2.2. İlgili Araştırmalar
2.2.1. Kişilik Özellikleri İle İlgili Turizm Alanında Yapılan Başlıca
Kişilik ile ilgili literatür bir asıra yakın iken özellikle beş faktör kişilik özellikleri ile ilgili yapılan ölçek geliştirme çalışmalarındaki çeşitli anlaşmazlıklar (dil geçerliliği, faktör sayısı, sıfat ifadeleri, alternatif model geliştirme çabaları, evrensel kabul çalışmaları vb.) birçok çalışmayla (Almagor, Waller ve Tellegen, 1995; Ashton, Jackson, Helmes ve Paunonen, 1998; Ashton vd., 2004; Ashton ve Lee, 2008; Bacanlı, İlhan ve Aslan, 2009; Barrick, Mount ve Gupta, 2003; Becker, 1960; Blas ve Forzi, 1998; Block, 1995, 2001; Buchanan, Johnson ve Goldberg, 2005; Burisch, 1984; Caprara ve Perugini, 1994; Cattell, 1943,1945; Chapman, Duberstein, Sörensen ve Lyness, 2007; Church, 1994; Church ve Burke, 1994; Church, Reyes, Katigbak ve Grimm, 1997; Costa ve McCrae, 1976, 1988a, 1988b, 1995a, 1995b; Costa, Bush, Zonderman ve McCrae, 1986; Costa, McCrae ve Dye, 1991; DeYoung, 2006; Digman, 1989, 1990, 1997; Digman ve Inouye, 1986; Digman ve Takemoto-Chock, 1981; Dollinger ve Clancy, 1995; Donnellan, Oswald, Baird ve Lucas, 2006; Eysenck, 1991, 1992; Fruyt, McCrae, Szirmak ve Nagy, 2004; Goldberg, 1992a, 1992b; Gosling Rentfrow ve Swann Jr., 2003; Gough, 1979; Gow, Whiteman, Pattie ve Deary, 2005; Hendriks, Hofstee ve Raad, 1999; Hendriks vd., 2003; Hofstee, Raad ve Goldberg, 1992; Hofstee, Kiers, Raad, Goldberg ve Ostendorf, 1997; Horzum, Ayas ve Padır, 2017; Karaman, Doğan ve Çoban, 2009; Koçoğlu, 2014; Konstabel vd., 2017; Larson, Rottinghaus ve Borgen, 2002; Loehlin, McCrae, Costa ve John, 1998; Martinez ve Waller, 1997; Martinez ve John, 1998; McAdams, 1992, 1995; McCrae ve Costa, 1985, 1985a, 1987, 1989a, 1989b, 1997, 2004, 2010; McCrae ve John, 1992; McCrae, Zonderman, Costa, Bond ve Paunonen, 1996; McCrae, Costa, Pilar, Rolland ve Parker, 1998; McCrae, Costa ve Martin, 2004; Measelle vd., 2005; Mount, Barrick, Scullen ve Rounds, 2005; Musek, 2007; Nowakowska, 1973; Paunonen ve Jackson, 1996; Pervin, 1994; Piedmont ve
Chae, 1997; Pulver, Allik, Pulkkinen ve Hamalainen, 1995; Raad, 1994; Rammstedt ve John, 2007; Rolland, 2002; Saucier, 1992, 1994; Saucier ve Goldberg, 1996; Saucier ve Ostendorf, 1999; Sava ve Popa, 2011; Schnabel, Asendorpf ve Ostendorf, 2002; Smith ve Williams, 1992; Somer, 1998; Somer ve Goldberg, 1999; Somer, Korkmaz ve Tatar, 2002; Trapnell ve Wiggins, 1990; Vassend ve Skrondal, 1997; Watson ve Hubbard, 1996; Zuckerman, Kuhlman, Joireman, Teta ve Kraft, 1993) neredeyse günümüze kadar sürmektedir. Söz konusu bu çalışmalar, daha çok öğrenciler üzerinde yapılan amprik çalışmalar ve kavramsal çalışmalardan oluşmakta olup kişilik konusunun teorik temellerini açıklaması açısından faydalıdır (bakınız Ekler 2). Turizm literatüründeki kişilik ile ilgili çalışmalar da bu teorik temele dayanmaktadır. Özellikle uluslararası kabul görmedeki geç kalınmışlık psikoloji alanı dışındaki çalışmaların azlığına neden olmuştur. Turizm literatüründe de kişilik ve turizm kavramları bu yüzden yakın geçmişin ötesine geçememektedir.
