işleticinin kârdan bir payı vardır. Ayrıca masrafları kârşılanırsa mudârebede fazladan menfaat olur.140
- “İmam Şâfiî’den kırâd malının hastalık halinde işleticiye masrafları için harcama düşer, dediği rivayet olunmuştur. Ancak hastalık halinde bile düşmez görüşü daha meşhurdur.” 141
- “İmam Şâfiî’ye göre sermayeyi işleten kimse eğer sermaye sahibinin gıyabında kâr hissesini aldıktan sonra kırâd malı zâyi olursa aldığını tekrar geri verir ve sermaye açıklığı onunla kapandıktan sonra eğer bir şey fazla kalırsa taksim edilir.” 142
- “İmam Şâfiî’ye göre sermaye sahibinin emri olmaksızın sermayeyi işleten kırâd malını veresiye olarak satabilir.” Bu görüş isabetlidir. Ancak meşhur görüşe göre sermaye sahibinin izni olmaksızın veresiye satamaz.143
- “İmam Şâfiî’ye göre sermayeyi işleten kimse kırâd malını işletmek üzere başka bir kimseye veremez. Eğer verir de mal ziyan olursa ziyan kendisine ait olur, eğer kâr olursa kârda sermaye sahibi kendisiyle yaptığı anlaşmaya göre ona ortak olur. Kırâd malını işletene de yapılan anlaşmaya göre kârdan hisse verilir. Müzenî ise İmam Şâfiî’den batıl bir akid üzerine çalıştığı için kırâd malını işletene ecr-i misilden başka bir şey düşmez, dediğini rivayet etmiştir.”144
- “İmam Şâfiî’ye göre fâsid olan kırâdda eğer sermaye harcanıp eşya satın alınmış ise sermayeyi işletene benzeri işler için ne kadar ücret veriliyorsa ona o kadar ücret verilir.” Bu görüş isabetlidir. Ecr-i misil verilir.145
- İmam Şâfiî’ye göre sermaye sahibi ile sermayeyi işleten üzerinde anlaştıkları kâr hissesinin miktarı hakkında anlaşmazlığa düşerlerse ikisi de yemin ederler ve akid bozulur. İmam Şâfiî bunu satıcı ile alıcının satış bedelinin miktarı hakkındaki ihtilaflarına benzetmiştir.” 146
140 İbn Rüşd, age, 4/25; Nevevî, Minhâc, 2/428; Ravza, 4/214; Şirbînî, age, 2/429. 141 İbn Rüşd, age, 4/25; Nevevî, Ravza, 4/214; Şirbînî, age, 2/429.
142 İbn Rüşd, age, 4/25; Nevevî, Minhâc, 2/430.
143 İbn Rüşd, age, 4/26; Mâverdî, age, 7/322; Şirbînî, age, 2/426. 144 İbn Rüşd, age, 4/26; Nevevî, age, 2/424-425.
145 İbn Rüşd, age, 4/26; Şîrâzî, age, 1/388; Nevevî, age, 2/425-426. 146 İbn Rüşd, age, 4/27; Şîrâzî, age, 1/389; Nevevî, age, 2/434.
- “İmam Şâfiî’ye göre kârın zekâtını işleticinin kendi hissesinden çıkârtmasını şart koşması câizdir.” 147
- “İmam Şâfiî’ye göre sermayeyi işletenin kendi malını sermaye sahibinin izni olmaksızın kırâd malına katıp onunla birlikte satması güveni kötüye kullanmaktır. Şayet yaparsa sorumlu olur.”148
2. Müellifin Hatalı Naklettiği Görüşler
- “İmam Şâfiî’ye göre sermayeyi işleten kimse ortaklık malından bir şeyi sermaye sahibine eğer normal bir fiyatla satmış ise câizdir, eğer kazıklamış ise câiz değildir.” Bu görüş hatalıdır. İmam Şâfiî’ye göre hiçbir şekilde satamaz.149
Ğ- MÜSÂKAT
Bu konudaki tüm görüşler isabetlidir.
- “İmam Şâfiî’ye göre müsâkat câizdir.” 150
- “İmam Şâfiî’ye göre müsâkat üzüm ile hurmada olur. Bu iki üründen başka bir şeyde olmaz.” Bu görüş isabetlidir. İmamın ilk kavline göre incir ve elma ağacı gibi sair meyve ağaçlarında müsâkat câizdir.151
- “İmam Şâfiî hurma bahçesi içinde ağaçsız bir tarla yahut başka meyve ağaçları bulunduğu zaman hurma ile birlikte bu düz tarlanın yahut diğer meyve ağaçlarının müsâkatı câiz değildir, demiştir.” Bu görüş isabetlidir. Kavl-i kadîminde ise diğer meyve ağaçlarının da müsâkatı câizdir.152
- “İmam Şâfiî ve tabilerine göre sebzelerde müsâkat câizdir.” 153
- “İmam Şâfiî’ye göre bahçe duvarının açıklıklarını kapatmak gibi işler bakıcıya ait değildir. Çünkü bu işler sulama ve aşılama gibi meyvelerin artmasına etki edecek
147 İbn Rüşd, age, 4/23; Mâverdî, age, 7/342.
