Biyolojik ve Psikobiyolojik Temelli Kişilik Kuramları

Biyolojik kuramlar incelendiğinde tamamıyla kalıtımsal faktörlere dayanan bir kuram olmadığı görülmektedir. Bu kuramın öncüleri sayılabilecek kuramcılar, Mizaç teorisi ile Ernst Kretschmer, Kişiliğe Biyolojik Yaklaşım ile Hans Jürgen Eysenck ve Psikobiyolojik Kişilik Kuramı (Mizaç ve Karakter Kuramı) ile Claude Robert Cloninger sayılabillir.

Biyolojik temelli kişilik kuramları her zaman nörobilimin mevcut teknolojileri tarafından şekillendirilmiş ve bu teorileri geliştirme çabaları Eysenck, Gray ve çağdaşlarının çalışmaları (Eysenck, 1967; Fowles, 2006; Gray, 1970) ile başlamıştır (Canli, 2008:311). Bu çalışmaların ortak noktası sayılabilcek yönü mizaç ve karakter kavramlarına vermiş oldukları önem sayılabilir.

Eysenck, kişiliği hiyerarşik bir yapı içerisinde ele almış ve dört düzeyin varlığından söz etmiştir (Şimşek ve diğ., 2011:107; Zel, 2001: 37-38).

➢ Birinci Düzey: En alt kişilik düzeyidir ve çok özel tepkileri içerir. Genetiksel özelliklere göre kişinin belli özellikler taşıması ve belirli uyarılara biyolojik olarak belirli tepkilerin ortaya çıkması, bu düzey içindedir.

➢ İkinci Düzey: Zaman içerisinde bazı bilgi ve deneyimler kazanan bireyin benzer durumlar karşısında benzer davranışlar göstermesi, bireyin bulunduğu ortamdan elde ettiği, alışkanlıklara dayalı özellikler bu düzey içinde sayılır.

➢ Üçüncü Düzey: Eğilimlerin olduğu düzeydir ve bireyin birçok alışılmış davranış arasından belirli eğilimleri kazanması aşamasıdır. Eğilimler düzeyinde kişiliğin bireysel dengesizlik, doğruluk, süreklilik, değişmezlik, heyecanlılık ve değişkenlik özellikleri ortaya çıkar (Göksal, 2017:40). Çizelge 5’te de görüldüğü üzere Eysenck, kişilikte 4 temel boyutun varlığından bahseder.

1. Bilişsel boyut (zeka)

2. Değerlendirici boyut (karakter) 3. Duygusal boyut (mizaç) 4. Somatik boyut (yapı)

Eysenck’in, Neuroticism ve Extraversion / Introversion "Big Two" başlangıç boyutları olduğu, kişilik özelliklerine ilişkin birçok faktör çalışmasında rutin olarak ortaya çıktığı belirtilmektedir. Bu iki faktöre Eysenck daha sonra “Psikotizm” boyutunu ekleyerek "üç süperfaktör P, E ve N" (Eysenck 1970) hakkındaki görüşünü ortaya koymuştur. Digman (1990) Guilford gibi, Eysenck’in de zeka (ya da akıl) olarak mizacın dışında bir şey olduğunu düşündüğünü aslında Büyük Beş’in, dört süper faktöre indirgenirse, neredeyse Eysenck üç ile uyumlu olabileceğini ileri sürmektedir. Digman (1990) ayrıca; Zuckerman vd. (1988) ile John’un (1989) Eysenck'in P faktörünün, Boyut II (Uyumsuzluk) ve III (Bilinçlilik) 'in bir karışımı olduğu ve psikopatinin özellik boyutunun daha iyi bir yorumu olabileceğinin öne sürüldüğünü belirtmektedir. Bunun dışında geleneksel envanterler arasındaki farklardan memnun olmayan Tellegen’in 1985 yılında faktöre büründüğünde üç özellik boyutu sağlayan bir II Ölçekli Çok Boyutlu Kişilik Anketi (MPQ) geliştirdiğini; Olumlu Duygusallık, Olumsuz Duygusallık ve Kısıtlama olarak belirttiği kavramların Eysenck'in Dışadönüklük, Neuroticism ve Psychoticism boyutlarına çok benzer olduğu bildirmektedir. Digman’a (1990) göre; Zuckerman vd. (1988) tarafından çeşitli enstrümanların üç faktörlü çözümünün, Tellegen modeline çarpıcı bir benzerlik gösterdiğini, Impulsive Un socialized Sensation Seeking (sosyelleşmemiş duygu dışı dürtü) faktörünün, Eysenck'in Psychoticism faktörünün alternatif bir yorumu olarak sunulduğunu, dışadönüklük ve nörotisizm faktörlerinin ise birçok çalışmada iyi bir şekilde ortaya çıkabildiğini ancak, Blok’un (1977) işaret ettiği gibi, üçüncü boyutun bir yorumu olarak psikotikliğin başka bir şey olduğunu, Sürekli Boyut II (Friendliness) ve III (Vicdani veya Will) 'in bir karışımı olarak göründüğünü belirtmektedir. Bu sebeplerden dolayı iki faktörlü sistemi büyük bir titizlikle büyüten Eysenck’in, bunu dörte kadar genişleterek beş faktörlü modelle iyi bir uyum içinde olabileceğini iddia etmektedir (Digman, 1990:428,429).