Ancak; kişilik kavramı içinde beş faktör kişilik özellikleri, turizm literatüründe nispeten yeni bir konu olması nedeniyle, özellikle konu ile ilgili önceki ampirik araştırmaların incelenmesi, literatürün ulaştığı somut bilgi birikiminin anlaşılması açısından son derece önem arz etmektedir. Bu nedenle, beş faktör kişilik özellikleri konusuna odaklanan ampirik araştırmaları tespit etmek ve incelemek amacıyla kapsamlı ve sistematik bir literatür taraması yapılmıştır. Literatür taramasına turizm alanında yayınlanan dergilerden başlanmasına karar verilmiştir. Elde edilen makale sayısının azlığı nedeniyle kişilik ile ilgili yapılan çalışmaların hepsi taranmış, içlerinden turizm ile ilgili olanlar tasnif edilmiştir. Dünya genelinde yayınlanan tüm dergilerin incelenmesinin gerek zaman kısıtı gerekse ulaşılabilirlik açısından mümkün olmayacağı için dergi kapsamı, Gazi Üniversitesi Merkez Kütüphanesi ve Balıkesir Üniversitesi Merkez Kütüphanesi veritabanlarındaki indekslerle sınırlandırılmıştır. Böylece konu ile ilgili nitelikli araştırmalara ulaşılması da amaçlanmıştır. Yıl açısından herhangi bir sınırlandırma yapılmamış olup, ilgili dergilerin yayına başladığı tarihten 2018 mart ayına kadar geçen süredeki tüm zaman aralığı inceleme kapsamına alınmıştır. “Kişilik”, “beş faktör”, “beş faktör kişilik”, “beş faktör kişilik özellikleri”, “büyük beş”, “5 faktör”, “turizmde beş faktör”, “turizmde kişilik özellikleri”, “personality”, “five factor”, “five factor personality”, “five factor personality traits”, “big five”, “5 factor”, “five factor in tourism”, “personality traits in tourism” anahtar kelimeleri kullanılarak, sosyal bilimler ve turizm alanındaki dergilerin her birinin veri tabanı üzerinden tarama işlemi gerçekleştirilmiştir. Doğrudan kişilik konusuna odaklanmayan çalışmalar, diğer bir ifadeyle, kişilik
konusunun ilgili makalede kısmen tartışıldığı çalışmalar dikkate alınmamıştır. Taramalarda sadece sosyal bilimler alanındaki dergiler literatür taraması kapsamına alınmıştır. Ancak; işletme, turizm, psikoloji (kişilik kavramının psikoloji terimi olmasından dolayı) dallarındaki çalışmalar dikkate alınırken; ekonomi, tarih, felsefe, coğrafya, hukuk gibi sosyal bilimleri oluşturan diğer bilim dallarında yapılan çalışmalar ise dikkate alınmamıştır. Özetle, literatür taramasında odak noktası, öncelikle turizm, işletme ve psikoloji dallarında beş faktör kişilik özelliklerinin temel araştırma konusu olarak ele alındığı kavramsal ve ampirik çalışmaların incelenmesi olmuştur.
Ayrıca Türkiye’deki konu ile ilgili lisansüstü tezlerin incelenebilmesi için YÖK Ulusal Tez Merkezi veritabanı (kullanımı yazar tarafından kısıtlanmamış tezler) literatür taramasına dahil edilmiştir. Bu şekilde genişletilerek yapılan literatür taraması sonucunda 262 adet teorik ve ampirik çalışmaya ulaşılmıştır. Bu makalelerden 15 tanesinin, tezlerden ise 6 tanesinin turizm alanında olduğu görülmüştür. İlgili çalışmalar, standart bir tablo geliştirilerek (yazar, yıl, araştırmanın amacı, uygulama yeri, araştırma türü, yöntem, kişilik ölçme aracı ve temel sonuçlar) özetlenmiş ancak; metin içinde çok uzun yer tutmasından dolayı turizm alanı dışında yapılan çalışmalar; ölçme ve değerlendirmeye yönelik olanlar, ilişkileri ölçmeye yönelik olanlar ve tezler olmak üzere üç bölümde sınıflandırılarak Ekler 2, 3, 4 bölümünde yer verilmiştir.