148 İbn Rüşd, age, 4/26; Mâverdî, age, 7/335; Nevevî, Ravza, 4/224. 149 İbn Rüşd, age, 4/25; Nevevî, Minhâc, 2/427.
150 İbn Rüşd, age, 4/28; Nevevî, age, 2/436
151 İbn Rüşd, age, 4/29; Şîrâzî, age, 1/390; Nevevî, age, 2/436-437. 152 İbn Rüşd, age, 4/30; Şîrâzî, age, 1/390; Nevevî, age, 2/436-438. 153 İbn Rüşd, age, 4/30; Nevevî, Ravza, 4/228.
cinsten değildir.” Bu görüş isabetlidir. Akdin sahih olmasının bir şartı da mal sahibinin bakıcıya işi ile ilgili olmayan şeyleri şart koşmamasıdır.154
- “İmam Şâfiî’ye göre meyvelerin kesimi bakıcıya aittir, eğer bakıcı bunun bahçe sahibine ait olmasını şart koşarsa câiz değildir, akid fesada girer.” 155
- “İmam Şâfiî’ye göre bahçenin hizmetindeki köle ve hayvanlarda bakıcı hakkının olmasını şart koştuğu zaman akid sırasında bahçenin hizmetinde hiçbir köle ve hayvan bulunmasa da bu şartı koşmasında bir sakınca yoktur.” 156
- “İmam Şâfiî’den meyveler yemeye yarar bir duruma geldikten sonra müsâkat yapılması hakkında birbirini tutmayan rivayetler gelmiştir. Bir rivayete göre câiz değildir, bir rivayete göre câizdir demiştir. İmam Şâfiî’den çiçek yaprakları dökülüp meyveler görünmeye başladıktan sonra müsâkat câiz değildir, dediği de rivayet edilmiştir.” Bu görüşler isabetlidir. En sahih kavle göre müsâkat meyveler görünmeye başladıktan sonra lakin olgunlaşmaya başlamadan yapılmalıdır.157
- “İmam Şâfiî’ye göre müsâkatın sıhhati için sana bu bahçenin bakımını -ondan çıkacak meyvenin- mesela üçte birini sana ait olmak üzere verdim, gibi müsâkat deyimini kullanmak gerekir. ‘Seni bahçemde çalışman üzere işçi olarak tuttum’ gibi kiralama deyimini kullanmak câiz değildir.” 158
- “İmam Şâfiî’ye göre bakıcı öldüğü zaman eğer ölenin terekesi yoksa bahçe sahibi çalışmasının ücretini varislerine verir ve akid bozulur, eğer terekesi varsa akid devam eder ve bahçenin bakım masrafı terekesinden çıkarılır.” 159
- İmam Şâfiî, eğer meyvelerin satış zamanı geldiğinde bakıcı iş göremez bir duruma düşerse kendi yerine bir işçi tutması lâzımdır, demiştir.” 160
- “İmam Şâfiî’ye göre eğer bakıcı işini yarıda bırakıp kaçarsa hâkim onun yerine bir işçi tutar.” Bu görüş isabetlidir. İşçi henüz iş bitmeden çalışmayı bırakıp gider de mal sahibi teberru’ olarak işi tamamlarsa işçinin ücreti bâkidir. Mal sahibi teberru’
154 İbn Rüşd, age, 4/31; Nevevî, Minhâc, 2/442. 155 İbn Rüşd, age, 4/31; Nevevî, age, 2/444-445. 156 İbn Rüşd, age, 4/31; Şîrâzî, age, 1/392.
157 İbn Rüşd, age, 4/32; Nevevî, age, 2/441; Şirbînî, age, 2/441. 158 İbn Rüşd, age, 4/33; Nevevî, age, 2/442-443.
159 İbn Rüşd, age, 4/33; Nevevî, age, 2/447. 160 İbn Rüşd, age, 4/33; Şîrâzî, age, 1/391.
olarak işi tamamlamazsa hâkim ücreti işçinin malından ödeterek işi tamamlatır. Eğer mal sahibi hâkime ulaşamazsa yapacağı harcamalar üzerine şahit tutar ve dilerse ücreti işçiden alır.161
- “İmam Şâfiî’ye göre bahçe sahibi ile bakıcı üzerinde anlaştıkları hissenin miktarında anlaşmazlığa düşerlerse ikisine de yemin ettirilir ve akid bozulur, bakıcıya ücret verilir.” 162
- “Fâsid müsâkat hakkında İmam Şâfiî, eğer işe başlanmamış ise akit münfesihtir, hiçbir tarafa hiçbir şey lâzım gelmez. Fakat işe başlanmışsa bakıcıya gördüğü işin ecr-i misli lâzım gelir, demiştir.” 163