Ernst Kretschmer mizaç ve karakter kavramları üzerine kurduğu kuramında İnsan bedeninin yapılışı ile karakter arasında bir ilişkinin varlığından bahseder. Claude Robert Cloninger ise kişiliğin mizaç ve karakterden oluştuğunu iddia etmektedir.

Çizelge 5: Biyolojik ve Psikobiyolojik Temelli Kişilik Kuramlarına İlişkin Başlıca Bilgiler

Kuram/

Kuramcı/ Yıllar Kişilik Tanımı

İncelenen Kişilik Bileşeni

Kişilik Tipleri/ Gelişim Dönemleri

Kişilik Süreci Etkileyen Faktörler

Temel Yapı/ Odaklanılan

Kavramlar Ana Fikir

1 Ernst Kretschmer: Mizaç teorisi 1888-1964 Karakter denince insanın duygusu, istek içinde bulunan bütün tepki olanakları anlaşılır. Bunlar, insanın gelişmesi devam ettiği sürece meydana gelebilen kalıtımdan gelme istidat, bütün dış dünyanın getirdiği etkenler, beden etkileri, ruhsal eğitim, çevre ve yaşanılan hayatın izleri gibi şeylerdir. Mizaç, karakter, tip

Tip, bireyin fiziki ve psikolojik kalitesi ile karakteristik özelliklerinin birlikte oluşturduğu olgudur. 1) Leptozomlar (Astenikler); narin, uzun boylular, 2) Atletikler; kuvvetli bedeni olanlar, 3) Piknikler; şişman yapılılar. 4) Displastikler; keskin çizgilerle tanımlanamay an tipler. Tüm yaşam Çoğunlukla Kalıtımsal faktörler ve az çevresel faktörler

Atletik tip (uzun boylu, kaslı, dar kalçalı, ince belli, geniş, yüz biçimi oval ve uzun, soğukkanlı, sabırlı, lider olma eğilimi yüksek, spor ve macerayı seven); astenik tip (ortadan biraz uzun, zayıf vücutlu, ince yapılı, dar omuzlu, yassı göğüs kafesli, beslenme şartları ne olursa olsun zayıf, soğukkanlı, içedönük, inatçı, alıngan, alaycı, intikamcı, yalnızlıktan hoşlanan, duygularını frenleyen, az sosyal, idealist, kindar, çekingen ve soğuğa kaçan mizaçlı, genellikle gururlu, bastırma ve komplekslere eğilimli, kötümser, güçlü dikkat toplayan, dış hayat zevklerine az önem veren); piknik tip (orta boy, tıknaz bir endam, yuvarlak karınlı, toparlak tip, kafası, karnı ve göğsü enine genişlemiş, dışadönük, toplumcu, neşeli, yaşamayı sever, dost canlısı, sempatik, açık kalpli, yufka yürekli, yeme-içmeyi sever, kin tutmaz, alçak gönüllü, iyimser); displastik tip (diğerlerine benzemeyen)