McCrae ve Costa’nın birlikte ve diğer araştırmacılarla beraber yaptıkları çalışmalar tarafından ortaya koyulan beş faktör kişilik özellikleri kuramı sayesinde kişisel inisiyatif, inovasyon davranışı ve beş faktör kişilik özellikleri ilişkisi, Bakx (2007); kişilik özellikleri, lider-üye etkileşimi ve tükenmişlik ilişkisi, Kaşlı (2009); gıdaya ilişkin kişilik özellikleri, memnuniyet ve sadakat ilişkisi, Kim, Suh ve Eves (2010); kişilik ve seyahat kişilik özellikleri ile turistlerin bilgi davranışı ilişkisi, Jani, (2011); beş faktör kişilik özellikleri ve çatışma yönetimi ilişkisi, Tekin, Turan, Özmen, Turhan ve Kökçü (2012); HEXACO kişilik özellikleri ve duygusal emek ilişkisi, Sohn ve Lee (2012); yabancılaşma ve beş faktör kişilik özellikleri ilişkisi, Tekin (2012); beş faktör kişilik özellikleri ve yabancılaşma ilişkisi, Develioğlu ve Tekin (2013); beş faktör kişilik özellikleri ve bireysel inovasyon davranışı ilişkisi, Yeşil ve Sözbilir (2013); beş faktör kişilik özellikleri ile bireysel ve örgütsel karşı iş davranışı ilişkisi, Kozako, Safin ve Rahim (2013); beş faktör kişilik özellikleri ve iş tatminleri ilişkisi, Yıldırım (2014); meslek seçimi ile kişilik özellikleri arasındaki ilişkisi, Köroğlu (2014);
çalışanlarının beş faktör kişilik özellikleri ile iş tatmini arasındaki ilişkisi, Yıldırım, Gülmez ve Yıldırım (2015); beş faktör kişilik özellikleri ve dönüşümcü liderlik ilişkisi, Akgündüz, Dalgıç, Kale ve Karakan (2015); doğal gıda ile ilgili kişilik özellikleri (gıda neophobia, kültürel aşinalık, menü çerçeveleme vb.) ve tüketicilerin etnik yiyecekleri denemeye isteksizliği ilişkisi, Jang ve Kim (2015); tüketim duyguları ile bağlılık ilişkisinde beş faktör kişilik özelliklerinin aracı etkisi, Jani ve Han (2015); beş faktör kişilik özellikleri ve turistlerin çevrecilikleri ilişkisi, Kvasova (2015); beş faktör kişilik özellikleri ve cam tavan ilişkisi, Keskin (2016); beş faktör kişilik özellikleri ve sendika algıları ilişkisi Deniz (2016); personelin kişilik özelliklerinin örgütsel tukenmişlik üzerindeki etkisi, Taşpınar ve Temeloğlu (2016); hizmete yönelme eğilimleri ve kişilik özellikleri hakkında bilgi veren bireylerin hizmet yönelimi arasındaki ilişkisi, Tekin (2017) gibi kişilik özellikleri ile ilgili başlıca konuların tartışıldığı çalışmalar, turizm alanında çeşitli ampirik çalışmaları oluşturmaktadır. Kişilik ile ilgili turizm alanında yapılan bu çalışmalar Çizelge 7’de sunulmuştur. Söz konusu ampirik çalışmaların, beş faktör kişilik özellikleri ile ilgili tüm literatürü oluşturmadığı unutulmamalıdır. Ancak özellikle literatür taramasında kullanılan dergilerin nitelikleri göz önüne alındığında, söz konusu ampirik çalışmaların beş faktör kişilik özellikleri alanında başlıca eserler olarak kabul edilmesi mümkündür. Bu nedenle, söz konusu çalışmaların, beş faktör kişilik özellikleri ile ilgili mevcut bilgi birikimini temsil etmesi ve belgelemesi açısından son derece önemli olduğu düşünülmektedir.