İnsan bedeninin yapılışı ile karakter arasında bir ilişki vardır. Pikniklerin % 66'sının mani niteliğinde tepkiler (bazen keder, bazen neşe halinde beliren ruh hastalığı), leptozomlarla atletiklerin % 66'sının da şizofreni (kalıtsal bir ruh hastalığı, zihin ve akıl bakımından genellikle durgun, sebatsız, inisiyatiften yoksun) belirtileri gösterdiğini ileri sürer.Mani tepkili ruhsal durum ile piknik beden yapılı tip arasında belirli bir biyolojik ilgi vardır. Şizofrenliğin ruhsal durumu ile astenik, atletik ve displastik beden yapılı tipler arasında da belirli bir biyolojik ilgi vardır.1) Ziklotimikler (topluluktan hoşlananlar, iyi yürekliler, dostluğa düşkün olanlar, sevimliler). 2) Şizotimikler (Bu mizaçta olanların yaradılışları çok karmaşıktır. Bunların iç görünüşleri dış

görünüşlerinden tamamen başkadır. Aralarında her şeyden pek çabuk duygulanan, düşmanca hareket eden, soğuk, patetik, ülkücü, zorba, kızgınlığının kurbanı, yıkıcı tiplere rastlanır.) Piknikler ziklotimik mizaca; leptozomlar ve atletikler şizoid mizaca sahiptirler.

Çizelge 5- devam

Kuram/

Kuramcı/ Yıllar Kişilik Tanımı İncelenen Kişilik Bileşeni

Kişilik Tipleri/ Gelişim Dönemleri

Kişilik Süreci Etkileyen Faktörler

Temel Yapı/

Odaklanılan Kavramlar Ana Fikir

2 Hans Jürgen Eysenck: Kişiliğe Biyolojik Yaklaşım 1916-1997 Kişilikteki bireysel farklılıklar fizyolojik farklılıklardan kaynaklanır.

Kişilik yapısının 4 düzeyi 1.Özel tepki düzeyi 2.Alışılmış davranışlar düzeyi

3.Özellikler/Eğilimler düzeyi 4.Tip düzeyi (belirgin tiplerin ortaya çıktığı düzey) Kişilikte 4 temel boyut 1.Bilişsel boyut (zeka) 2.Değerlendirici boyut (karakter)

3.Duygusal boyut (mizaç) 4.Somatik boyut (yapı)

1.İçedönük /Dışadönük tip 2.Nevrotik (dengesiz)/No rmal (dengeli) tip 3.Psikotizm (soğukkanlı, mesafeli) tip Tüm yaşam Kalıtımsal yapı + Zihinsel yetenekler + Psikomotor yetenekler + Çevresel faktörler

Uyaran, biyolojik tepki, alışkanlıklar, eğilimler, süreklilik, değişmezlik, bireysel dengesizlik, doğruluk, değişkenlik, heyecanlılık, tip, belirgin tip, baskın faktör, kümelenme, hatalı faktör analizi sonuçları, büyük yanılgılar

Kişilik hiyerarşik olarak incelenmelidir. Kişiliği oluşturan etmenlerin sıralanmasının belirli bir hiyerarşik düzen içinde olması gerekir. Kişilikle Hipokrat tarafından sunulmuş insan mizacının dörtlü sınıflaması arasında ilişki vardır. 1.Sengen (neşeli, aktif), 2.Melankolik (sıkıcı), 3. Kolerik (kızgın ve kuvvetli), 4.Flegmatik (sakin ve pasif) 3 Claude Robert Cloninger: 1944- --- Psikobiyolojik Kişilik Kuramı(Mizaç ve Karakter Kuramı) Kişilik mizaç ve karakterden oluşmaktadır. Mizaç boyutları 1.Yenilik arayışı (novelty seeking)

2.Zarardan kaçınma (harm avoidance)

3.Ödül bağımlılığı (reward dependence)

4.Sebat etme (persistence) Karakter boyutları 1.Kendini yönetme (self- directedness), 2.İsbirliği yapma (cooperativeness) 3.Kendini aşma (self- transcendence) --- Tüm yaşam Biyolojik faktörler + Çevresel faktörler 100 maddelik TPQ (Tridimensional Personality Questionnaire), genişleme, sosyal ve bilişsel gelişim, insancıl ve transpersonal psikolojideki kişilik gelişimi, yedi boyut, kişilik

bozukluğunun alt tipleri, psikiyatrik bozukluklar

İkiz ve aile çalışmaları, uzun izlemli gelişim çalışmaları, nörofarmakolojik ve nörodavranışsal öğrenme çalışmaları, psikometrik çalışmalarda kendine yer bulmuştur.